Kurs jumíSÍ tema

II.2. Jiyen jırawdıń “Posqan el” hám basqada shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgeshelikleri
Kórkem shıǵarmada forma máselesi Aristotelden baslap onı izertlewshiler ushın tiykarǵı izertlew obiektleriń biri bolıp kelmekte. Ádette forma mazmun menen birlikte salıstırılıp izertlenedi¹⁰.
Qaraqalpaq ádebiyat tariyxında Jiyen óziniń shayırlıq sıpatı menen ǵana emes, al jırawshılıǵı menen de belgili. Onıń óz waqtınıń aytqısh jırawı bolǵanlıǵı tuwralı ótken baplarda da sóz etken edik.
Qaraqalpaq awız ádebiyatınıń túrleri dástanlarda hám terme-tolǵawlarda kóbinese 7-8 buwın túrindegi tolǵawlar ushrasadı.Jiyende óziniń barlıq shıǵarmaların usı 7-8 buwınlı tolǵawlar úlgisinde jazadı. Bul jaǵday Jiyenniń awızeki xalıq tvorshestvosı menen kútá tıǵız baylanısta bolǵanlıǵın kórstedi.
Biziń bayqawımızsha – delinedi qazaq ádebiyatınıń tariyxında – oydan tez jazıp shıǵarıwshılarǵa belgili bir sintaksislik pitken oydı kórsetiw ushın tórt qatar yamasa onnan da kóp qatar kupletlerdiń bir ıńǵay bolıp keliwin kerek etetuǵın 11 buwınlı qosıqlardan gore terme tolǵaw túrindegi 7-8 buwınlı qosıq qurılısı jeńil sıyaqlı. Sebebi terme-tolǵaw formasında shıǵarılǵan qosıqlarda sintaksislik bir pitken oydıń tamamlanıwı ushın kuplet tórt yamasa altı qatardan pitiwi hám kuplettiń úsh qatarı uyqasıp, bir qatarı uyqaspay (a-a-a-b, a-a-b-a) qalıwı shártli emes.
Mısalı, “Áy jigitler, jigitler” qosıǵı 21 qatar, “Ber túyemdi” qosıǵı 73 qatar, al shayırdıń poemaları bastan aqırına deyin izi úzilmeydi. Bul jaǵdaylar Jiyenniń qosıqtıń jeńil úlgisindegi túrin shıǵarıwǵa umtılıwshılıǵınan dep túsinbewimiz tiyisli.
Jiyen tvorshestvosınıń qosıq qatarlarınıń uyqasında on bir buwınlı qosıqlar sıyaqlı belgili bir oydı, ayqın beriw ushın 1-2-3 qatarları yamasa 1-2-4 qatarları uyqasıp, 4 yamasa 3- qatarları uyqaspay qalatuǵın tártip joq. Onda oy-pikir qalay bolsa , yamasa qalay pitse, qosıq qatarlarınıń uyqasları da soǵan baǵınadı. Biraq Jiyen óz shıǵarmalarınıń formasına kewil awdarmadı degen manis payda bolmaydı, qayta ol qaraqalpaq awız ádebiyatında burınan qaliplesken , ózide kóp qollanıp júrgeb tolǵaw-termelerdiń úlgisin , ırǵaǵı , uyqaslıǵı, ses únlesligi tárepinen sulıwlıǵın , túrlendirip hám kórkemlep , shıǵarmalarınıń mazmunın kúsheytip briwge qatań awdarǵanlıǵın sezemiz.
Jiyen jıraw shıǵarmalarında qosıq uyqaslarınıń hár túrin kórsetiwge boladı. Usınday bolǵan menen ol qaraqalpaq poeziyasınıń qosıq qurılısına aytarlıqtay jańalıq kirgizgen joq. Ózinen burınǵı awız ádebiyatında qollanılıp kiyatırǵan terme-tolǵawlardıń uyqasın shayır ózine úlgi etip aldı. Jiyenniń shıǵarmalarına kóbirek gezekli uyqas ushrasadı.
Jayqalıp egin egiwge, a
Sende bir jer bolmadı, b
Jazıńda qatıq isherge, a
Sende sawın bolmadı, b
Alıs jolǵa minerge, a
Sende jorǵa bolmadı... b
Jiyenniń tvorshestvosında bul túrdegi uyqaslardan basqa erkli-aynımalı uyqasta jiyi ushrasıp otıradı. Bul jaǵdayda tolǵaw bir qálipte gezekli uyqas túrinde bolıp keledi de, kem-kem bul tártip buzılıp, qosıq qatarları erkli uyqasqa aynalıp ketedi. Mısalı,
Áy jigitler, jigitler,
Taǵı bir sózdi baslayın,
Qulaq salıp tıńlańlar ,
Keshegi ótken kúnimnen,
Bir tolǵawdı baslayın,
Qobızımdı qolǵa alıp,
Taǵı nama tolǵayın,
Qolımnan ketken ol nashar,
Kúyik boldı armanlı,
Oyımnan shıqpay kun-tuni,
Ol kózimniń aldında,
Elesleydi turadı.
Shayır bunday orınlarda qosıq uyqaslarınıń tórt-bes qatardan keyin keliwin bekkem tutadı hám aytayın degen oyın rawajlandırıp, shıǵarmanıń kórkemliligin kúsheytip otıradı.
Jiyenniń geypara shıǵarmaları a,a,b,a, a,a,a,b túrinde de uyqasıp keledi.
Bunday waqtları qosıq tórt – bes kupletke deyin a,a,a,b túrinde shıǵarmanıń bas jaǵında yamasa geypara shıǵarmanıń orta jeginde saqlanıp keledi de, keyin ala buzılıp, qosıq erkli uyqasqa aylanıp ketedi hám terme formasında ózgeredi. Bunday jaǵday “Ber túyemdi” qosıǵı menen “Xanımız, xanımız”, “kórgende bolar kewliń xosh” dep baslanatuǵın qosıqlarında ǵana ushrasadı. “Ber túyemdi” qosıǵınan bul aytılǵanlardı ushratamız.
Meniń atım Jiyendi, a
Ul bermegen iyemdi, a
Shıǵırıńa qosıpsań, b
Sorap keldim túyemdi. a
Qıyın etip halımdı, a
Tıńlamadıń zarımdı, a
Azdırıp jazlǵız malımdı, a
Kóp jumsapsań túyemdi . b
Shayır óz tvorshestvosında qosıqtıń uyqaslıǵın , ırǵaǵın joqarıda aytqanımızday etip saqlap otıradı. Bul arqalı ol turmıs shınlıǵın , adamnıń sezimin, is-háreketin kórkemlep kórsetedi. Jiyenniń shıǵarmaların oqıǵan waqıtta yamasa tıńlaǵanda qosıq qatarları jarasıqlı , kewilge unamlı bolıp, oyıńdı qozǵap otıradı. Shayırdıń uyqaslıq, ırǵaq jaqları shıǵarmanıń mazmunına kútá sáykes keledi. Jiyen jıraw tvorshestvosınıń qosıq qatarlarındaǵı buwın ólshewleri tárepinen teksergenimizde , kóbinese 7-8 buwın aralas keletuǵın bir ǵana túrdi ushratamız.
Qolımdaǵı qobızım,-7
Shalsam nama saladı, -7
Qayǵılı sesi shıqqanda,- 8
Qol ayaǵım taladı, -7
Kúnnen – kúnge kewlimde,-7
Nege dártler toladı,-7
Kózimniń jası kól bolıp, -8
Etek jeńim sel bolıp, -7
Ókpe awzıma tıǵadı..... -7
Ulıwma Jiyen jıraw tvorshestvosınıń buwın ólshewlerine tán nárse 7-8 buwınlı qatarlar. Jiyen poeziyasınıń tili shın mánisinde xalıqlıq til¹¹
Bul qosıq qatarlarında buwın ólshewleri teń emesligi kórinip tur. Biraqta shayırdıń geypara shıǵarmalarınıń ishinen taza 7 buwınan turatuǵın qosıq qatarları da kórinip qaladı.
“Posqan el” poeması eń eski ádebiy forma tolǵaw menen jazılǵan. Onda turaqlı rifma, ritm az gezlesedi. Poemanıń tili taza, jalpaq xalıq tili, hámmege túsinikli. Poemada awız ádebiyatınıń shıǵarmalarında az gezlesetuǵın
Juldızlar tur jımıńlap,
Qara bulttıń qasında,
Ay tur taǵı bozarıp,
Úrkerlerdiń qasında,
Túńgi quslar oyanıp,
Japalaqlar jatqanda,
Tańda attı sarǵayıp,
Qızıl, jasıl dolanıp,
Almaday bolıp sarǵayıp,
Kún shıqpadı uyadan.... (55-bet).
Degenge usaǵan teńew, awısıtırıw, súwretlewler kóp gezlesedi.
Poemada Jiyen bárhama miynetkesh xalıq jaǵında boladı, sonıń jırın jırlaydı. Poema oǵada erte zamanlarǵa xarakterli bolǵan tolǵaw formasında jazılǵan. Onda qosıqıtıń ólshewi, uyqasları erkin , turaqlı emes. Tili kópshilikke túsinikli, xalıq tili menen jazılǵan¹².
Jiyen shıǵarmalarınıń tili hám kórkem , hám obrazlı , hám ótkir bolıw menen qatar, hár bir qollanılǵan sóz orınlı , hal jaǵdaydıń ózine ılayıqlı hám sol orınǵa tán bolıp keledi. Onıń tiliniń kúshliligi , kórkemligi mazmunǵa baylanıslıǵında
Mısalı,
Tarıqqanda hal bergen,
Ańlı sulıw quwlarım,
Ónip ósken mákanım,
Búgingi kún sen qaldıń.
degen úzindidegi “ańlı”, “sulıw” degen epitetler óziniń tuwıp ósken mákanınan ilajsız ayra túsken xalıqtıń awırmanlıǵın kórsetiwde kútá áhmiyetli , shayır óziniń tuwǵan jerin, basqa jerlerden ayrıqsha etip kórsetiw ushın “quwlar” degen sózdiń aldına “ańlı”, “sulıw” epitetlerin qollanǵan.
Jiyen tvorshestvosında xalıq oyın sheber hám ótkir etip berelik naqıl-maqallar, frazeologiyalıq birikpelerde kóp ushrasadı. Olar shıǵarmanıń orınlı jerlerinde súwretlew quralları xizmetin atqaradı. Máselen, shayır posqınshılardıń awır turmısın,
... Ashtan awı jurmeydi,
Degendey –aq doslarım.
degen naqıldı qollanıw arqalı ayqın kórsete bildi.
Jiyen shıǵarmalarınan teńewler de jiyi ushrasıp otıradı. Teńewler menen qatar Jiyen tvorshestvosınan metaforalar da belgili orındı iyeleydi ¹³.

Juwmaq
XVIII ásir qaraqalpaq ádebiyat tarıyxında óziniń barlıq talantın miynetkesh xalıq isine arnaǵan bizge belgili birinshi shayır Jiyen jıraw bolıp esaplanadı. Jiyenge deyingi shayırlardıń atı hám shıǵarmaları belgisiz bolǵanlıqtan qaraqalpaq ádebiyat tariyxı da usı Jiyen jırawdan baslanadı. Jiyen jıraw shıǵarmaların jıynaw 1930-jıllardan baslap qolǵa alına basladı.
Bul kurs jumısın jazıwda jumıstı úlken eki bapqa bólip aldıq. Birinshi bapta Jiyen jırawdıń ómiri, dóretiwshiligine toqtap óttik. Bunda Jiyen jıraw qashan tuwılǵanlıǵı haqqında kóplep ilimpazlardıń bergen maqlıwmatların kórip shıqtıq. Keyingi bólimde bolsa dóretiwshiliginiń izertleniw baǵdarların úyrendik.
Ekinshi bapta “Posqan el” poeması mazmunı, qaharmanları tuwralı . Bunda “Posqan el” poeması tariyxta bolǵan waqıyalar tiykarında dóretildi. Bul waqıyanı shayır óz kózi menen kórgen, xalıq benen birge bolıp awır jollardı basıp ótken. Kóship baratırǵan ash xalıqıtıń joldaǵı awır qayǵılı azapları júdá sheber ashıp beriledi. Poemada xalıq táǵdirindegi dáwir haqıyqatlıǵı ayqın súwretlenedi. “Posqan el” shıǵarmasında qaraqalpaq xalqınıń tariyxına, milliy dástúrlerine , úrp-ádetlerine baylanıslı eń jaqsı oy-pikirler sáwlelengen.
SHıǵarmadaǵı Minayım qız waqıyasınıń ózi de tereń adamgershilik sezimleri menen jırlanadı. Shıǵarmanıń ekinshi bóliminde jetim qız Minayım waqıyası ayrıqsha orın iyeleydi.Bul poema xalqımızdıń tariyxın keń túrde sáwlelendirip beriwi menen ayrıqshalanadı.
SHıǵarmadaǵı waqıya bir baǵıtta rawajlana bermesten, ondaǵı tiykarǵı geroy bolǵan miynetkesh xalıq massasına hár qıylı qıyınshılıqlar ushrasıp, sol qıyınshılıqlardı olardıń qalay jeńiwin súwretlew arqalı adamlardıń minez-qulqı, adamgershilik qásiyetleri ashıladı.
Adam obrazın dóretiwdegi shártli belgilerdiń negizgi elementleri - portret, minezleme, kúyinish – súyinish, monolog, dialoglar da ushrasıp otradı. “Posqan el” poemasınıń qurılısında bir ayırmashılıq lirikalıq sheginis. Shayır bir waqıyanı bayanlay kelip, onı toqtatıp usıǵan baylanıslı ekinshi waqıyanı baslap jiberedi yamasa sol waqıya tuwralı óziniń ishki sezimin berip otradı. Máselen, waqıya qaraqalpaqlardıń posıwınan baslanıp, olardıń jolda kórgen azapları shayır kúyinishin ayta kelip, bul waqıyanı toqtatıp, taslaydıda, ekinshi waqıyaǵa ótedi.
Ekinshi bóliminde “Posqan el” hám basqada shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgesheligine toqtap óttik. Bunda hárqiylı formalardıń ózgesheligine, epitetler, teńewlerdiń, buwın sanlarınıń teńligine toqtap óttik.
“Posqan el” poeması eń eski ádebiy forma tolǵaw menen jazılǵan. Onda turaqlı rifma, ritm az gezlesedi. Poemanıń tili taza, jalpaq xalıq tili, hámmege túsinikli.
Poemada Jiyen bárhama miynetkesh xalıq jaǵında boladı, sonıń jırın jırlaydı. Poema oǵada erte zamanlarǵa xarakterli bolǵan tolǵaw formasında jazılǵan. Onda qosıqıtıń ólshewi, uyqasları erkin , turaqlı emes. Tili kópshilikke túsinikli, xalıq tili menen jazılǵan¹⁴.
Jiyen shıǵarmalarınıń tili hám kórkem , hám obrazlı , hám ótkir bolıw menen qatar, hár bir qollanılǵan sóz orınlı , hal jaǵdaydıń ózine ılayıqlı hám sol orınǵa tán bolıp keledi. Onıń tiliniń kúshliligi , kórkemligi mazmunǵa baylanıslıǵında bolıp tabıladı.