Курс иши бажарди: Илмий раҳбар: Бухоро 2023 мундарижа

Ернинг пайдо бўлиши тўғрисидаги дастлабки тасаввурлар жуда қадимдан мавжуд бўлган. Чунки бу масала улкан амалий аҳамиятга эга. Ернинг пайдо бўлиши ҳақида тўғри тасаввурга эга бўлмасдан туриб, унинг тузилишини ва унда бўладиган жараёнларни тўғри тушуниш мумкин эмас.
2.2 Кимёвий ётқизиқлар таркиби
Қадимги даврларда Ернинг ва Қуёш тизимининг вужудга келиши тўғрисидаги тасаввурлар асосан ҳурофий бўлган. Фақат уйғониш даврида (ХВ асрнинг охири ва ХВИ асрнинг боши) фанни диннинг тазйиқидан озод бўлиши бошланади.
Поляк олими Николай Қоперник (1473-1543) "Дунё жисмларининг айланиши ҳақида" номли асарида биринчи бўлиб Ер коинотнинг маркази эмас, балки Қуёш атрофида доимо айланиб турадиган кичик планета эканлигини аниқлаб берди.
ХВИИ асрнинг охирида немис олими Лейбнитс (1646-1716) Ер қачонлардир қизиган (чуғ ҳолатидаги) нур тарқатувчи жисм бўлган деган фикрни ўртага ташлади. Ернинг юқори қатламларини у Ер юзига оқиб чиққан массанинг шлакларига ўхшатди.
1745 йилда франсуз олими Ж.Бюффон (1707-1788) Ер ва Қуёш тизимининг бошқа планеталари бир неча ўн минг йил аввал Қуёшнинг комета билан фалокатли тўқнашувидан ажралиб чиққан қуёш жисмларидан ҳосил бўлган деб исбот қилишга ҳаракат қилди.
Немис файласуфи Иммануил Кантнинг гипотезасига (1755 й) кўра, бирламчи коинот турли катталикдаги ва зичликдаги қаттиқ, ҳаракатсиз чанг заррачаларидан ташкил топган. Заррачаларнинг ўзаро тортилиши натижасида улар ҳаракатлана бошлаганлар. Лекин улар зарраларнинг катталиги ва зичлигига боғлиқ равишда турли тезликда ҳаракатланганлар. Зарраларнинг тўқнашуви бутун тизимни айланишига ва унинг марказида зарраларнинг тўпланишига олиб келган. Зарралар бу марказий қисм атрофида айлана орбитаси бўйлаб бир томонга айлана бошлаган. Ҳаракатланаётган зарраларнинг қўшилишидан планеталар ҳосил бўлган. Кантнинг таъкидлашича осмон жисмларининг ҳосил бўлиши ва ҳозирги оламнинг тарқоқ материядан ҳосил бўлиш жараёни миллион йиллар давом этган.
Франсўз математиги Пер Симон Лапласнинг фикрича (1796 й) коинот қиздирилган газсимон жисмлардан ташкил топган ва у ўз ўқи атрофида қаттиқ жисмлар каби секин бир текис айланадиган бирламчи газ туманлигидан иборат бўлган. Газ туманлиги аста-секин совиб сиқилиб бориши билан айланиш тезлиги ва марказдан кўчирма куч айниқса, туманликнинг экватор қисмида ортиб борган. Натижада жисмлар туманлик экватори юзасига йиғилиб борган ва ясси диск шаклини эгаллаган.
Екватордаги марказдан кўчирма куч тортиш кучидан орта бошлаганидан сўнг, туманликнинг экватор қисмидан газ халқалари ажралиб чиқа бошлаган ва туманлик ҳаракат қилаётган йўналишда айланишни давом эттирган. Халқа жисмлари аста-секин зичланиб бориб газ қуйқаларини (йиғиндиларини) ёки бирламчи планеталарни (планета куртакларини) ҳосил қилган. Туманликнинг марказида газларнинг зич қуйқасидан (йиғиндисидан) Қуёш пайдо бўлган. Бу гипотеза ўзининг оддийлиги ва мазмунининг тўғрилиги туфайли ХИХ аср мобайнида ҳукмрон гипотеза бўлиб хизмат қилган. Лекин асрнинг охирларида янги ўтказилган тадқиқотлар натижалари билан анчагина зиддият борлиги аниқланди. ХХ асрда планеталарнинг ҳосил қилувчи жисмларнинг келиб чиқишини тушунтирувчи тасаввурлардан келиб чиқадиган турли-туман гипотезалар таклиф қилинди, лекин уларнинг илмий нуқтаи назардан асоссиз эканлиги исботланди.
Илмий космогонияда Қуёш атрофидаги газ, чанг булутлигининг (туманлигининг) келиб чиқиш масаласи ўта мураккаб муаммо ҳисобланади. Ҳозирги вақтда Қуёш тизимидаги планеталарни ҳосил қилувчи бирламчи булутликнинг (туманликнинг) ҳосил бўлиши тўғрисида иккита асосий гипотеза мавжуд. Улардан бири Қуёшнинг атроф коинотдан жисмларини тортиб олишидан, иккинчиси Қуёш ва Қуёш тизимидаги планеталар бирга бир вақтда бир хил газ-чанг йиғиндиларидан ҳосил бўлганлигини тахмин қилади.
Академик О. Ю. Шмидт гипотезасига кўра, Қуёш олам бўшлиғидаги ҳаракати жараёнида газ, чанг булутликларидан иборат бўлган юлдузлар оралиғидаги жисмларни ўзига тортиб олган. Бу булутликлар водород газсимон, асосий қисми музлардан иборат бўлган қаттиқ зарралардан ташкил топган. Тош ва металл жисмлар ҳам мавжуд бўлган. Тош ва муздан иборат бўлган қаттиқ зарралардан Қуёш тизимининг кўпгина жисмлари ҳосил бўлган. Қуёш атрофидаги булутликлардаги қаттиқ зарраларнинг тўқнашуви натижасида улар бир-бирлари билан ёпиша бошлаган ва булутликнинг ўзи эса ясси, зичлиги ортган қатламга айланган. Катта жисмлардан планета ва бошқа космик жисмлар ҳосил бўлган. Планеталар ҳосил бўлиши жараёнида, бир-бирлари билан тўқнашган айрим зарралар тезлигини катта миқдорда йўқотиб умумий булутлик йиғиндисидан узоқлашган. Бу зарралар планеталар атрофида айлана бошлайди, сўнгра эса улар йиғилиб йўлдошларни ҳосил қилади.
О. Ю. Шмидтнинг гипотезасига кўра Ер ва бошқа планеталар бирламчи совуқ жисмлар бўлган, сўнгра Ернинг ички иссиқлиги радиофаол элементларнинг парчаланиши натижасида ҳосил бўлган.¹⁰
Академик А. Г. Фесенков Қуёш ва бошқа планеталарнинг ҳосил бўлишини юлдузларнинг пайдо бўлиши муаммоси билан биргаликда кўриб чиқади. Галактикадан ташқарида жойлашган туманликларнинг тузилишини ўрганиш ҳозирги кунда ҳам юлдузлар ҳосил бўлаётганлигини кўрсатди. Юлдузлар газ, чанг туманликларида жойлашган диффузион жисмларнинг қуюқлашувидан пайдо бўлади. Айрим туманликларда қуюқлашган газ-чанг йиғиндиларининг мавжудлиги кузатилади. Айрим йиғиндиларнинг парчаланиши ва улардан юлдузларининг ҳосил бўлиши маълум бўлди. Юлдуз жисмларининг дунё бўшлиғига ёйилиш жараёни ҳам исботланди.
Тҳе контекст кашфиётнинг (жисмоний жойлашуви) катта аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Археологик контекст деганда, артефакт ёки буюм топилган жой, шунингдек, артефакт ёки хусусият яқинида жойлашган нарса тушунилади.^[18] Контекст, артефакт ёки хусусият қанча вақт ишлатилганлигини ва унинг вазифаси қандай бўлганлигини аниқлаш учун муҳимдир.^[18] Ўтмишда чуқур ёки хандақнинг кесилиши контекст бўлиб, уни тўлдирадиган материал бошқаси бўлади. Кўрилган бир нечта тўлдириш Бўлим бир нечта контекстни англатади. Структуравий хусусиятлар, табиий конлар ва инҳумасёнлар шунингдек, контекстдир.
Археологлар сайтни ушбу асосий, алоҳида бўлинмаларга ажратиб, сайтдаги фаолият учун хронология яратиб, уни тавсифлаб ва шарҳлай олишади. Стратиграфик муносабатлар контекстлар ўртасида яратилган хронологик тартибни ифодаловчи ўзаро муносабатлардир. Масалан, хандақ ва ушбу хандақнинг тўлдирилиши бўлиши мумкин. "Тўлдириш" контекстининг хандаққа "кесилган" контекстига алоқаси "тўлдириш" кейинчалик кетма-кетликда содир бўлган, яъни уни тўлдириш учун аввал хандақ қазишингиз керак.^[19] Кейинчалик кетма-кетликда бўлган муносабатлар баъзан кетма-кетликда "юқори" деб номланади ва муддат олдинроқ "пастроқ" бўлган муносабатлар юқори ёки пастроқ ўзи контекстнинг жисмонан юқори ёки пастроқ бўлишини англатмайди. Буни ўйлаш фойдалироқ юқори ёки пастроқ контекст позитсияси билан боғлиқ бўлган атама Харрис матритсаси, бу сайтнинг макон ва вақт ичида шаклланишининг икки ўлчовли тасвири.
Замонавий археологияда сайтни тушуниш - бу ўзаро алоқадорлиги сабабли ягона контекстни тобора каттароқ гуруҳларга бирлаштириш жараёнидир. Ушбу йирик кластерларнинг терминологияси амалиётчига қараб фарқ қилади, аммо интерфейс, кичик гуруҳ, гуруҳ ва эрдан фойдаланиш атамалари кенг тарқалган. Дафн маросимини ташкил этувчи учта контекст: қабрни кесиб ташлаш, танани ва тананинг юқори қисмида орқа билан тўлдирилган эрни кичик гуруҳга мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Ўз навбатида, суб-гуруҳлар ўзларининг стратиграфик муносабатлари туфайли бошқа кичик гуруҳлар билан бирлашиб, ўз навбатида "фазалар ". Суб-гуруҳ дафн маросими бошқа кичик гуруҳ дафнлари билан бирлашиб, қабристон ёки дафн гуруҳини ташкил қилиши мумкин эди, бу эса ўз навбатида черков каби бино билан" фаза "ҳосил қилиши мумкин эди. Бир ёки бир нечтасининг аниқроқ аниқ бўлмаган комбинатсияси. контекстлар баъзан а деб номланади.
Археологияда қадимги буюмларни ўрганиш бирдан бир мақсад қилиб олинмайди, топилмаларни тилга киритиш ва ўша замон нафасини тиклаш археологиянинг асосий мақсадидир. Шунинг учун топилмалар тарихий тадқиқодлар учун фақат манба сифатидагина илмий қимматга эга бўлади. Буюмларнинг ёши, нимага ишлатилганини, қандай услубда ясалганини аниқлаш тадқиқотнинг зарур тайёргарлик босқичи ҳисобланади. Археологияни ўрганишда археологлар археологик экспедитсиялар уюштирадилар. Уларнинг иш услуби 3 поғоналик бўлади;
1.Археологик қидирув.
2.Синов.
3.. Кенг миқёсда (статсионар) қазиш ишлари олиб
Експедитсияларнинг асосий вазифаси ёдгорликларнинг пайдо бўлган даври, қанча яшаганлиги, инқирозга юз тутиши ва бошқа хусусиятларини аниқлаш ҳисобланади. Бунда улар асосан ёдгорликдаги топилмаларни чуқур ўрганиб, тахлил қиладилар. Тахлилларнинг қуйидаги услублари мавжуд: радиоуглерод, дендрохронология, радиокарбон услублари, даврлаштиришнинг археомагнит услуби, споро–чанг тахлили, петрографик услуб, агробиологик услуб, ҳайвон суяклари тахлили ва бошқалар. Шунингдек, археологлар топилган буюмларни бир-бири билан боғлаб, тарихий ва ёзма манбаларга солиштирган ҳолда ҳам ўрганадилар. Бунда асосан, маданиятлараро тарқалган ашёлар ёрдамида буюмлар ёшини аниқлайдилар. Бу кейинги даврларда энг кенг қўлланмоқда.
Маданиятлараро тарқалган ашёлар ёрдамида ибтидоий давр буюмлари ёшини аниқлашда шарқ мамлакатларида тарқалган хлорит, лазурит, аргелит тошлардан, алибастр, фаянс ва фил суягидан ясалган буюмларни солиштириш ёрдамида аниқлашади. Хлорит тош– юмшоқ таркибли, яшил кулрангтоб бўлиб, ундан ясалган буюмларнинг ташқи тарафига чизиб, ўйиб безак берилади. Бундай буюмлар эроннинг Кермон вилоятидан милоддан олдинги ХИХ– ХВИИИ асрларда экспорт қилинган. Аргелит тошдан милоддан олдинги ИИ минг йилликлар йилликнинг охирлар И минг йилликнинг бошларида тақинчоқлар муҳрлар ва косметика учун митти идишлар ясаганлар. Аргелитнинг макони Афғонистон, Покистон, эрон ва Ўрта Осиёдан топилган. Алибастрдан ясалган буюмлар милоддан олдинги ИИ минг йилликнинг бошларига оид. Фаянсдан “илоҳий ” идишлар ва кичик хажмдаги коса ва хар хил тақинчоқлар ишланган бўлиб, улар милоддан олдинги ХИХ– ХВИИИ
асрларга оиддир.¹¹
ХУЛОСА
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ётқизиқлар тадқиқот натижаларигақараганда, Қадимги Термиз ўрнидаги манзилгоҳга милоддон аввалги 1 минг йилликнинг ўрталарида асос солинган. Бу манзилгоҳга қадимги одамлар томонидан “Термите” деб ном қўйилган. Тадқиқотчиларнинг фикрича, бу сўз қадимги “Авесто” сўзидан олинган бўлиб у дарёнинҳ нариги томонидаги манзилгоҳ деган маънони англатган. Тез орада Термита Амударёни ўнг ва чап соҳилларини бирлаштириб турувчи кечувчилардан бирига айланди. Тахмин қилинишича Александр Македонский томонидан ташкил этилган”Окс бўйиаги Александрия” шаҳри “Тармита ” ўрнида барпо этилган. Кейинчалик кўчманчилар томонидан вайрон этилган. Бу шаҳар Салавкийлар шоҳи Антиох томонидан қайта тикланган ва унга “Окс бўйидаги Антиохия” номи берилган. Термита – Термиз шаҳри Юнон – Бақтрия шоҳлари ҳукмдорлиги даврида ўз тарққиётида янги босқичларга кўтарилиб , у том манода шаҳарга айланди . Шаҳр бу даврда 10 га отиқ майдонни ишғол этган ва у шимолий Бақтриянинг энг йирик шаҳарлари қаторидан жой олган . У юнон – Бақтрия давлатининг шимолий ҳудудларидаги ҳарбий таянч шаҳри бўлиб , у пойтахт йўлидаги асосий кечувни ҳимоя қилган . Тармита – Термиз Юнон – Бақтрия даврида фақатгина пойтахт остонасидаги ҳарбий таянч шаҳар бўлмай , балки шимолий Бақтриядаги энг йирик иқтисодий ва маданий маданий марказ ҳам ҳисобланган . Бу даврда шаҳарда ҳунармандчиликнинг қатор турлари кенг ривожланган бўлган . Ўзаро Товар алманишуви жараёнида танга пулларнинг ўрни сезиларли бўлган . Шаҳарнинг иқтисодий ҳаётда ташқи савдонинг аҳамияти анча салмоқли бўлган . Топилмаларга қараганда , Тармита – Термиз бу даврда шимолий ғарбий Ҳиндистон шаҳарлари билан яқиндан савдо ва маданий алоқаларни ўрнатган . Шаҳарнинг Юнон – Бақтрия давлати таркибида бўлиши , бу ерда маданий интегратсион жараённи янада уйғунлашувига олиб келди . Шаҳар аҳолиси эллин ва ҳинд маданияти ананалари билан яқиндан танишиб , ўзлариниг эстетик қарашлари ва маҳаллий анъаналаридан келиб чиққан ҳолда ижодий таҳлил қилдилар ва ўз ҳаётларига мослаштирдилар .
Дастлабки пайтларда хусусан , 50 – йилларда тош асри ва бронза даврини ўрганиш муаммоси қўйилди . Бу вақтга келиб , ибтидоий одамнинг Тешиктош , Омонқўтон ғорлари сингари бир қатор манзиллари топилган ва улар Ўзбекистон тупроғининг инсоният аждодларининг бешиги бўлганлигини , илмий изланишлар учун муҳим аҳамият касб этишини яққол кўрсатган эди . Бироқ , айни пайтда анашу узоқ ўтмиш даврини тадқиқ этиш учун мутахасис кадрларни етишмаслиги сезилди . Яҳё Ғуломовнинг ташаббуси билан институтнинг бир гуруҳ аспирантлари собиқ иттифоқнинг Марказий шаҳарларида (асосан Лелинградда) тош ва бронза даврининг тадқиқотчилари бўлган йирик олимлар раҳбарлигида махсус тайёргарликдан ўтди .