Kurs jumisi tema: Qaraqalpaq dástanlarında teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń qollanılıwı

İzertlewdiń metodologiyalıq derekleri hám metodı. Kurs jumısımız tiykarında alıp barılǵan ilimiy izertlewlerimiz baǵdarında J.Eshbaev avtorlıǵıdaǵı “Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi”, E.Berdimuratovtıń “Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya“, Q.Paxratdinov, Q.Bekniyazov avtorlıǵındaǵı “Qaraqalapq tiliniń frazeologizmler sózligi”, G.Aynazarovanıń “Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń leksika-semantikalıq hám stillik ózgeshelikleri” miynetlerinen kurs jumısımız teoriyalıq-metodologiyalıq derekleri sıpatında paydalandıq.
Jumıstıń qurılısı. Jumıstıń ulıwma qurılısı kirisiw, juwmaqlaw hám paydalanılǵan ádebiyatlar basqa 2 baptan ibarat.

I.Bap. Frazeologizmler haqqında túsinik
Tilimizde óziniń rawajlanıw tariyxı boyınsha bir qansha waqıtlar dawamında bir-biri menen qáliplesken bir neshe sózlerden quralǵan sóz dizbekleri bar. Bular házirgi til iliminde frazeologiyalıq sóz dizbekleri sonday-aq idiomalar delinip júr. Bul termin –sóylew (выражение), ilim (учение) degen eki sózdiń tiykarında kelip shıqqan.
Sózlik quramda tek jeke sózler ǵana emes, jeke sózlerdey pútin bir máni ańlatıwshı bir neshe sózler dizbeginen quralǵan turaqlı sóz dizbekleri belgili orındı iyeleydi.Onıń ústine bul leksikalıq qatlam ózgeshe sıpatqa, ayrıqshalıqlarǵa iye sózlik quramnıń bir toparın quraydı. Olar mánilik jaqtan, mánilik ótkirligi jaǵınan tildiń qaymaǵı, maǵızı sıpatında bahalanadı.Tilimizde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń naqıllar, maqallar, idiomalar, sonday-aq onıń basqa da túrleri biziń kúndelikli til arqalı qatnas jaǵdayımızda pikirimizdi tolıq, ózine tán barlıq mánilik boyawları menen jetkeriwde ayrıqsha xizmet atqaradı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri mine usı kóz qarastan tildiń qaymaǵı sıpatında kórinedi. Onda xalıqtıń ásirler boyı payda etken jıynaǵan ushqır qıyallarınıń, danalıǵınıń soz dóretiwshiliginiń ájayip úlgileri jatır.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri arqalı beriletuǵın mánini ekinshi bir sóz benen dál sol ózgesheliklerin saqlaǵan halında awmastırıw derlik múmkin emes.Mısalı: Záhárli sózlerine bazda qarsı sóz aytqanlıqtan enesi menen otı óre janbay, shekelesetuǵın bolıp ta kiyatir. (T.Qayıpbergenov ”Muǵallimge raxmet”). Bul mısaldaǵı otı óre janbaw degen sóz dizbegindegi ańlatıp turǵan mánini ekinshi bir sózler arqalı beriw qıyın, óytkeni olardıń hár birindegi názik mániniń ekinshi sózden tabılıwı múmkin emes. Máselen otı óre janbay degen frazeologiyalıq sóz dizbegi menen sáykes sinonimlik sıńarı bola alatuǵın kelsipey degen sóz arasında aspan menen jerdey ayırmashılıq bar.
Qaraqalpaq tilinde sóz dizbekleriniń eki túri kózge túsedi: olar erkin hám turaqlı sóz dizbeklerinen ibarat. Jeke komponentleri aytılayın degen pikirdiń mánisine, uslub ózgesheliklerine qaray ózgere beretuǵın sóz dizbekleri erkin sóz dizbekleri deymiz. Mısalı: jasıl japıraq, qalıń toǵay, jaqsı islew.t.b. Al jeke komponentleri leksika-grammatikalıq jaqtan turaqlı túrde birlesken, ózgerisler kirgiziwge bolmaytuǵın, eger bolsa da sheklengen, qáliplesken dárejede ǵana bolatuǵın sóz dizbekleri turaqlı sóz dizbeklerine kiredi. Mısalı: qabaǵın úyiw, iyneniń ushına shop dúziw, awzın ashpaw,til qaytarmaw t.b.
Mine usınday turaqlı túrde baylanısqan sóz dizbekleri frazeologiyalıq sóz dizbekleri delinedi. Olardı frazeologiyalıq toplamlar dep te ataydı.
Lingvistikalıq ádebiyatlarda frazeologiyalıq sóz dizbekleri “idioma “ degen termin menen belgili bolıp keldi.Onıń maznmunı, sıpatlaması frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramı, ondaǵı komponentlerdiń pútin mánige qatnası máselesi tek sońgı waqıtları ǵana ayrıqsha ilimiy izertlewdiń obyekti bola basladı.