Kurs jumisi Orinladi Sherniyazova. A qabilladi B. Jollibekov

3. Jaqtiliqtiń sınıw nizami
Jaqtılıqtıń sınıw nızamı. Jaqtiliqtiń eki ortalıq shegarasınan ótiw dáwirinde óz baǵdarın ózgertiwge jaqtılıqtıń sınıwı dep ataladı.
Bul hádiyseni kúndelik turmısda kóp ushıratqansiz. Jaqtiliqtiń sınıwı bir ortalıqtan ekinshisine ótkende tezliginiń ózgeriwi menen tusintiriledi. Bunday sebepti birinshi ret XVII ásir ortalarında Menyan kórsetken.
Jaqtılıqtıń aldi bóleginen AB bólegin qaraylıq. Jaqtılıq dástesiniń A noqatı eki ortalıq shegarasına jetip kelip, B noqatı ele jetip barmaǵan boladı. Ekinshi ortalıqqa ótkende A noqattag’i jaqtılıq tezligi azayadı, B noqattaǵı jaqtılıq aldınǵı úlken tezlik penen háreketin dawam ettiredi. Nátiyjede, mashinanıń aldınǵı eki dóngeleginen biri tez, ekinshisi aste háreket etkeninde búrilg’aninday, jaqtiliq ta buriladi.
Eki ortalıq shegarasına túsken, qaytqan hám sınǵan nurlar sızılmasın qarayıq. Nur túsiw noqatına ótkerilgen perpendikulyar hám sınǵan nur arasındaǵı múyesh sınıw múyeshi (β) dep ataladı. Túsiw múyeshi menen, sınıw múyeshi de artadı, Biraq salıstırǵanda ózgermeydi.
Ortalıqtıń vakuumǵa salıstırǵanda nur sındırıw kórsetkishin absolyut nur sındırıw kórsetkishi dep ataladı. Ol halda ortalıqlardıń absolut nur sındırıw kórsetkishleri tómendegishe baylanısqan boladi:
n₂₁ =
Nur sındırıw kórsetkishin ortalıqlar daǵı jaqtılıq tezlikleri υ1 hám υ2 arqalı da ań latıw múmkin.
n₂₁ =
Nur sındırıw kórsetkishi jaqtılıqtıń reń ine baylanıslı. Onıń úlkenligi qızıl nurg’a salıstırǵanda jasıl reń de úlkenlew.[3].
Hawanıń absolut nur sındırıw kórsetkishi, vakuum dikinen kem parıq etedi. Mısalı, sarı nur ushın n hawa=1, 000292 n vakuum.
Tómendegi kestede Ayrim bir ortalıqlarǵa jaqtılıqtıń tarqalıw tezligi hám de hawaǵa salıstırǵanda nur sındırıw kórsetkishi keltirilgen:
Element Tezlik υ, km/s Hawaǵa salıstırǵanda nur sındırıw kórsetkishi

Kóplegen optikalıq ásbaplarda úshmúyeshlikli shıyshe prizma isletiledi. Jaqtiliqtiń siniwi kóplegen optikalıq hádiyselerdi túsindiriwge múmkinshilik beredi.
Suw saqlaǵıshtaǵı yamasa ariqdagi suwǵa qaralganda tereń emes sıyaqlı kórinedi. Biraq suwǵa tússek, onıń biz mólsherlengennen tereń rek ekenligin kóremiz. Bunda bizge kóringen suw tereń ligi h, haqıyqıy tereń lik N dıń shama menen bólegine teń boladı.