Kurs jumíSÍ tema

Jiyen Jırawdıń “Posqan el” shıǵarmasında adamgershilik qásiyetlerdiń súwretleniwi
Joba:
Kirisiw..................................................................................................4-6
I bap. Jiyen jırawdıń ómiri hám dóretiwshiliginiń izertleniwi................................................................................................7
I.1. Jiyen jırawdıń ómiri haqqında maǵlıwmat....................................7-11
I.2. Jiyen jıraw dóretiwshiliginiń izertleniwi.....................................11-13
II bap. Jiyen Jırawdıń “Posqan el” shıǵarmasında adamgershilik qásiyetlerdiń súwretleniwi...................................................................14
II.1.“Posqan el” shıǵarmasınıń ideyası hám qaharmanları......................................................................................14-19
II.2. Jiyen jırawdıń “Posqan el” hám basqada shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgeshelikleri.....................................................................................20-25
Juwmaq............................................................................................26-27
Paydalanılǵan ádebiyatlar...................................................................28


Kirisiw
Temanıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq ádebiyatı ótken bir ásir ishinde ádewir dárejede rawajlandı, túrlendi , úlkeydi . Nege degende , ilim payda boldı, al ilimniń payda bolǵan hám rawajlanǵan jerinde ǵana jańalanıwlar , ózgerisler júz beredi.
Ózbekstan Respublikası prezidenti SH.Mirziyoyev shıǵıp sóylewleriniń birinde “Perzentlerimizdi erkin pikirleytuǵın, zamanagóy bilim hám kásip ónerlerdi tereń iyelegen, kúshli ómirlik tájriybege iye, haqıyqıy watan súygish insanlar etip tárbiyalaw biz ushın barqulla áhmiyetli másele esaplanadı”- dep aytqan edi ¹.
Ǵárezsizlik jıllarında, ásirese búgingi kúnde jámiyetimizdiń barlıq salaları sıyaqlı ilim, bilimlendiriw, xalqımızdıń milliy ádebiyatı, milliy tilimizdiń rawajlanıwına ayrıqsha itibar qaratılmaqta. Joqarı bilimlendiriw sistemasın túpkilikli tereńlestiriw, mámleketimizdi sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıw baǵdarındaǵı tiykarǵı wazıypalarǵa say, kadrlar tayarlawdıń mazmun hám mánisin tereń qayta kórip shıǵıw, sonday-aq xalıqaralıq standartlar dárejesinde joqarı mamanlıqtaǵı qánigeler tayarlaw, tálim mazmunına, oqıtıw usıllarına túpten ózgerisler kirgiziw zárúrligin payda etti. Ádebiyat tariyxında hár qıylı dáwirler haqqındaǵı kóz-qaraslar menen birlikte , bunnan kóp jıllar burın ótken ata-babalarımızdıń ruwxıy ómiri haqqındaǵı túsiniklerin de tereń ańlawǵa boladı.
Jıraw qolına qobız alıp xalıqtıń ádebiy miyrası bolǵan, dástanlardı, tariyxıy jırlardı jırlap, jıyılǵan kópke tamasha beriwshi , óz zamanınıń arzıw-ármanın aytıwshı , qobızǵa qosıp awız ádebiyattıń úlgilerin naqıl, maqal, aqıl sózler , tolǵaw termelerdi aytıwshı sóz sheberi, talant iyesi, xosh hawazlı sazende.
Qaraqalpaq xalqında jıraw úlken húrmetke iye bolǵan. Olar xalıq penen birge bolıp, xalıqtıń ulı menen qızlarınıń watandı, eldi qorǵawdaǵı erlik islerin kórkem sóz benen táriyiplegen. Ózinen keyingi shákirt qaldırıw olarǵa dástúr bolǵan. Qaraqalpaqlarda jırawshılıq óneri baqsılarǵa , qıssaxanlar menen shayırlarǵa qaraǵanda burın payda bolıp, xalıq penen birge ásirler boyı ómir súrgen. Qaraqalpaq jırawlarınıń shertetuǵın ásbabı “qobız” ol eń eski muzika ásbabı, qobız ásbabı burın basqa xalıqlarda da bolǵan.
Jıraw degen sózdiń shıǵıw negizi jır jırlaw , Jıraw sózleriniń payda bolıwı tuwralı, onıń shıǵıw negizi “jır” túbir sózinen kelip shıqqanı tuwralı ótken ásirdegi ilim iyeleri N.I.Ilminskiy, V.V.Radlov, I.I.Budakov, SH.SH.Walixanov mine bulardıń báride jır jırlaw sózi menen baylanısta ekenin aytadı. Qaraqalpaqlarda “kimniń jerin jerleseń, sonıń jırın jırlarsań” degen naqıl bar. Jıraw sóziniń jır jırlawdıń dóregen sóz ekeni sózsiz.
Qaraqalpaq jırawları haqqında maǵlıwmatlar oǵada az. Óytkeni jırawlardıń ómiri tuwralı bolǵan maǵlıwmatlar usı waqıtqa deyin az jazılǵan.
Tariyxıy arxivlerde olar haqqındaǵı maǵlıwmatlar az ushrasadı. Bul jumıs boyınsha is kútá kesh baslandı. Qaraqalpaqlarda jırawshılıq óneri kóp ásirlerden beri bar. Jırawlar kútá kóp bolǵan, biraq olardıń ómirleri xat júzine túspegenlikten kóbisi umıtılǵan. Olardıń birazınıń legendalarda ǵana atı ataladı, mısalı, Altın Orda, noǵaylı zamanında dóregen Edige dástanında Soppaslı Sıpıra jırawdı “kóp jasaǵan ǵarrı, ol kútá ǵarrı bolǵanlıqtan jaǵın oramal menen tańıp qoyadı eken” – dep ańız etedi hám onı bolajaqtı boljay biletuǵın dana retinde sıpatlaydı ².
Jıraw bolǵan adamlardıń barlıǵı da shayır bola bermegen. Olardıń ishinde terme – tolǵawlardı ózleri shıǵarıp tarqatıwshılarda bolǵan bolsa, ayrımları xalıq dástanların yadlap alıp ırǵaqqa salıp jırlaǵan. Sonıń ushında qaraqalpaq jırawlarınıń geneologiyalıq kestesinde berilgen júzden aslam jırawdıń tek onlaǵanında ǵana shayırlıq uqıptıń bar ekeni bayqaladı. XVIII ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń eń kórnekli wakili Jiyen Jıraw Amanlıq ulı mádeniy tariyxımızda xalqımızǵa belgili bolǵan talantlı jıraw shayırlardıń biri.
Jiyen jırawdıń qosıqları qobız sazına saykes jırawlıq sheberlik penen terme tolǵaw formasında berilgen.