Kurs jumısı Tema

Jumıstın` aktuallıg`ı: Mektep ta`lim-tarbiya ma`selesi ma`mleket ha`m ja`miyet qadag`alawında bolıwı tiykarg`ı nızamda belgilep qoyılg`an. Sonın` menen birge bul ken` ja`miyetshilik, pu`tkil xalqımızdın` qatnasıwın ha`m qollap quwatlawın talap etetug`ın ulıwma milliy ma`sele bolıp tabıladı.
Jumıstın` ob`ekti ha`m predmeti:Ulıwma orta bilim beretug`ın mektep oqıwshılarında ximiya pa`nine bolg`an qızıg`ıwshılıqtı arttırıw, ta`lim qurallarınan paydalanıp u`yretiw.
Jumıstın` maqseti: Ha`r tu`rli jan`a pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanıp ulıwma ta`lim beriwshi orta mekteplerdin` keyińi jıllar dawamındag`ı jaslardın` ximiya pa`ninen bilim da`rejelerin anıqlaw, jetilistiriw mu`mkinshiliklerin izertlew.
Jumısta belgileńen wazıypalar: - keleshek a`wladlarımızdın` ximiyalıq ta`lim-ta`rbiya alıw qa`biletin anıqlaw menen sheklenbesten, bul jumıstı jetilistiriw ushın geypara metodikalıq ma`selelerinde u`yreniw.
- elektrolitik dissotsiatsiyalanıw temasın oqıtıwda experiment hám jan’a pedagogik texnologiyalardan paydalanıw metodikasın islep shıg`ıw.

D. I. Mendeleyev dáwirlik nızamı. XIX asirde ximiyanıń jedel rawajlanıwı hám júdá kóp tájiriybe maǵlıwmatlar tóplanǵanlıǵı munasábeti menen ximiyalıq elementlerdi sistemalastırıw zárúrshiligi payda boldı. Elementlerdi ózgeshelikleriniń uqsaslıǵına tıykarlanıp arnawlı bir gruppalar formasında birlestiriwge kóp urınıp ko'rildi. Lekin ilimpazlar gruppalar arasındaǵı ámeldegi bolǵan ishki baylanısıwlardı tapa almadılar hám gruppalardı bir-birinen bólekleńen dep qaradilar. Sol sebepli, olar, ulıwma teoriyalıq juwmaq shıǵara almadılar, ózgeshelikleri uqsas bolǵan hám bir-birine uqsamaytuǵın elementlerdi birden-bir sistemaǵa birlestira almadılar. Ximiyalıq elementlerdi birden-bir sistemaǵa keltiriw máselesin D. I. Mendeleyev tabıslı hal etdi; ol 1869 jılda dáwirlik nızamdı jańalıq ashtı hám sol tiykarda ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasın jarattı. D. I. Mendeleyev ózi jaratqan dáwirlik nızamdı tómendegishe tariypladi: ápiwayı elementlardıń (elementlerdiń) ózgeshelikleri, sonıń menen birge, elementler birikpeleriniń forma hám ózgeshelikleri elementlerdiń atom massalarınıń artıp barıwına dáwirlik túrde baylanıslı.

Atom dúzilisin jetilisken úyreniliwi nátiyjesinde dáwirlik nızamnıń mánisi ayqın kórinetuǵın boldı, elementlerdiń ózgeshelikleri dáwirlik túrde ózgeriwin aytıwǵa, olardıń dáwirlik sistemada jaylanıwı menen ximiyalıq ózgeshelikleri arasında málim baylanısıw bar ekenin anıqlawǵa múmkinshilik jaratıldı.
D. I. Mendeleyev dáwirlik sistemacida bir elementten ekinshi elementke ótilgen tárepke atom yadrosınıń oń zaryadı hám elektron sanı artıp baradı. Bul óz gezeginde ximiyalıq elementlerdiń ózgesheliklerin ózgeriwine alıp keledi. Sonday eken, elementtiń tártip nomeri jaysha bir nomer bolmaydıden, bálki onıń atom yadrosınıń oń zaryadın hám elektronlar sanın ańlatadı. Soǵan kóre, házirgi waqıtta dáwirlik nızam tómendegishe tariyplanadi: " Elementlerdiń ózgeshelikleri, hám de olar payda etgen ápiwayı hám quramalı elementlardıń ózgeshelikleri elementlerdiń atom yadroları zaryadların artıp barıwına dáwirlik túrde baylanıslı".
Ximiyalıq elementler dáwirlik sisteması. Elementler dáwirlik sisteması dáwirlik nızamnıń grafik ańlatpası bolıp tabıladı. Bul sistema dáwir hám gruppalarǵa bólinedi.
Házir dáwirlik sistemada 109 element bolıp, olar jetew dáwir, on dana qatar hám segizta gruppaǵa jaylastırılǵan. Dáwirlerdiń hár biri úlken hám kichiq dáwirlerge bólinedi. I, II, III dáwirlerdiń hár biri tek bir
qatardan dúzilgen bolıp, olar kichiq dáwirler, Iv, v, vI dáwirlerdiń hár biri eki qatardan dúzilgen bolıp, olar úlken dáwirler esaplanadı. vII dáwir tamamlanmagan dáwir esaplanadı. Birinshi dáwirden basqa hámme dáwirler sıltıiy metallar menen baslanıp inert gazlar menen tawsıladı.
Hár qaysı dáwirde elementler atom massasınıń artıp barıwı menen (shep tárepten ońǵa jıljıǵan tárepke) elementlerdiń ximiyalıq ózgeshelikleri az-azdan ózgerip baradı : metallik ózgesheligi susayib. metallmaslik ózgesheligi kúshayadi.
Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasında sakizta gruppa bolıp, hár qaysı gruppa eki gruppachaga bólinedi. Tipik elementler menen baslanıwshı gruppashalar tiykarǵı (bas) gruppasha atı menen júritiledi. Úlken dáwirlerdiń toq qatarı elementleri menen baslanıwshı gruppashalar qosımsha (yonaki) gruppasha dep júritiledi.
Dáwirlik sistemada tipik metall hám metallmaslar tiyislishe I hám vII gruppalardıń tiykarǵı gruppachalarida jaylasqan, qalǵan hámme elementler olardaǵı metallik yamasa metallmaslik ózgesheligi kúshliligine qaray, shártli túrde, metall yamasa metallmaslar gápine kiritiledi.
Dáwirlik sistemada elementler ortasındaǵı uqsawlıq úsh jóneliste kórinetuǵın boladı.
1. Gorizontal jóneliste: bul uqsawlıq - úlken dáwir elementlerinde, lantanoid hám aktinoidlar gruppaına kirgen elementlerde ushraydı. Mısalı, misniń bazi ózgeshelikleri nikelnikiga uqsaydı.
2. vertikal jóneliste: dáwirlik sistemanıń vertikal túrde jaylasqan elementleri óz-ara bir- birine uqsaydı.
3. Qiyiq jóneliste: dáwirlik sistemada óz-ara qiyiq jaylasqan birpara elementler óz-ara uqsawlıq kórinetuǵın etedi, mısalı : Li menen Mg; Be menen Al; B menen Si ; Ti menen Nb lar bir-birlerine ximiyalıq ózgeshelikleri tárepinen uqsaydı.

Dáwirlik nızam hám dáwirlik sistemanıń áhmiyeti. D. I. Mendeleyev dáwirlik nızam tiykarında jaratqan dáwirlik sistema hámme ximiyalıq elementler arasında ámeldegi bolǵan baylanısıwdı ashıp beredi. Hár qaysı elementtiń ózgesheligi hakida basqa elemetlarniń ózgesheliklerine, sonıń menen birge, sol elementtiń dáwirlik sistema daǵı ornına qarapǵana tolıq juwmaq shıǵarıw múmkin. Mendeleyev " elementler bir nızamǵa buysunadi, tábiyaatı tárepinen birdey hám bir-birin toldıradı, áne sol sebepli de olar dáwirlik sistemada málim tártipte jaylasadı" degen edi.

Dáwirlik sistema ximiyanıń hám basqa tábiy pánlerdiń rawajlanıwda asa zárúrli áhmiyet kásip etdi. Ol jańa elementler izlew, kóplegen elementlerdiń atom massasın tuwrılaw, olardıń valentligini anıqlaw hám de elementlardıń dúzilisin úyreniwde alǵa jılısıw ushın zárúrli dúmpish boldı.
Ximiyalıq elementler dáwirlik sisteması (basqa atları : Dáwirlik keste, Mendeleyev dáwirlik sisteması ) — ximiyalıq elementlerdi olardıń atom nomeri,[[elektron konfiguratsiyasi]fig ] hám dáwirlik tákirarlanıwshı ximiyalıq ózgesheliklerine tiykarlanǵan halda keste formasında súwretlew bolıp tabıladı. Elementler ol jaǵdayda atom nomerleri (protonlari sanı ) asıp barıwı tártibinde jaylasqan. Kesteniń standart forması tepada 18 × 7 katekler degi tiykarǵı elementler hám astında eki qatar basqa gruppa elementlerinen ibarat. Keste sonıń menen birge tórtew tórtmuyush bloklar : chapda s-blok, ońında p-blok, ortada d-blok hám tómende f-bloklarǵa bóliniwi múmkin. Keste qatarları dáwir, s-, d- hám p-bloklardaǵı ústinler bolsa gruppa dep ataladı ; bul ústinlerge galogenler yamasa inert gazlar degen bólek atlar da beriledi. Dáwirlik keste tariypiga qaray ol dáwirlik nızamǵa kóre dúzilgen ushın, hár qanday dáwirlik keste járdeminde tiyisli elementlerdiń ózgeshelikleri arasında baylanıslılıq keltirip shıǵarıw hám jańa, ele ashılmaǵan yamasa sintezlanmagan elementler ózgesheliklerin boljaw etiw múmkin. Nátiyjede dáwirlik keste ximiyada keń qollanilib, zárúrli tiykar bolıp xızmet etedi.
Mendeleyev dáwirlik sisteması, Ximiyalıq elementler dáwirlik sisteması — D. I. Mendeleyevniń ózi jańalıq ashqan dáwirlik nızam tiykarında dúzgen elementler dáwirlik sisteması, dáwirlik nızamnıń grafik ańlatpası. Ximiyalıq elementler dáwirlik sisteması s. ámeldegi elementlerdiń hámmesin bir pútkil etip birlestiradi, olar ortasında obiektiv nızamlı baylanıs bar ekenin kórsetedi hám ele málim bolmaǵan elementlerdi, olardıń ózgesheliklerin aldınan búydewge múmkinshilik beredi.
Mendeleyevgacha da ximiyalıq elementlerdi sistemaǵa salıwǵa urınıp kórilgen (fransuz ximiki J. Dyuma, nemis ximikleri I. Dyobereyner, L. Meyer, ińliz ximiki Ol. Odliń, amerikalıq alım J. Nyulends hám basqalar ).
J. Nyulends 1863-jılda elementlerdi atom salmaqları artıp barıwı tártibinde izbe-iz jaylastırıp, hár qanday elementten esaplaǵanda segizinshi element birinshi elementtiń ózgesheliklerin, nama daǵı segizinshi notaga uqsas, málim dárejede tákirarlawın taptı. Nyulends bul nizamlıqtı „oktavalar krnuni“ dep atadi hám oǵan tıykarlanıp, ózine málim elementlerdi gruppa (segizlik) larga bolıwǵa urınıp kórdi. 1864-jılda L. Meyer ximiyalıq elementlerdi valentliklariga qaray altı gruppaǵa boldı. Sonday etip, Mendeleyevdan aldın elementlerdi ximiyalıq uqsaslıqları tiykarında gruppaǵa bolıwdan nariga o'tilmadi. Bul ilimpazlar hár qaysı elementti basqa elementlerden mutlakr bólekleńen halda alıp qarawdı. Mendeleyev, ózinden ilgeri ótken izertlewshilerdińdiń hákisishe, elementlerdiń atom massası bahalarına, fizikalıq hám ximiyalıq ózgesheliklerine úlken itibar berdi. Ámeldegi elementlerdi atom massası artıp barıwı tártibinde jaylastırıp, elementlerdiń ózgeshelikleri hám olardıń birikpeleri de sol tártipte az-azdan ózgerip barıwın hám málim ózgesheliklerdiń ózi elementler qatarında dáwirlik súwrette, yaǵnıy bir neshe elementten keyin tákirarlanıwın anıqladi. Bul krnuniyat dáwirlik nızamda óz ańlatpasın taptı. Mendeleyev dáwirlik nızamdı tómendegishe tariypladi: ápiwayı elementlar (elementler) dıń ózgeshelikleri, sonıń menen birge, elementler birikpeleriniń forma hám ózgeshelikleri elementlerdiń atom massasilariga dáwirlik túrde baylanıslı boladı. Ol barlıq elementler boysunatuǵın dáwirlik nızamdı tolıq kórinetuǵın etdi hám birpara elementler (mısalı : berilliy, lantan, indiy, titan, vanadiy, erbiy, ceriy, uran, toriy) dıń sol waqıtta qabıl etilgen atom massasın 1, 5—2-ret ózgertiw, birpara elementler (kobalt, tellur, argon) dıń jaylasıw rejimin ózgertiw hám aqır-aqıbetde 11 elementtiń (fransiy, radiy, aktiniy, skandiy, galliy, germaniy, protaktiniy, poloniy, texnetsiy, reniy, ástet) jańalıq ashılıwı kerekligini aldınan aytıp berdi.
Elementlerdiń ózgeshelikleri kuyidagi tártipte ózgeredi (kestege k,.). Aktiv sıltıiy metall — litiydan keyin aktivligi kamrok, metall — berilliy, odan keyin kúshsiz metalloidlik ózgesheliklerge hám metallarniń birpara ózgesheliklerine iye bolǵan bar turadı. Qatarda bardan keyin 4 valentli metalloid — uglerod, keyin metalloidlik ózgeshelikleri jáne de ayqınlaw kórsetilgen azot, ayqın metalloid — kislorod hám niho-yat eń aktiv metalloid, jetinshi element — ftor keledi. Joqarıda aytıp ótilgen 7 element ózgeshelikleriniń qısqasha tariypidan usıdan ayqın boladı, litiyda kórsetilgen metallik ózgeshelikleri bir elementten ekinshisine utishi menen az-azdan zaiflashib, metalloidlik ózgeshelikleri kúsheyip baradı hám ftorda eń joqarı dárejege jetedi. Usınıń menen birge atom massasilari artıp barǵan sayın elementlerdiń kislorodqa salıstırǵanda valentligi litiyda birdan baslap, odan keyińi hár qaysı elementte úzliksiz súwrette birden artıp baradı. Ftordan keyin keletuǵın element — neon basqa elementler menen birikpeytuǵın inert gaz bolıp tabıladı.
Neondan keyin (keyińi qatarda ) litiyga uqsas bir valentli metall — natriy keledi. Natriydan keyin elementler ózgeshelikleriniń ózgerip barıwı tártipke qaray jaylasadı, yaǵnıy joqarıdaǵı jaǵday tákirarlanadı. Haqıyqattan da natriydan keyin berilliy analogi bolǵan magniy keledi; odan keyin alyuminiy turadı. Alyuminiy, eger bar sıyaqlı metalloid bolmay, bálki metall sonda da, ol geyde metalloidlik ózgesheliklerin kórinetuǵın etetuǵın element bolıp tabıladı. Alyuminiyden keyin kóp tárepten uglerodqa uqsas tórt valentli metalloid — kremniy, odan keyin ximiyalıq ózgesheliklerine kóre, azotga uqsas bes valentli fosfor, keyininen metalloidlik ózgeshelikleri kúshli kórsetilgen element — altıńugurt odan keyin júdá aktiv metalloid bolǵan xlor, hám, aqır-aqıbetde, taǵı inert gaz — argon keledi. Málim sandaǵı elementlerden keyin, go'yo keyin basıp, dáslepki noqatqa qaytıw júz beredi; sonnan keyin, málim dárejede, odan aldınǵı elementlerdiń ózgeshelikleri tap sol tártipte, biraq sapa tárepinen parq etken halda tákirarlanadı.
1869 jılda Mendeleyev dáwirlik sistemanıń birinshi variantın tuzdi. Bul sistemada ol barlıq elementlerdi dáwirlerge boldı (ol waqıtta 63 element málim bolıp, olar 19 gorizontal hám 6 vertikal qatarǵa jaylastırılǵan edi) hám ózgeshelikleri bir-birine uqsaǵan, payda etetuǵın birikpeleri uqsas bolǵan elementlerdi bir-biriniń astına túsetuǵın etip, bul dáwirlerdi birewiniń astına ekinshisin jaylastırıw jolı menen keste tuzdi. Mendeleyev sol waqıtta ele málim bolmaǵan elementler ushın bush jay qaldırdı hám úsh elementtiń (ol bul elementlerdi ekabariy, ekaalyuminiy, ekasitsiliy dep atadi) bar ekenligin aytıpǵana qalmastan, bálki olardıń ózgesheliklerin de aldınan aytıp berdi. Bul elementler (galliy, skandiy, germaniy) keyinirek kashf etildi. Olardıń ózgeshelikleri Mendeleyev ba-shorat kilganiday bolıp shıqtı. Bul variant uzın davrli variant esaplanadı. 1871-jılda Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasıs. dıń ekinshi variantı daǵaza etildi. Bul variantda uzaro uqsas elementler vertikal qatarlarǵa jaylasqan bolıp, ' qısqa davrli variant esaplanardi. Ol jaǵdayda 8 vertikal, 10 gorizontal qatar bar edi. Bul variantqa tıykarlanıp, Mendeleyev urańacha 11 elementtiń hám urandan keyin bir neshe element jańalıq ashılıwın ba-shorat etdi. Mendeleyevniń dáwirlik nızamı tájiriybede tasdiklandi hám ximiyanıń rawajlanıwda úlken rol uynadi. Dáwirlik sistema kestesiniń házirgi kórinisi keyińi jıllardaǵı jańa ashılıwlar hám maǵlıwmatlar menen toldırılǵan.
Áyne waqıtta dáwirlik sistemanıń 500 den artıq variantı baspadan shıǵarılǵan. Olardan eń keń tarqalǵan formaları tómendegiler bolıp tabıladı: 1) Mendeleyev usınıs etken dáwirlik sistemanıń kiska variantı (sol keste keltirildi). 2) Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasıs. dıń shveysariyalik ximik A. verner tárepinen 1905-jılda rawajlanıwlastırılgan uzın variantı. 3) Daniyalıq fizikalıq N. Bar baspadan etken (1921-jıl ) dáwirlik sistemanıń tekshesimon forması.
Sońǵı jıllarda kórinisi hám ámeliy tárepten qolaylıǵı sebepli Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasıs. dıń qısqa hám uzın variantilari keń kullanadi.
Málim bolǵan 109 element (110 -elementtiń sintez etilgenligi haqqında maǵlıwmatlar bar, 104—109 elementler IUPAC tárepinen ele tastıyıqlanmagan) atom massasilarniń artıp barıwı tártibinde vertikal hám gorizontal katorlarda jaylastırılǵan. vertikal qatarlar gruppalar dep atalǵan. Kestede I—vIII hám 0 gruppa bar. I—vII gruppalardıń hár biri eki — tiykarǵı hám qosımsha gruppashadan ibarat. Hár qaysı gruppasha hám gruppa (vIII, 0) de jaylasqan elementler bir-birine uqsaydı, mas, 1 gruppanıń tiykarǵı gruppachasida sıltıiy metallar, II gruppanıń tiykarǵı gruppachasida — sıltıiy-jer metallar hám vII gruppanıń tiykarǵı gruppachasida — galogenler hám nolinchi gruppachadagi inert gazlar. Bir gruppada, tiykarǵı yamasa qosımsha gruppachada jaylasqan elementlerdiń ózgeshelikleri bir-birine uxshaydi, biraq birpara ózgeshelikleri parıq etedi. Gorizontal qatarlar dáwirler dep ataladı. Birinshi 3 ta (kishi) dáwirdiń hár birinde 2, 8 hám 8 element bar. 4, 5 hám 6 (úlken) dáwirlerde 18, 18 hám 32 element bar. 7 dáwirde 23 element bolıp, ol ele tamamlanmagan. 1940 -jıldan beri bul dáwir jasalma yul menen alınǵan radioaktiv (transuran) elementler menen tulib barıp atır. Bular tábiyaatda uchramaydi (qarań Radioaktiv elementler). Ximiyalıq ózgeshelikleri hám elektron kavatlariniń dúzilisine kóre, barlıq transuran elementler bir-birine, sonıń menen birge, toriy, protaktiniy, urańa uqsaydı. Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasıs. de aktiniydan keyin keletuǵın (90—103 nomerler degi) elementler aktinoidlar shańaraǵına birlestirilgen hám kestede lantanoidlar (58—71 nomer degi elementler) den ke-yinda jaylastırılǵan. Ximiyalıq ózgeshelikleri hám elektron kavati dúzilisine kóre, bul eki shańaraq birbiriga Uxshaydi. Olar III gruppaǵa tiyisli. Hár bir 2 dáwir, yaǵnıy 2 hám 3, 4 hám 5, 6 hám tamamlanmagan 7 davrlardagi elementler sanı, olardıń jaylanıw tártibi birdey ekenligi sistemadan anıq kórinip turıptı. Soǵan qaray 7 dáwirdegi ele da belgisiz elementlerdiń urnini kursatib beriw múmkin. Biraq dáwirlik sistema kaysi element menen tawısıwın búydew qıyın. Jasalma radioaktiv ximiyalıq elementlerdiń atom massasın izotoplar tábiy qospasınıń ortasha massası dep esaplaw múmkin emes. Sol sebepli bul elementlerdiń ximiyalıq formulası astındaǵı san basqa elementler degi sıyaqlı onıń atom massasiini emes, bálki eń uzaq ámeldegi bolatuǵın izotopniń massa sanın kursatadi. Dáwirlik sistema daǵı elementlerdiń ózgeshelikleri nızamlı túrde uzgarib baradı. Mas, sıltıiy metallar gruppachasida joqarıdan tómeńe, yaǵnıy litiydan seziyga tárep metallarniń elektron beriw qábileti artıp, usınıń menen birge olardıń ximiyalıq aktivligi de kúsheyip baradı. Galogenler gruppachasida bolsa, kerisinshe, tómende jaylasqan element joqarıdaǵı elementke Karaganda elektrondı qi-yinlik menen biriktiradi. Sonday eken, galogenler gruppachasida metalloidlarniń aktivligi joqarıdan tómeńe tárep tómenlep baradı. Dáwirler degi nizamlıq sondayki, Uńda jaylasqan elementlerge qaraǵanda chapda turǵan elementler elektronlardı ańsat joǵatıp, qi-yinlik menen biriktiradi. Soǵan muwapıq, shep tárepten ońǵa (aktiv sıltıiy metallardan ayqın metallmaslar — galogenlerge) tárep ápiwayı elementlardıń ózgeshelikleri ózgeredi, áyne waqıtta elementler birikpesiniń ózgeshelikleri de dáwirlik túrde uzgarib baradı.
Mısalı, dáwirler bası daǵı elementler tıyanaqlı oksidler hám usılarǵa tuwrı keletuǵın gidroksidlar (tiykarlar ) payda etedi. Tártip nomeriniń artıp barıwına qaray gidroksidniń tiykar xarakteristikası amfoter, keyin kislota xarakteristikası menen almasadı. Gruppachalarda elementler gidroksidlariniń xarakteristikası joqarıdan tómeńe tárep kúsheyip, kislota xarakteristikası zaiflashib baradı. Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasıs. ki-myoviy elementler hám birikpelerdiń fizikkimyoviy ózgesheliklerin úyreniwde, bul ózgeshelikler arasındaǵı nizamlıqlardı ashıwda, yadrolıq reaksiyalardı ótkeriwde hám de radioaktiv izotoplarni sintez qılıw salasındaǵı izertlewlerde qısqa hám anıq ilimiy tiykar bolıp xızmet etedi

D. I. MENDELEYEvNIŃ ELEMENTLAR DAvRIY QONUNI vA KIMYOvIY ELEMENTLAR DAvRIY SISTEMASI

R E J A :
1. D. I. Mendeleyevniń dáwirlik nızamı
2. Dáwirlik sistema jáne onıń dúzilisi
3. Dáwirlik sistemada element atomlariniń ózgesheliklerin uzgarishi.
XvIII ásir aqırında 25 element málim bolıp, XIX ásirdiń birinshi shereginde taǵı 19 element kashf etildi. Elementler jańalıq ashılıwı menen olardıń atom salmaqları, fizikaviy hám ximiyalıq ózgeshelikleri úyrenip barıldı. Bul tekseriwler nátiyjesinde birpara elementlerdiń aldınan málim bolǵan tábiy gruppaları (mısalı, ishkoriy metallar, ishkoriy jer metallar, galogenler) ga uqsas elementler gruppaları anıqlana bardı. Elementler hám olardıń birikpeleri haqqındaǵı maǵlıwmatlar ximikler aldına barlıq elementlerdi gruppalarǵa ajıratıw wazıypasın qoydı. 1789 jılda A. Lavuazye ximiyalıq elementlerdiń birinshi klassifikasiyasini jarattı. Ol barlıq ápiwayı elementlardı 4 gruppaǵa (metallmaslar, metallar, kislota radikallari hám " jerler", yaǵnıy " oksidlar") ajratdi.
1812- jılda Berselius barlıq elementlerdi metallar hám metallmaslarga ajratdi. Bul klassifikasiya turpayı hám uǵımsız edi, lekin soǵan qaramastan xaligacha óz kúshin joǵatmay kelmokda.
1829 jılda Depereyner ush-ush elementten ibarat uqsas elementlerdiń gruppaların tuzdi hám olardı " triadalar" dep atadi. Xar qaysı triadada orta daǵı elementtiń atom salmaǵı eki shettegi elementlerdiń atom salmaqları jıyındısınıń 2 ge bolińenine teń. Sol waqıtta málim bolǵan elementlerden tek jetew triada dúziw múmkin boldı. Fransuz alımı de Shankurtua 1863- jılda elementler sistemasın dúziw ushın cilindr oǵına salıstırǵanda 45° múyesh boylap cilindr sırtına spiral sızıqlar chizdi. Xar eki spiral arasını 16 bulakka boldı. Spiral sızıqlarǵa barlıq elementlerdi olardıń atom salmaqları artıp barıw tártibinde jaylastırganida, óz-ara uqsas elementlerdiń atom salmaqları arasındaǵı ayırma 16, 32, 48..ga teń bolıwı anıqlandi. Ińliz alımı Nyulends 1863 jılda óziniń oktavalar nızamın jańalıq ashtı. Ol elementlerdi olardıń atom salmaqları artıp barıw tártibinde bir qatarǵa jaylastırǵanda, xar qaysı segizinshi element uz ózgeshelikleri menen birinshi elementke uqsas bolıwın kurdi. Bul tártip nama notasidagi gammalar sıyaqlı tákirarlandi.
Nemis alımı Lotar Meyer 1864 jılda óz sistemasın islep shıqtı. Ol 27 elementti valentliklariga qaray altı gruppaǵa boldı. Ol óz shıǵarmasın " atom salmaqlardıń san menen ańlatpalanatuǵın bahalarında qandayda bir nizamlıq bar ekenligine shubxa bolıwı múmkin emes" degen sóz dizbegi menen tugatdi. Meyer óziniń ekinshi maqalasında (onıń maqalası Mendeleyev maqalasınan keyin baspa etilgen edi) elementlerdiń salıstırma kolemleri dáwirlik túrde ózgeriwin (yaǵnıy bir neshe elementten keyin qaytarılishini) jańalıq ashtı. Bul jańa ashılıw úlken axamiyatga iye boldı, lekin dáwirlik nızamdı tariyplew ushın jetkilikli emes edi.
D. I. Mendeleyevdan aldın alıp barılǵan islerdiń xesh birinde ximiyalıq elementler arasında óz-ara ajıralmas baylanısıw bar ekenligi tabilǵan zatdı. Xesh kim elementler arasındaǵı uqsawlıq hám ayırmalar tiykarında ximiyanıń áhmiyetli nızamlarınan biri turǵanlıǵın D. I. Mendeleyevgacha jańalıq asholmadi. Tereń ilimiy boljaw hám ilimiy izertlewler nátiyjesinde D. I. Mendeleyev 1869 - jılda tábiyaattıń áhmiyetli nızamı -ximiyalıq elementlerdiń dáwirlik nızamın tariypladi. Ol tariyplagan dáwirlik nızam jáne onıń grafik ańlatpası - dáwirlik keste házirgi zaman ximiya pániniń fundamenti bolıp qaldı.
D. I. Mendeleyev ximiyalıq elementlerdiń kópshilik ózgeshelikleri sol elementlerdiń atom salmaǵına baylanıslı ekenligin taptı. D. I. Mendeleyev sol zamande málim bolǵan barlıq elementlerdi olardıń atom salmaqları artıp barıwı tártibinde bir qatarǵa qoyǵanında elementlerdiń ózgeshelikleri 7, 17 hám 31 elementten keyin keletuǵın elementlerde qaytarılishini, yaǵnıy dáwirliklıq bar ekenin kórdi. Mısalı, litiydan ftorga ótkende atom salmaqlıq artıp barıwı menen elementler hám olar birikpeleriniń ximiyalıq ózgeshelikleri málim nizamlıq menen ózgerip baradı. Litiy tipik metall ; odan keyin keletuǵın berilliyda metallik ózgeshelikler talay kúshsiz kórsetilgen. Berilliydan keyińi element - bar metallmaslik ózgesheliklerin kórinetuǵın etedi. Ugleroddan ftorga ótkende metallmaslik ózgeshelikleri kúshayadi, ftor eń tipik metallmas retinde tabılǵan element bolıp tabıladı, ftordan keyińi element - natriy (sol zamande neon xali málim emes edi) - óz ózgeshelikleri menen litiyga uqsaydı. Onıń oksidi Na2 O óz forması menen litiy oksid Li2 O ga uqsas bolıp tabıladı.
D. I. Mendeleyev ózi jańalıq ashqan dáwirlik nızamdı tómendegishe tariypladi: elementlerdiń ózgeshelikleri, sonıń menen birge olardıń birikpeleriniń forma hám ózgeshelikleri elementlerdiń atom salmaqlarına dáwirlik túrde baylanıslı boladı. D. I. Mendeleyev dáwirlik nızamdı jańalıq ashıwda elementlerdiń atom salmaqlıq bahalarına, fizikalıq hám ximiyalıq ózgesheliklerine itibar berdi. Ol barlıq elementler boysunatuǵın dáwirlik nızamdı jańalıq ashdı hám birpara elementler (mısalı, berilliy, lantan, indiy, titan, vanadiy, erbiy, ceriy, uran, toriy) dıń sol waqıtta qabıl etilgen atom salmaqların 1. 5-2 ret ózgertiw, birpara elementlerdiń (kobalt, tellur, argonniń) jaylasıw rejimin ózgertiw kerekligini hám aqırında 11 elementtiń (fransiy, radiy, aktiniy, skandiy, galliy, germaniy, protaktiniy, poloniy, texnisiy, reniy, ástet) jańalıq ashılıwı kerekligini aldınan aytıp berdi. Olardan ush element (eka-bar, eka-alyuminiy hám eka-silisiy) dıń barlıq ximiyalıq hám fizikaviy ózgesheliklerin tolıq bayanladı. 15 jıl ishinde bul úsh element kashf etilip, D. I. Mendeleyevniń boljawı tasdiklandi. Yukoridagi ush elementke galliy (eka-alyuminiyge), skandiy (eka-barǵa ) hám germaniy (eka-silisiyga) atları berildi. D. I. Mendeleyev xar qaysı elementtiń tártip nomeri aqırındada úlken axamiyatga iye ekenligin kórsetdi.
Dáwirlik sistema jáne onıń dúzilisi.
Dáwirlik sistemanıń birinshi variantın 1869 jılda D. I. Mendeleyev tuzdi. D. I. Mendeleyev dúzgen bul sistemada 63 element bolıp, uqsas elementler gorizontal qatarlarǵa jaylasqan edi. Dáwirlik sistemanıń ekinshi variantı 1871 jılda daǵaza etildi. Bul variantda óz-ara uqsas elementler vertikal qatarlarǵa jaylasqan. D. I. Mendeleyev bir vertikal qatarǵa jaylasqan uqsas elementlerdi gruppa dep, xar qaysı ishkoriy metalldan galogeńe shekem bolǵan elementler qatarın dáwir dep atadi. D. I. Mendeleyev daslep usınıs kilgan dáwirlik sistemaǵa keyinirek anaǵurlım ózgerisler kiritilip, dáwirlik sistemanıń házirgi variantları tuzildi. Ol jetew dáwir hám segizta gruppadan ibarat.
Xozir dáwirlik sistemada 121 element bar. I, II hám III dáwirlerdiń xar biri tek bir ǵana qatardan dúzilgen bolıp, olardı kishi dáwirler, Iv, v, vI, hám vII dáwirler úlken dáwirler dep ataladı. Iv, v hám vI dáwirlerdiń xar qaysısı eki qatardan dúzilgen, vII dáwir tamamlanmagan davr bolıp tabıladı. Birinshi dáwirden basqa xamma dáwirler ishkoriy metall menen baslanıp inert gaz menen tawsıladı.
Kishi dáwirlerde ishkoriy metall menen galogen arasına 5 element, úlken dáwirlerde 15 element (vI de 29 element) jaylasqan. Soǵan kóre úlken dáwirlerde bir elementten ekinshi elementke ótkende elementlerdiń ózgeshelikleri kishi dáwirdegilarga qaraǵanda bir muncha sustroq ózgeredi. Úlken dáwirler jup hám toq qatarlarǵa iye. Xar qaysı úlken dáwirde elementlerdiń ózgeshelikleri sıltıiy metalldan inert gazǵa ótken sayin málim nizamlıq menen ózgerip baradı, bunnan tısqarı elementlerdiń ózgeshelikleri xar bir jup qatar ishinde hám xar bir toq qatar ishinde xam málim túrde ózgeredi. Soǵan tıykarlanıp, úlken dáwirlerde qos dáwirliklıq kórinetuǵın boladı dep aytıladı. Mısalı, Be, Mg, Ca, Sr, Ba elementlerinen ibarat gruppasha Zn, Cd, Hg elementlerinen dúzilgen gruppaǵa uqsaydı. Xar ikkila gruppasha elementleriniń maksimal valentligi ekige teń. Úlken dáwirlerdiń jup qatar elementleri tek metallar bolıp, metallik ózgesheligi shep tárepten ońǵa ótken sayin pasayadi. Toq qatarlarda shep tárepten ońǵa ótiw menen metallik ózgeshelikleri jáne de zaiflashib, metallmaslik ózgeshelikleri kúshayadi.
Dáwirlik sistemada 57- element lantan hám odan keyin 14 element lantanoidlar ayrıqsha jaǵdaynı iyeleydi. Bul 14 element uzlariniń ximiyalıq ózgeshelikleri menen lantańa hám bir-birlerine uqsaydı. Sol sebepli dáwirlik sistemada bul 15 elementke tek bir katek berilgen. vII dáwirde 89 -element hám 14 aktinoidlarga xam bir orın berilgen. II hám III dáwir elementlerin D. I. Mendeleyev tipik elementler dep ataǵan. Xar qaysı gruppa eki gruppachaga bólinedi. Tipik elementlerge iye gruppasha tiykarǵı gruppasha atı menen júritiledi. Toq qatarlardıń elementleri bolsa yonaki yamasa qosımsha gruppasha dep ataladı.
Tiykarǵı gruppasha elementleri ximiyalıq ózgeshelikleri jixatidan yonaki gruppasha elementlerinen parıq etedi. Bunı vII gruppa elementlerinde ayqın kóriw múmkin. Bul gruppanıń tiykarǵı gruppasha elementleri (vodorod, ftor, brom, yad, ástet) aktiv metallmaslar bolıp, yonaki gruppasha elementleri (marganes, texnesiy, reniy)- xaqiqiy metallar bolıp tabıladı.
vIII gruppanıń tiykarǵı gruppashası inert gazlar, yonaki gruppashası 9 metall (temir, kobalt, nikel, ruteniy, radiy, máwsimdiy, osmiy, iridiy, platina) bolıp tabıladı. Xar qaysı gruppa nomeri sol gruppaǵa kiretuǵın elementlerdiń kislorodqa salıstırǵanda maksimal valentligini kórsetedi. Lekin mıs gruppachasida hám vIII, vII gruppa elementlerinde bul qaǵıydadan shetke shıǵıw qalları júz beredi; mısalı mıs bir hám eki valentli boladı, altındıń valentligi 3 ke jetedi; vIII gruppanıń qosımsha gruppasha elementlerinen tek osmiy hám iridiy 8 valentlik boladı ; vII gruppa elementi ftor tek bir valentli bóle aladı ; basqa galogenlerdiń kislorodqa salıstırǵanda valentligi jeti (yodda, xlorda) hám bes (bromda) bolıwı múmkin.
Tiykarǵı gruppasha elementleri vodorodqa salıstırǵanda xam valentlik kórinetuǵın etedi. Iv, v, vI hám vII gruppa elementleri gazsimon (yamasa uchuvchan) gidridlar payda etedi. Elementlerdiń vodorodqa salıstırǵanda valentligi Iv gruppadan vII gruppaǵa ótken tárepke 4 ten 1 ge shekem pasayadi, olardıń kislorodqa salıstırǵanda valentliklari bolsa 4 ten 7 ge shekem artadı. Xar qaysı gruppada metallmasniń kislorodqa salıstırǵanda valentligi menen vodorodqa salıstırǵanda valentligi yigindisi 8 ge teń bolıp tabıladı.
Xar bir gruppa ishinde atom salmaqlıq artpaqtası menen elementlerdiń metallik ózgeshelikleri kúsheyip baradı. Sonday eken, elementlerdiń ózgeshelikleri (atom salmaǵı, valentliklari, ximiyalıq birikpeleriniń tiykar yamasa kislota xarakterine ıyelewi hám xakazolar) dáwirlik sistemada hám dáwir ishinde xam, gruppa ishinde málim nizamlıq menen uzgaradi. Sonlıqtan xar qaysı element dáwirlik sistemada uz urniga iye jáne bul urın uz gezeginde málim ózgeshelikler kompleksin ańlatadı hám tártip nomer menen xarakterlenedi. Usınıń sebepinen, eger qandayda bir elementtiń dáwirlik sistemada tutqan urni málim bulsa, onıń ózgeshelikleri haqqında tolıq pikir júrgizip, olardı tuwrı aytıp beriw múmkin.
Házirgi waqıtta udayı tákirarlanatuǵın sistemanı súwretlewdiń 500 den artıq 
variantlari bar: bular udayı tákirarlanatuǵın nızamnıń túrli forma daǵı ańlatpası bolıp tabıladı.
D. l. Mendeleyev 1-mart 1869 -jılda usınıs etken elementler
sistemasining birinshi variantı uzın forma daǵı variant deyilar edi. 
Bul variantda dáwirler bir qatarǵa jaylastırılǵan edi. 1870-jıl dekabrda
u udayı tákirarlanatuǵın sistemanıń ekinshi — qısqa forma daǵı variantın basıp 
chiqardi. Bul variantda dáwirler qatarlarǵa, gruppalar bolsa gruppacha
larga (bas hám yonaki) bólingen edi.
Udayı tákirarlanatuǵın sistemanıń ıqsham bolǵan qısqa forma daǵı variantları kóp tarqalǵan. Lekin onıń zárúrli kemshiligi — uqsas
 bolmaǵan elementlerdiń bir gruppaǵa birlestirilgenligi, yaǵnıy bas hám yonaki gruppachalardagi elementler ózgeshelikleriniń bir-
biridan úlken parıq etiwi bolıp tabıladı. Bul elementler ózgeshelikleriniń udayı tákirarlanatuǵın
ligini málim dárejede,, xiralashtiradi“ hám sistemadan paydalanıwni
 qıyınlastıradı.
Lantanoidlar kesteniń tómengi bólegine bólek jaylastırılǵan, 
ularning sistemada jaylasıw izbe-izligi ketekshede juldızsha 
bilan kórsetilgen: La — Lu. Lantanoidlarning ximiyalıq ózgeshelikleri
 bir-birine júdá uqsaydı. Mısalı, olardıń hámmesi reaksiyaǵa 
kirishuvchan metallar esaplanadı, suw menen reaksiyaǵa aralasıp
 gidroksid hám de vodorod payda etedi. Bunnan lantanoidlarda gorizontal uqsawlıq kúshli kórsetilgen, degen juwmaq kelip shıǵadı.
7-dáwirde tártip nomerleri 90—103 bolǵan 14 element aktinoidlar shańaraǵın payda etedi. Olar da bólek — lantanoidlar astına 
joylashtirilgan, tiyisli ketekshede bolsa olardıń sistemada jayla
shish izbe-izligi eki juldızsha menen kórsetilgen: Ac — Lr Lekin lantanoidlardan parq etip, aktinoidlarda gorizontal analo
giya bos kórsetilgen. Olar birikpelerinde kóbinese hár qıylı oksidleniw dárejelerin kórinetuǵın etedi. Mısalı, aktiniyning oksid
lanish dárejesi +3, uranniki +3, +4, +5 hám +6. Aktinoidlarning 
yadrolari biyqarar bolǵanlıǵı sebepli olardıń ximiyalıq qasiyetla
rini úyreniw júdá quramalı jumıs bolıp tabıladı.
Udayı tákirarlanatuǵın sistemada vertikal boyınsha segizta gruppa jaylasqan
 (rim nomerleri menen belgilengen). Gruppanıń tártip nomeri elementlerdiń birikpelerinde kórinetuǵın etetuǵın oksidleniw dara
jalari menen baylanıslı. Ádetde, eń joqarı oń oksidleniw dara
jasi gruppa nomerine teń. Ftor bunnan tısqarı — onıń oksidleniw dárejesi — 1 ge teń; mıs, gúmis, altın +1, +2 hám +3
 oksidleniw dárejelerin kórinetuǵın etedi; vIII gruppa elementlerinen tek osmiy, ruteniy hám ksenon +8 oksidleniw dárejesin
 kórinetuǵın etedi.
D. l. Mendeleyev elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń uzın formasında
ham 7 dáwir hám 18 gruppa bar. Gruppalar A yamasa V harfli rim 
raqamlari menen nomerlenedi. Lantanoidlar da, aktinoidlar ham
oilalar dep ataladı hám hesh qaysı gruppaǵa kiritilmaydi.
Mendeleyev D. I., Periodicheskiy zakon. Osnovnie stati, M., 1958;
Rahimov X., Gulboyev T., D. I. Mendeleyevniń elementler dáwirlik nızamı hám atomlar dúzilisi, T., 1968;
Melnikov v. P., Dmitriyev I. S, Dopolnitelnie vidi periodichnosti v periodicheskoy sisteme D. I. Mendeleyeva, M., 1988.