Лаборатория иши №1 тупроқ тоифасини ишлов бериш қийинлигига кўра тоифасини аниқлаш

ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ № 1


ТУПРОҚ ТОИФАСИНИ ИШЛОВ БЕРИШ ҚИЙИНЛИГИГА
КЎРА ТОИФАСИНИ АНИҚЛАШ

Ишнинг мақсади: Тупроқларга ишлов бериш қийинлиги бўйича тоифаларини аниклаш

Ер ишлари учун мўлжалланган машиналар оркали ишлов бериладиган тупроқларнинг физик-механик хоссаларига бағишланган маърузавий курсининг бўлимини мустахкамлаш; ер казиш машиналари орқали тупроқларга ишлов беришнинг кийинлиги бўйича тоифаларини аниклаш усулларини ўрганиш; ишлов беришнинг кийинлиги бўйича тупроқларнинг тоифаларини аниклаш бўйича усуллардан бирини амалий ўзлаштириш.
Тупроқларнинг куйидаги енг мухим фар килувчи физик-механик хоссалари: хажмли масса (м_в1,22,8 тм³, рудалар учун – 3,5 тм³гача); ғоваклилик; боғланганлик; қайишолик; босишга қаршилик; юмшатишлилик (эриган учун К_юм1,081,60, музлаган учун К_юм1,52,5); бўлакчаларнинг ички ишқаланиш бурчаги, қайишқоқлик, абразивлик, намлик, музлаш, силжишга қаршилик, гранулометрик таркиби ва бошқалар.
Қурилиш объектларида ҳозирги вақтда (қўлланиладиган тасниф бўйича) ер ишларини бажарилишида тупроқлар(Ⅰ-Ⅷ) тоифаларга бўлинади.
Улар тупроқларнинг келиб чиқишида гранулометрик таркибда қурилган. Уларга машиналар орқали ишлов беришнинг қийинлиги ва биринчи навбатда тупроқнинг холатини баҳоловчи тавсифларини ифодаламайди. Шундай мисол учун, тупроқнинг ҳолатини, намлигини ва ҳароратининг сони бўйича ўзгариши тупроққа ишлов беришнинг қийинлигини 2100 баробарга ўзгартиради.
Қурилишнинг турли ҳил тармоқларига мувофик тупроқларга ишлов беришнинг қийинлиги бўйича уларга тегишли усуллар ва таснифлар ишлаб чиқилган. Кон-рудали курилиш иши учун проф. Протодяконов М.М. орқали бурғилашлик бўйича тоғ жинсларининг таснифи ишлаб чиқилган ва бунинг асосида жинсларнинг тоифаларини маҳкамлик коэффициенти орқали (ёрдамида) аниқлашнинг усули ётибди.
Бикрлик учун, 100 кгссм² (қаттиқ тупроқ) тупроқ қабул килинди. Тупроқларнинг хамма шкалалари енг қаттиқ тупроқ учун мустакамлик коэффицентининг 0,3 дан 20 гача қийматлари билан бўлган 10 тоифаларни (ва 4 кичик тоифаларни) ифодалайди.
Бу доирада уринишлардан бири проф. Зеленин таклиф килган йўл илмий-тадкикот олий билимгохи (ЙИТОБ) зарбдори яғринчалари билан бўлган, белгиланган С1 см² диаметрдаги стержен кўринишига ега. Яғринчалар орасида 2,5 кгс оғирлиги билан бўлган тош (юкча) 40 см баландликка еркин кўчади. Юкнинг тушишида бир зарбнинг иши 1 кгсм га тенг. Стерженни 10 см га чуқурлаштирувчи (уйи шайбагача) С зарбларнинг сони, бу ерда уларнинг физик холатига боғлиқ тупроқларга ишлов бериш қийинлиги баҳоси мезони ҳисобланади.
Кўрсатилган мезон асосида проф. Зеленин А.Н. ишлов беришнинг қийинлиги бўйича тупроқларнинг тоифаларини таснифини ишлаб чиқилган. Бунда тупроқларнинг жадвалда келтирилгандек, шартли, 8 тоифаларга бўлинган (4 тоифалар – музламаган тупроқлар ва 4 – музлаган тупролар).
Тупроқларнинг С сони бўйича тоифаларини таснифи
Жадвал 1

Тупроқнинг тоифаси	Ⅰ	Ⅱ	Ⅲ	Ⅳ		Ⅴ	Ⅵ	Ⅶ	Ⅷ
Зарбларнинг сони	14	58	916	1634		3570	70140	140280	280560
	Музламаган тупроқлар				Музлаган тупроқлар

Берилган тасниф(классификацияси) экскаваторлар учун ишлов беришнинг қийинлиги бўйича тупроқларнинг тоифаларини аниқлаш учун Давлат Стандарти асосида бўлади.

Тупроқларнинг тоифаларини аниқлаш учун битта текисликда ва ишлов берилаётган объектнинг геометрик профилига боғлиқ ЙИТОБ зарбдори орқали 8-10 ўлчашлар олиб орилиши керак.
Ю.А. Ветров, А.Н. Зеленин ва бошқа тадқиқотчилар орқали бажарилган тадқиқотларнинг умумлаштирилганлиги асосида шунингдек, табиий шароитларда хамма тоифалардаги асосий тупроқларда турли хил ЕИМлар билан кўп сонли синовларни асосида проф. Домбровский Н.Г. қирқишга ва ковлашга солиштирма қаршиликларнинг коэффицентлари, яъни ЕИМнинг ишлашида қирқиш ва ковлашнинг кучланишларини тахминий ҳисоблаш учун муҳим бўлган коэффициентларини ўз ичига олувчи жадвал тузган.
Тупроқларнинг хамма шкалалари учун йўл ва қурилиш машиналарининг асосий турлари орқали уларга ишлов беришнинг қийинлиги бўйича уларнинг таснифини муаммоси ечилган деб ҳисоблаши мумкин емас ва келгуси тадқиқотларни талаб етади.
Керак бўлган жихоз: 1. Тупроқли майдонча. 2. ЙИТОБнинг зарбдори.
Ишнинг утказилиш тартиби: ЙИТОБ зарбдорининг конструксияси ва ишлаш принципи билан танишиб чиқиш. Тупроқнинг тоифасини аниқлаш бўйича ишнинг ўтказилиши учун тупроқли майдончани танлаш. Зарбдорнинг С зарблар сонини аниқлаш (тупроқли юзанинг бир текислигида 8-10 улчашлар).
Улчашлар берилган лаборатория иши бўйича қайд дафтар (журнал)га киритилсин. Берилган тажрибанинг С сонининг ўртача қиймати чиқарилсин. Проф. Зеленин А.Н.нинг тупроқлар тоифаларининг таснифини жадвали бўйича тупроқнинг тоифасини аниқлаш.
Хулоса килиш. Ҳамма кўрсатилган пунктлар бўйича лаборатория ишининг кайд дафтарини тўлдириш. Тегишли тайёргарликдан кейин ишни ўқитувчига топширилсин.