L. B. Okun Elementar bóleksheler

Vakuum, fizikalıq (fizikalıq vakuum) — kvantlanǵan maydanlar sistemasınıń eń kishi 
energiyaǵa iye bolǵan halı. Onıń fonında barlıq fizikalıq processler júzege keledi. Kvantlıq 
effektlerdiń bar bolıwınıń saldarınan (kvantlanǵan maydanlardıń quramalıraq bolǵan vakuumlıq 
fluktuaciyalarınıń saldarınan virtuallıq bólekshelerdiń jubınıń tuwılıwı) fizikalıq vakuum quramalı 
strukturaǵa iye boladı hám nolge teń bolmaǵan kvant sanlarına iye bola aladı. Nyutonsha mániste 
yamasa uyıtqıwlar teoriyasınıń mánisinde vakuumdı matematikalıq vakuum dep jiyi ataydı. 
Idırawdıń itimallıǵı — stabilli bolmaǵan bólekshelerdiń ıdırawınıń intensivligin táriyipleytuǵın 
shama; sek
-1
ólshem birligine iye hám bazı bir ansambldiń waqıt birliginde ıdıraytuǵın úlesine teń. 
Idırawdıń itimallıǵı 
𝑤 = −
1
𝑁
𝑑𝑁
𝑑𝑡
=
1
𝜏
 
shamasına teń. Bul teńlikte τ - bólekshelerdiń jasaw waqıtı, al 𝑁 - bólekshelerdiń sanı. 
Bólekshelerdiń ıdırawı eksponenciallıq nızam boyınsha júredi, sonlıqtan t waqıtqa shekem 

---

107 
jasaǵan bólekshelerdiń muǵdarı 𝑒
𝑡/𝜏
ǵa teń. Eger bólekshelerdiń jasaw waqıtı jetkilikli dárejede 
úlken bolsa, onda sol jasaw waqıtı tikkeley ólshenedi (mısalı, berilgen tezlikte bólekshe tuwılǵan 
noqattan ıdırawǵa ushıraytuǵın noqatqa shekemgi joldıń uzınlıǵın anıqlaw arqalı). Usınday usıldıń 
járdeminde 10
-16
sek bolǵan waqıtlar ólshenedi (π
0
-mezonnıń jasaw waqıtı). 
Júdá kishi τ ǵa iye bolǵan bólekshelerdiń jasaw waqıtı kese-kesimniń energiyalıq ǵárezligi 
boyınsha ólshenedi. Bul itimallıq Breyt-Vigner formulasınıń járdeminde táriyiplenedi: 
𝜎(𝐸) = 𝜎(𝑀)
(𝛤/2)
2
(𝐸 − 𝑀)
2
+ (𝛤/2)
2
. 
Bul ańlatpada 𝜎(𝑀) arqalı 𝐸 = 𝑀 processiniń kesimi, al 𝑀 arqalı bólekshelerdiń massası 
belgilengen.; 𝐸 — bólekshe tınıshlıqta turatuǵın sistemadaǵı ıdıraw ónimleriniń qosındı 
energiyası. Mısal retinde eki pionnıń
reakciyasındaǵı yamasa
𝑒
+
𝑒
−
→ 𝐽/𝜓 → 𝜋
+
𝜋
−
𝜋
0
 
reakciyasındaǵı baslanǵısh bóleksheler bolǵan elektron menen pozitronnıń qosındı energiyasın 
kórsetiwge boladı. Bul ańlatpalarda 𝛤 arqalı rezonanslıq iymekliktiń keńligi belgilengen. Bizler 
házir paydalanıp atırǵan ℏ, 𝑐 = 1 sistemasında 𝛤 = 𝑤 =
1
𝜏
. Geypara jaǵdaylarda bólekshelerdiń 
tolıq kesiminen ıdırawdıń ayırım kanalların táriyipleytuǵın parciallıq 𝛤
𝑖
keńligi menen 
shatastırmaw ushın 𝛤 nıń ornına 𝛤
𝑡𝑜𝑡
dep jazadı. Ólshem birligine iye bolmaǵan 𝐵
𝑖
= 𝛤
𝑖
/𝛤
𝑡𝑜𝑡
shamasın berilgen kanaldıń salıstırmalı itimallıǵı yamasa tarmaqlanıw dep ataydı (ingliz tilinde 
branching ratio); ∑ 𝐵
𝑖
𝑖
= 1.