Kurs ishi mavzu: Arxeologik yodgorliklarning o’lkashunoslikda tutgan o’rni Tayyorladi: Cheknazarov. A qabul qildi : Haydarov. Z toshkent 023 mundarija

2.3. Og'zaki manbalar:
Til insoniyat muloqotining eng qadimgi shakli , taraqqiyotning buyuk
dvigatelidir. Yozishdan ko'p ming yillar oldin paydo bo'lgan bu til nafaqat yaqin
o'tmishdagi, balki eng qadimgi arxeologik davrlardagi odamlarning hayoti haqida
eng boy ma'lumotlar zaxirasini o'z ichiga oladi. Yozuvi nisbatan kech paydo
bo'lgan ko'plab slavyan xalqlari uchun til, og'zaki nutq eramizning ikkinchi ming
yillik boshlarigacha ko'p asrlik tarixiy tajribaning asosiy ombori bo'lib xizmat qildi.
Fanga ma'lum bo'lgan uch mingdan ortiq tillarni tizimlashtirish uchun
olimlar ma'lum tillarning katta yoki kichik ichki munosabatlariga asoslangan
maxsus tasnifni yaratdilar. Tillar oilasi eng yirik tillar jamoasi hisoblanadi.Bunday
oilalar soni 15 ga yaqin. Mamlakatimiz aholisining aksariyati hind-evropa oilasi
tillarida so'zlashadi. Kichikroq til tarmoqlari, undan keyin til guruhlari. Evropada
hind-evropa oilasining uchta tarmog'ining tillari ustunlik qiladi: german, romantik
va slavyan.
Tilning ayrim jihatlarini o‘rganuvchi qator fanlardan onomastika (o‘ziga
xos ismlar haqidagi fan) va uning bo‘limlari – toponimika va antroponimika
maktab o‘lkashunoslarida alohida qiziqish uyg‘otadi.
Toponimika (yunoncha «topos» — joy va «onim» — nom) geografik
nomlarning
kelib
chiqishi,
mazmuni
va
rivojlanish
qonuniyatlarini
oʻrganadi. Geografik nomlar har doim tarixan belgilanadi. Ularning paydo bo'lishi,
rivojlanishi va yo'qolishi ma'lum bir mintaqadagi tarixiy jarayonning umumiy
borishi bilan bog'liq. Toponimika migratsiyalarni, to'qnashuvlarni, qabilalar va
xalqlarning assimilyatsiyasini tuzatadi. Bu odamlar jamoasining iqtisodiy
rivojlanishining xususiyatlari haqida ko'p narsalarni aytib berishi mumkin.
Toponimikaning tarixiy ahamiyatini taniqli rus publitsisti va yozuvchisi N.
I. Nadejdin qayd etgan. “Yer – insoniyat tarixi geografik nomenklaturada qayd
etilgan kitobdir”, deb yozgan edi u 1837 yilda [1, 45-bet]. Tarixda toponimlar qaysi
tilga mansub xalqqa nisbatan mustahkamroq bo‘lishi kam uchraydi. Ko'pgina
mashhur va, xuddi ruscha nomlar, diqqat bilan o'rganilganda, butunlay boshqa

---

24
xalqlar va qabilalar bilan bog'liq bo'lib chiqadi. Shunday qilib, taniqli "Sibir" nomi
uzoq vaqt oldin Uralsdan tashqarida yashagan taniqli qabila nomidan kelib chiqqan.
Toponimikani o'rganish nafaqat tarixchi, balki geograf uchun ham foydali
bo'lishi mumkin. Toponimlarning to‘g‘ri talaffuzi va imlosini o‘rnatish aniq, ilmiy
jihatdan tasdiqlangan xaritalarni yaratish imkonini beradi.
Toponimika o'ziga xos tadqiqot usullari bilan tavsiflanadi. Asosiy rolni
dala tadqiqotlari, birlamchi materiallarni to'plash, ma'lum bir hududning tabiiy,
tarixiy va etnografik xususiyatlarini, toponimlarning o'ziga xosligini belgilovchi
xususiyatlarini aniqlash.
Toponimikada tarix faniga xos bo‘lgan usullar – arxiv materiallari bilan
ishlash; yozma manbalarni tahlil qilish. Toponimikaga geografiya faniga xos
usullar - kartografik, fazoviy-qiyosiy va boshqalar ham xizmat qiladi.
Geografik nomlar tarixi azaldan olimlar va sayohatchilarning diqqatini
tortgan. Pyotr I nomidan geografik tadqiqotlar bilan shug'ullangan birinchi yirik
rus tarixchisi V. N. Tatishchev allaqachon ba'zi nomlarning kelib chiqishiga katta
qiziqish bildirgan.
Keyingi asrlarda toponimik tadqiqotlar tizimlashtirildi va mustahkam ilmiy
asosga keltirildi. Shu maqsadda maxsus ilmiy komissiyalar va tadqiqot guruhlari
tuzildi. Birinchi toponimik lug‘atlar nashr etildi, toponimikaga oid tadqiqotlar
ko‘paydi.
Toponimikaning maktab o‘lkashunosligi uchun ahamiyati katta. O'qituvchi
nafaqat maktab o'quvchilarining "Nima uchun shunday nomlangan?" Degan
savoliga javob berish orqali ularning tabiiy qiziqishini qondirishi, balki paydo
bo'lgan qiziqishni mustaqil ravishda javob izlashga yo'naltirishi kerak. Buning
uchun yosh o‘lkashunoslarga toponimlarning shakllanishining asosiy tamoyillari
haqida ma’lumot berish, ularni misollar bilan ko‘rsatish zarur. Yurtimizning har bir
go‘shasining o‘ziga xos mazmunli, “so‘zlashuvchi” toponimiyasi bor. Bu borada
juda qiziq, masalan, Rossiyaning o'rta zonasi, boy tarixiy o'tmishga ega hududlar,
Rossiya markazlashgan davlatining shakllanish hududlari. Viloyatimiz hududida
joylashgan geografik ob'ektlarning nomlari o'rganish uchun unchalik qiziq emas,

---

25
chunki, masalan, bir xil tog'ning bir nechta nomlari bor, ularning kelib chiqishi
ko'plab xalqlarning tillari bilan bog'liq.
Ba'zan toponimlar tarixning eng murakkab sirlariga olib keladi. Sirli
toponimlar ro‘yxatini cheksiz davom ettirish mumkin.Yurtimizning har bir viloyati,
har bir go‘shasining tarix tomonidan “shifrlangan” o‘z nomlari bor.
Maktab o‘lkashunoslari faqat toponimikani o‘rganish bilan cheklanib
qolmasligi kerak. Nomlar qadimgi mozor yoki oq tosh sobori bilan bir xil qadimiy
yodgorliklardir. Yaxshi, "gapiruvchi" tarixiy nomlarni ehtiyotkorlik bilan saqlash
kerak. Har qanday nomni o'zgartirish asosli, tarixiy jihatdan asosli bo'lishi
kerak. Shu bilan birga, maktab o'lkashunoslari ham yangi toponimikaning
rivojlanishiga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Viloyat tarixining yorqin sahifalarini ochib
berish, qahramon vatandoshlarni ochib berish, maktab o‘lkashunoslari o‘z
kashfiyotlarini har tomonlama targ‘ib etishlari, “Hech kim unutilmaydi, hech narsa
unutilmaydi” shiorini amalda hayotga tatbiq etishga intilmog‘i lozim [8, b. 216].
Onomastikaning ajralmas qismi, uning bo'limlaridan biri antroponimika -
o'ziga xos nomlar haqidagi fandir. Ismlarni o'rganish qiziqarli umumiy tarixiy va
o'lkashunoslik materialini berishi mumkin. O'tmishdagi odamlarning nomlari,
shuningdek, zamondoshlarning ismlari o'ziga xos tarzda ma'lum bir odamlar
jamoasining etnik, ijtimoiy va madaniy xususiyatlarini aks ettiradi.
Familiyalarni
o'rganish
jamiyatda
sodir
bo'layotgan
migratsiya
jarayonlarini kuzatish, bizni qiziqtirgan shaxsning kelib chiqishi, nasl-nasabini
aniqlash imkonini beradi. Ismlar tarixi o'ziga xos tarzda mamlakat tarixini, uning
ma'naviy hayotidagi o'zgarishlarni aks ettirdi.
Maktab o'lkashunosligi ishining muhim yo'nalishi xalq og'zaki ijodi
yodgorliklarini to'plash va o'rganish bo'lishi mumkin.
Avloddan-avlodga o'tib kelayotgan og'zaki xalq og'zaki ijodi bizga Rossiya
va uning mintaqalari tarixidagi qadimgi davrlarning xotiralarini olib keldi.
Xalq og‘zaki ijodining har bir janri – ertaklar, dostonlar, rivoyatlar,
qo‘shiqlar, maqollar o‘ziga xos shakllarda turli tarixiy davrlarning obraz va
g‘oyalarini yetkazadi. Bu erda siz Rossiyaning dashtlar ustidan uzoq yillar

---

26
davomida
erishgan
buyuk
g'alabalarining
quvonchini,
dehqonlarning
krepostnoyligining achchiqligini va sarguzashtlarning o'tkir so'zlarini eshitishingiz
mumkin.
Har bir asrning folklori rus hayotining rang-barang tasvirini yaratdi, tipik
tasvirlarda xarakterli ijtimoiy va maishiy hodisalarni ko'rsatdi, ularga xalq nuqtai
nazaridan baho berdi.
Mamlakatimiz xalqlari va birinchi navbatda rus xalqining eng boy folklor
merosini o'rganish uchun, birinchi navbatda, uning shakllarini tizimlashtirish,
ularning har biridagi turli xronologik qatlamlarni aniqlash kerak. Folklor
yig‘uvchilar tomonidan yozib olingan asarlar ilmiy tadqiqot ob’ektiga aylandi.
Stavropol o'lkasi mahalliy tarixchilari uchun ayniqsa qiziqarli bo'lgan
og'zaki xalq og'zaki ijodi janri - bu afsonalar va an'analar - muhim voqealar va
o'tmishning tarixiy shaxslari haqidagi og'zaki nasriy hikoyalar. Afsonalar,
shuningdek, dostonlar to‘plami 19-asrda boshlangan. XIX asrning mashhur rus
sayohatchilari va etnograflaridan biri. - M. N. Makarov "Rus an'analari" kitobini
nashr etdi. Afsonalarni to'plash va nashr etish bilan tarixchi va folklorshunos I.
Saxarov shug'ullangan. Ushbu tadqiqotchilarning asarlarida turli xalqlarning
afsonalari va an'analari matnlarida o'z aksini topgan ko'plab qiziqarli tarixiy
faktlarni uchratish mumkin. Mintaqamizda tog'lar - lakkolitlarning kelib chiqishi
haqidagi afsonalar ayniqsa ma'lum: Beshtau, Mashuk, Zmeyki, Koltso tog'i va
boshqalar [15, 68-b.].
Hech shubha yo‘qki, barcha an’ana va rivoyatlar tadqiqotchilarga ma’lum
emas. Shu bilan birga, ularda hamisha tarixiylik elementi, badiiy adabiyot
tumanlari ortida yashiringan konkret tarixiy mazmun mavjud bo‘lib, u muayyan
tarixiy voqea va hodisalarning xalq ongida qanday aks etganligini ko‘rsatadi.
Maqollar dostonning eng xilma-xil, mazmuni, g‘oyaviy yo‘nalishi, janri
jihatidan rang-barangdir. Maqollarning o'ziga xos xususiyati - umumlashtirishning
yuqori darajasi. Muayyan epizodga javoban paydo bo'lgan maqol o'zining haddan
tashqari umumlashtirilishi tufayli eng keng majoziy ma'noda ishlatilishi

---

27
mumkin. Bu, masalan, mashhur "Mana sizga, buvim va Avliyo Jorj kuni!" kabi
juda aniq, tarixiy maqollarning ham o'lmaslik siri.
Maqollarning yana bir xususiyati juda xilma-xilligi, ularda ifodalangan
kayfiyat va xulosalarning bir-biriga mos kelmasligidir. Maqollar rus jamiyatining
barcha qatlamlarida tug'ilgan va ishlatilgan. Inson qiyin va quvnoq damlarda,
qayg'u va quvonchda o'z his-tuyg'ularini tanish, zamon bilan bog'liq shaklda -
maqolda ifodalagan. Bir necha asrlardan beri kazaklar yashab kelayotgan
mintaqamizda maqollar bu xalqning donoligi, jasorati, iqtisodiy ziyrakligining
ko‘zgusiga aylangan. Kazak qishloqlarida maqollarni yig'ish mahalliy tarixchilar
uchun qiziqarli ishdir.
Maktab o‘lkashunosligining xalq og‘zaki ijodi yodgorliklari bilan olib
boriladigan ishlari nafaqat tarbiyaviy, balki g‘oyaviy-tarbiyaviy ahamiyatga
ega. Butun xalq og‘zaki ijodi xalqning hayotga, ayrim tarixiy hodisalarga yagona
haqiqiy munosabatini to‘g‘ri ifodalaydi. Folklor rus xalqining ko'plab
avlodlarining ideallari va ma'naviy qadriyatlarini saqlab qoldi. Xalq og‘zaki ijodini
o‘rganish maktab o‘quvchilarida milliy g‘urur, chuqur vatanparvarlik tuyg‘ularini
singdiradi.

---

28