Kurs jumisi Orinladi Sherniyazova. A qabilladi B. Jollibekov

Jaqtılıq derekleri dep, molekulaları hám atomlari kórinetuǵın nurlanıw payda etetuǵın barlıq denelerge aytıladı. Jaqtılıq dárekleri eki gruppaǵa :
tábiyiy hám jasalma dereklerge bólinedi. Tábiyiy jaqtılıq dáreklerine Quyashtı, juldızlardı hám Ayrim nurlanatuǵın tiri organizmler (balıqlar, shıbın-shirkeyler, ayırım mikroblar ) di mısal etip kórsetiw múmkin. Tábiyiy jaqtılıq derekleri Quyash nurı ósimlik, haywan hám insanlardıń turmıs deregi bolıp tabıladı. Jaqtiliqtiń jasalma dáreklerine qızdırılǵan nur shıǵarıwshı deneler, gaz razyardi, lyuminessiyaleniwshi (energiya jutıw esabına nurlanatuǵın ) qattı hám suyıq deneler kiredi.
Anıq bir túr uzınlıqqa iye bolǵan jaqtılıqti, mısalı, qızıl, sarı, jasıl, kók, biynápshe gúli hám sol sıyaqlı anıq reń li jaqtılıqlardı monoxromatik jaqtılıqlar dep ataladı.
Túrli tolqın uzınlıqtaǵı nurlardan shólkemlesken jaqtılıqqa quramalı jaqtılıq dep ataladı. Mısalı, Quyashdan kiyatırǵan jaqtılıq tiykarınan jeti túrli reń li monoxromatik jaqtılıqlardan quram tapqan.
Aristotel, jaqtılıq nurı bir noqattan ekinshi noqat qa bir demde baradı, dep esaplaǵan edi. Jaqtılıq tezligin tájiriybede anıqlawǵa Galiley urınǵan. Bir-birinen bir neshe kilometr uzaqlıqta jaylastırılǵan eki adamdıń birine berilgen. Panıstı bir minutqa jasırıp ashqan adam waqtın belgilegen. Ekinshi gúzetshi kórgen waqtın belgilegen. Biraq tájiriybe áwmetsiz pıtken.
Jaqtılıq tezligin birinshi ret 1676 -jılda Daniyalıq astronom Olaf Ryomer ólshewge eristi. Sonnan keyin basqa ilimpazlar da jaqtılıq tezligin túrli usılda o'lshedi. Jaqtılıq tezligi kútá úlken bolıp, vakuumda υ = 300000 km/s ga teń . Tábiyatdaǵı basqa hesh qanday dene yamasa bólek bunday tezlikke erise almaydı. Jaqtılıq bir ortalıqtan ekinshisine ótkende tezligi ózgeredi. Mısalı, suwda onıń tezligi 225000 km/s bolsa, shıyshede 200000 km/s ga teń . Sonday úlken tezlik menen háreketlengen Quyash nurı Jerge shama menen 8, 3 minutda jetip keledi.

I.1 Tiykarǵı bólim
1. Jaqtiliq hádiyseleri haqqinda
Jaqtılıq hádiyseleri alimlarimiz bolǵan Beruniy hám Ibn Sinaniń da itibarın tartqan. Aldınǵı temalarda Jerdegi energiyanıń (ıssılıqtıń ) tiykarǵı deregi Quyash dep kórsetilgen edi. Bul haqqında Beruniy óziniń «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan esteliklar» atlı kitabında tómendegishe bayanlaydı:
«Quyash nurindag’i bar bolg’an temperaturaniń sebebi haqqinda
Ayirim insanlar bug’an sebep dese, ayirimlar bolsa nur sáwlesi múyeshleriniń o'tkirligi sebep degan. Onday emas, balkiI bn Sina nurdiń o'zinde temperatura bar» delnedi. Beruniydiń bul pikiri Quyashtan Jerge issiqliq nurlaniw sebepli keliwin isbatlaydi. Jaqtiliq tezligi haqqinda to’mendegishe jazadi: «Ayirimlar zamansiz, sebebi dene emes - dese, ayirimlar bolsa oniń zamani tez, Biraq Biraq onnan da tezrek bir nárse joq hám nur tezligin sezip bolmaydi». Bu pikirleri menen tabiyattag’i bir dene yáki bo’leksheniń tezligi jaqtiliq tezligine teń yáki hám onnan ulken ekenligin ayira almaslig’in isbatlang’an. Beruniy Ay hám Quyosh tutiliwiniń sebeplerin to’mendegishe táriypleydi: «Aydiń tutiliwina sebep oniń jer sayasina kiriwi bolip tabiladi. Quyash tutiliwi Ay menen Quyashtiń birden tutiliwi (yág’niy, Quyash penen, Jerdiń arasina Aydiń kirip qaliwi) sebepli júz beredi. Soniń ushin Aydiń qarayiwi batis tárepten hám Quyashtiń tutiliwi bolsa shig’is tárepten baslanbaydi. Quyash tutiliwi aldinan Ay batis tárepten kelip bir parsha bulitlardan jawg'aninday oni (Quyashti) jawadi. Túrli orin (qala)larda jawatug'in ko’lemi túrlishe boladi. Biraq Quyashtiń jasiriwshisi (Ay) onsha úlken emes. Aydi jawiwshi (Jer) úlken».
Beruniydiń bul Pikrleri qanshelli tuwri ekenligi haqqinda o'ylap ko'riń . Jaqtiliq siń iwi haqqinda Beruniy hám Ibn Sinaniń bir-birine berilgen soraw hám jawaplarinda to’mendegiler bar. Beruniy sonday deb so'raydi: - «Aq, domalaq, tiniq bir shishani tiniq suw menen toldirilsa, kúydiriwde domalaq tas (linza) xizmetin bejeredi. Eger ol shishe suwdan bosatilip, hawa menen toltirilg’an bolsa, kúydirmeydi hám Quyash sáwlesin jiynamaydi.
Ne ushin sonday boladi?». Sorawg’a Ibn Sina to’mendegishe juwap beredi: «Álbette suw qaliń , salmaqli, tig’iz tiniq bir dene bo'lip, oniń quraminda reń bar. Sonday sipatdag’i har qanday nárseden jaqtiliq tarqaladi (sinadi). Soniń ushin suw menen toltirilg’an domalaq shishada jaqtiliq sáwlelenedi. Solardiń to'planiwinan kúydiriw kúshi payda boladi. Biraq hawadag’i sawle kúshli ko'rinbeydi. Sebebi hawa názik (siyrek) hám tiniq». Bu fikrlerdiń qanshelli tuwrilig’in keyingi «linza» haqqindag’i taqripta úyrenesiz.
Ko'riw hám oniń sebepleri haqqinda Beruniy Ibn Sinag’a sonday soraw jiberedi: «Ko'z nuri qurali menen sipatlaw - ko'riw qanday, ne ushin tiniq suwdiń túbindegi nárse ko'rinip turadi, ko'z nuriniń aniqlig’i tiniq denelerden ko'rinedi (sinadi)? Suwdiń ko’lemi tegis hám jiltiraq».
Ibn Sina o'ziniń juwaplarin keyinshelik «Fizika», «Tib qonunlari» atli shig’armalarinda aniq súwretlenedi. «Eger ko’zimizden nur shig’ip, buyumlardi jaqtilandiratug'in hám aqibetinde biz buyumlardi ko'retug’in bo'lsaq, ne ushin keshqurin ko'rmeymiz? Qanshelli ko'zimizden shiqqan nur pútkil álemdi jaritiwg’a jetse?»-de Aflotunniń pikirine qarsi shig’adi. Ibn Sina ko'riwdiń tiykarg’i sebebi kerisinshe, buyumlardan kelip atirg’an nurlardiń ko'zimizge túshiwi hám ko'z gáwxarinan o'tip siniwi, soń ko'zdegi tor perdede sáwleniń payda boliwi nátijesinde dep túsindiredi.
Aspanda ayirim waqitlari jawinnan keyin ko'rinetug’in kemelek (Hasan-Husan kemelegi) qubilisin da tuwri túsindiredi. Oniń sebebi Quyash Nurlariniń atmosferadag’i bulutlardan o'tken waqitta reń li nurlarg’a ajraliwi bolip tabiladi. Oniń jalpaq formada boliwi sebebi, Jer atmosferasiniń sharsiyaqli bolg’anlig’inan derek beredi.
Sonday qilip, alimlarimiz jaqtiliq qubilislarin túrli ápsanalarg’a emas, bálki o'zleriniń ilimiy gúzetiwlerine tiykarlanip túsindirgen.