Kurs jumíSÍ tema

I.2. Jiyen jıraw dóretiwshiliginiń izertleniwi
Jiyen Jıraw shıǵarmaların jıynaw 1930-jıllardan baslap qolǵa alına basladı. Belgili ádebiyatshılar S.Máwlenov penen Sh.Xojaniyazovlar Jiyen jırawdıń 1927 qatardan turatuǵın «Posqan el» poemasın, 80 qatardan turatuǵın «Ber túyemdi» , 131 qatardan turatuǵın «Xosh bolıń doslar» qosıqların xalıq arasınan jazıp alınıp Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialınıń qol jazbalar fondına tapsırǵan. Temanıń izertleniw jaǵdayı boyınsha A.Karimov “Jiyen jırawdıń ómiri hám dóretpeleri”, Q.Ayımbetovtıń “Xalıq danalıǵı”, N. Dawqaraev SHıǵarmalar tolıq jıynaǵı III tom, K.Mámbetov “Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı” sıyaqlı miynetlerden paydalanıwdı maqul kórdik.
Jiyen jıraw haqqında eń dáslep Orınbek Kojurov, Qallı Ayımbetov, Sadirbay Máwlenov hám Shamshet Xojaniyazovlardıń qol jazbalarında maǵlıwmatlar payda boladı da, bunnan keyin belgili ádebiyatshı N.Dawqaraev óziniń 1946-jılı tabıslı jaqlaǵan “Revolyutsiyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatınıń osherkleri” dep atalǵan kandidatlıq dissertatsiyasında keńnen sóz etilgen. Jiyen Jıraw miyraslar Nájim Dawqaraevtıń bunnan keyingi miynetlerinde de sóz etilgen.
Jiyenniń ómiri hám tvorshestvosı boyınsha izertlew jumısın avtor 1958-jılı basladı. Jiyen jırawdıń “Posqan el” shıǵarmasınıń aldına jazǵan sóz basında Q.Ayımbetov Jiyenniń kim ekenligin, qaysı dáwirde jasaǵan shayır ekenligin tanıstıradı. Ol tariyxıy maǵlıwmatlarǵa súyenip, “Posqan el” shıǵarmasındaǵı waqıya 1754-jılı bolǵan, bul waqta Jiyen 30-35 jastaǵı jigit eken dep kórsetedi.
Solay bolsada Jiyen Jıraw miyrasları óz aldına arnawlı izertlewlerdi talap etti. Bul haqqında ádebiyatshı Artıq Karimov kandidatlıq ilimiy dessertatsiya jaqladı hám 1963-jılı “Jiyen jıraw ómiri hám tvorshestvosı” dep atalǵan monografiyasın baspadan shıǵardı.
Mektep hám joqarǵı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlarda professor S.Axmetov hám B.Ismaylov, K.Sultanovlar tárepinen arnawlı qollanbalar jazılǵan ⁶. Jiyen Jıraw shıǵarmaların jıynaw 1930-jıllardan baslap qolǵa alına basladı. Belgili ádebiyatshılar S.Máwlenov penen Sh.Xojaniyazovlar Jiyen jırawdıń 1927 qatardan turatuǵın «Posqan el» poemasın, 80 qatardan turatuǵın «Ber túyemdi» , 131 qatardan turatuǵın «Xosh bolıń doslar» qosıqların xalıq arasınan jazıp alınıp Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialınıń qol jazbalar fondına tapsırǵan.
Jiyen jırawdıń qosıqları qobız sazına sáykes jırawlı sheberlik penene terme tolǵaw formasında berilgen. Jiyen jıraw tvorchestvosın keń túrde izertlewshi A.Karimov bılay jazadı «Jiyen jırawdıń atqarǵan namaları «Kelte ziban», «Ullı Ziban», «kóz aydın», «Ayǵa shap», «Noǵaylı» h.t.b bolǵan. Belgili alım Q.Ayımbetov «Jiyen Jırawdıń ózin shayır dep atamay, jıraw dep ataǵan durıs boladı. Ol «qobızımdı qushaqlap» degen sózdi bir neshe ret qaytalap óziniń jıraw ekenligin dálilleydi.
N.Dawqaraevtıń «Revolyutsiyaǵa deyingi qaraqalpaq ádebiyat tariyxınıń osherki» atlı miynetiniń Jiyenge arnalǵan bólimi, filologiya ilimleriniń kandidatı Q.Ayımbetovtıń «Qaraqalpaq xalıq tvorshestvosı» degen toplamdaǵı «Posqan el» poemasınıń aldına jazǵan kiris sózi, B.Ismaylov hám S.Axmetovtıń IX klaslarǵa arnalǵan «Qaraqalpaq ádebiyatı» sabaqlıǵındaǵı Jiyenniń ómiri haqqında bergen qısqa maǵlıwmatı hám tariyx ilimleriniń kandidatı S. Kamalovtıń «Qaraqalpaqlardıń Xiywa xanalarına qarsı xalıq azatlıq gúresleri» atlı miynetin kórsetiwge boladı.
S. Kamalov bir qatar maǵlıwmatlardı esapqa alıp , bul da Óteshtiń qaraqalpaqtıń belgili shayırı Jiyen jırawdıń shawlıǵı ekenligin jazadı. Demek, Jiyen jıraw Óteshtiń babaları bolıp esaplanatuǵınlıqtan Jiyenniń shıǵısı múyten.
Geypara adamlar awızsha túrde professor E.Ismaylovtıń «Aqındar» degen monografiyalıq miynetindegi «Qırq qız» dástanın kimlerdiń shıǵarıp, kimlerdiń tartqanı tuwralı Qurbanbay jırawdıń bergen maǵlıwmatına súyenip «qazaqtıń da belgili batırlar dástanın eń áweli Jiyen, Shalgez, Sıpıra jıraw sıyaqlı jırawlar shıǵarıp taratsa kerek» degen maǵlıwmatlarındaǵı Jiyenniń atınıń atalawına qarap, Jiyen qazaqlardıń jırawı degen pikir aytıp júr. Bul pikir hesh qanday tiykarsız bolıp esaplanadı. Óytkeni, E.Ismaylovtıń joqarıdaǵı sózinde qazaqta Jiyen jırawdıń bolǵanlıǵı tuwrıdan-tuwrı aytılmastan,batırlıq dástanlardı Jiyen hám taǵı basqa sıyaqlı jırawlar taratqanlıǵı aytıladı. Onıń ústine bizdegi Jiyen jıraw bolsa, shıǵısı jaǵınan da, shıǵarmalarınıń qaraqalpaqlar arasına hesh qanday ózgerissiz jetiwi jaǵınan da qaraqalpaq xalqınıń bizge atı málim birinshi shayırı. Bunı Jiyenniń shıǵısı tuwralı joqarıda kórsetken maǵlıwmatlarımızdıń ózi –aq dálilleydi.1959-jılı Jiyenniń ómiri hám shıǵarmalarına baylanıslı Qıyas Jıraw Qayratdinovtan jazıp alınǵan materiallarda Jiyen Jırawdı Xiywa xanı darǵa asıp óltirgeni tuwralı da maǵlıwmat beriledi⁷.