Laboratoriya ishi №2 Mavzu: Moyli urug‘lardagi namlik, iflos va moyli aralashmalarning massa ulushini aniqlash

2-jadval
Olib borilgan ikkita paralel tahlil vaqtida yo'l qo'yiladigan farq

Urug'lar tozaligining o'rtacha arifmetik foizi quyidagicha bo'lganda	Yo'l qo'yiladigan farq	Urug'lar tozaligining o'rtacha arifmetik foizi quyidagicha bo'lganda	Yo'l qo'yiladigan farq
99,5 dan 100 gacha	0,2	92,0 dan 92,99 gacha	1,8
99,0 dan 99,49 gacha	0,4	91,0 dan 91,99 gacha	2,0
98,0 dan 98,99 gacha	0,6	90 ,0 dan 90,99 gacha	2,2
97,0 dan 97,99 gacha	0,8	85,0 dan 85,99 gacha	3,0
96,0 dan 96,99 gacha	1,0	75,0 dan 84,99 gacha	3,8
95,0 dan 95,99 gacha	1,2	65,0 dan 74,99 gacha	4,6
94,0 dan 99 gacha	1,4	55,0 dan 64,99 gacha	5,4
93,0 dan 93,99 gacha	1,6	45,0 dan 55,99 gacha	6,2

Tozalik, shuningdek chiqindining har xil ajratmalari olingan urug'ning og'irligiga nisbatan 0,01 gacha aniqlikda foiz bilan ko'rsatilgan bo'lishi kerak. Olib borilgan ikkita paralel tahlil vaqtida yo'l qo'yiladigan farq quyidagi 2-jadvalda ko'rsatilgan miqdordan ortmasligi kerak. Farq (ikki parallel ajratmada) yuqorida ko'rsatilgandan katta bo'lsa, tahlil uchun uchinchi ajratma olinadi. Bunda urug'larning tozaligi, qaysi ajratmalarning ko'rsatkichlaridagi farq yo'l qo'yiladlgandan ko'ra ko'p bo'lmasa o'sha ikki ajratmaga qarab hisoblab chiqiladi.

Urug’ning tozaligi quyidagi formula bilan aniqlanadi.

R =V x 100 / H
Bunda: R-urug’ning tozaligi, %
V- toza urug’ning og’irligi, g
H- namuna uchun tortib olingan urug’ning og’irligi, g

Aniqlangan ma’lumotlar 3-jadvalga yoziladi.

3-jadval
Urug’ning tozaligini aniqlash uchun olingan namuna tahlili

№	Namuna tarkibi	Namunalar
		I		II	o’rtacha
Bug’doy
1	Asosiy ekin, %
2	Tirik chiqindilar, %
	a) me’yorli urug’lar, g
	b) boshqa ekin va begona o’t urug’lari, g
3	O’lik chiqindilar, %
Makkajo’xori
1	Asosiy ekin, %
2	Tirik chiqindilar, %
	a) me’yorli urug’lar, g
	b) boshqa ekin va begona o’t urug’lari, g
3	O’lik chiqindilar, %
Arpa
1	Asosiy ekin, %
2	Tirik chiqindilar, %
	a) me’yorli urug’lar, g
	b) boshqa ekin va begona o’t urug’lari, g
3	O’lik chiqindilar, %
No’xat
1	Asosiy ekin, %
2	Tirik chiqindilar, %
	a) me’yorli urug’lar, g
	b) boshqa ekin va begona o’t urug’lari, g
3	O’lik chiqindilar, %

Nazariy qisim: Paxta chigiti haqida tushuncha
Oʻzbekistonda yiliga 1 million tonnaga yaqin paxta chigiti qayta ishlanadi, undan yogʻning 30 % gacha (mamlakatdagi jami yogʻ ishlab chiqarish hajmiga) olinadi va 1,5 million tonnaga yaqin qimmatli oqsilli ozuqa shroti tayyorlanadi. Paxta moyini kompleks qayta ishlash yuqori sifatli mahsulotlar – kungaboqar, zaytun va kokos moylarini almashtira oladigan salat yogʻi va palmitin ishlab chiqarishni taʻminlaydi. Sifatli va yog ʻkislotalari tarkibida salat yogʻi tozalangan va deodorizatsiyalangan kungaboqar yogʻiga yaqin. Palmitin kokos moyi oʻrniga margarin mahsulotlari va hojatxona sovuni ishlab chiqarishda qoʻllaniladi.
Gʻoʻza chigitining oʻziga xos xususiyati yadro toʻqimasida sariq rangli pigment – ​​gossipolning mavjudligi boʻlib, uning urugʻ tarkibidagi miqdori juda xilma-xil boʻlib, koʻpgina omillarga bogʻliq: urugʻning oʻsish sharoiti, pishib etishi, nav xususiyatlari va boshqalar. Gossipol va uning hosilalari lokalizatsiya qilingan yadro bezlari devorlari pektin, gemitsellyuloza va nomaʻlum moddalar bilan singdirilgan tsellyulozadan iborat. Gossipol zaharli boʻlib, hujayra tomirlari va asab zahari hisoblanadi. Gossipolning rangi va toksikligi qayta ishlangan mahsulotlarning (yog ʻ, tort, ovqat) rangi, ozuqaviy yoki ozuqaviy qiymatini oldindan belgilaydi. Bu omillarning ikkalasi ham urugʻlarni qayta ishlash jarayonida teskari boʻladi. Gʻoʻza chigitida gossipoldan tashqari oqsillar, fosfatidlar, azotsiz ekstraktiv moddalar, uglevodlar va boshqalar mavjud.
Paxta chigitining kimyoviy tarkibi

Yoʻq.	Koʻrsatkichlar nomi	oʻlchov birligi	Cheklangan qiymatlar
1	2	3	toʻrtta
1	Urugʻdagi tarkib
	Yadrolar	%	35-71
	Chigʻanoqlar	%	29-65
2	Yog ʻmiqdori
	Urugʻlar	%	15,9-28,6
	Yadro	%	34.1-46.8
	Qobiqda	%	0,32-1,24
3	Xom protein tarkibi	%	16.8-29.4
4	P 2 O 5 ning umumiy mazmuni	%	0,76-1,77
5	P 2 O 5 fosfatidlarining tarkibi	%	0,11-0,15
6	Elyaf tarkibi	%	12.4-18.7
7	Mineral elementlarning tarkibi (kul tarkibi)	%	2.3-4.7
8	Azotsiz ekstraktiv moddalarning tarkibi	%	26,3-29,0
9	quruq vaznga gossipol
	Yadrolar	%	0,002-1,710
	Ozod	%	0,002-1,64
	Bogʻlangan	%	0,08-0,7
10	Taninlar	%	8,5-9,5
11	Karbongidrat tarkibi	%	24,0-31,0
12	B 2 (riboflavin)	%	0,23
13	B 5 (pantotenik kislota)	%	1.1
14	PP-B 5 (nikotinik kislota)	%	1.6

Paxta chigiti yigʻib olingandan va paxtadan ajratilgandan soʻng yogʻ-moy korxonalarida faol ventilyatsiya yordamida 1-2 oy davomida saqlanadi. Shundan soʻng gʻoʻza chigitlari maxsus qurilmalar yordamida mexanik aralashmalardan (barglar, shoxlar, mexanik axlat va boshqalar) tozalanadi va peeling-separator boʻlimiga joʻnatiladi. Laboratoriyada nuqsonli urugʻlarning tarkibi, yogʻliligi, tukligi va boshqa koʻrsatkichlari tahlil qilinadi. Yuqoridagi koʻrsatkichlar aniqlangandan keyin gʻoʻza chigitlari birinchi, ikkinchi va boshqa navlarga ajratiladi. Bu ularni qayta ishlash texnologiyasini toʻgʻri tanlash uchun zarurdir.
Gʻoʻza chigitining uchinchi, toʻrtinchi va nostandart navlari yetishtirishda kamroq kimyoviy oʻgʻitlar sarflangan, birinchi va ikkinchi navlar esa, aksincha, yetarli miqdorda yetishtiriladigan mahsulotlar hisoblanadi.
Yuqoridagilarni hisobga olib, OʻzGOST 596:2014 texnologik shartlariga javob beradigan paxta chigitining asosiy sifat koʻrsatkichlari oʻrganildi.

Gʻoʻza chigitlarining navlari boʻyicha sifat koʻrsatkichlari

Urugʻlarning xilma-xilligi	Namlik, %	Balogʻat yoshining massa ulushi, %	Buzuq urugʻlarning massa ulushi, %	Mineral va organik axlatning massa ulushi, %	Urugʻlarning yogʻliligi, %
I	9.5	8.4	1.4	0,41	21.4
II	10.3	9.5	2.8	0,55	20.2
III	11.7	10.3	10.6	0,62	18.1
IV	12.4	12.7	30.5	0,74	17.2

2-jadvaldan koʻrinib turibdiki, gʻoʻza chigitining navi birinchi navdan toʻrtinchi navga pasayganda, OʻzGOST 596:2014 boʻyicha ularning sifat koʻrsatkichlarida sezilarli pasayish kuzatilmoqda. Ayniqsa, gʻoʻza chigitining uchinchi va toʻrtinchi navlari orasida nuqsonli chigitning massa ulushi keskin 10,6 foizdan 30,5 foizgacha oshadi. Bundan tashqari, mineral va organik aralashmalar miqdori 0,62 dan 0,74% gacha oshadi. Yana shuni taʻkidlash kerakki, namlikning koʻpayishi va paxta chigitining qoldirilishi.
Aniqlanishicha, birinchi navdan olingan moyning kislotali soni 3 mg KOH/g, ikkinchisi - 4,1 mg KOH/g, uchinchisi - 5,4 mg KOH/g va toʻrtinchisi - 6,8 mg KOH/g. Uchinchi va toʻrtinchi navlarda erkin yogʻ kislotalarining yuqori miqdori triglitseridlarning toʻliq boʻlmagan biosintezi sodir boʻlishi bilan izohlanadi. 
Paxta chigitlarining turli navlarida aniqlangan zararli elementlar va pestitsidlar soni

Zararli elementlar va pestitsidlarning nomi	Paxta chigitining navlaridagi miqdori, mg/kg
	Birinchi	Ikkinchi	Uchinchi	Toʻrtinchi
Qoʻrgʻoshin	0,5	0,6	0,8	0,9
Mishyak	0.1	0,2	0.3	0.3
kadmiy	0,07	0,08	0.1	0.1
Merkuriy	0,03	0,03	0,05	0,05
Geksaxlorotsiklogeksan	0,006	0,007	0,014	0,019
DDT va ularning metabolitlari	0,06	0,07	0,13	0,16

Koʻrinib turibdiki, paxta chigitining navi kamayishi bilan ulardagi ogʻir metallar miqdori ortib boradi. Xuddi shu holat geksaxlorotsiklogeksan ularning metabolitlari uchun ham kuzatiladi. Bu birinchi va ikkinchi navlarning chigitlarida moy koʻproq boʻlishi va ularning massasi uchinchi va toʻrtinchi navlarga nisbatan kattaroq ekanligi bilan izohlanadi. Uchinchi va toʻrtinchi nav urugʻlarida zararli elementlar va pestitsidlarning koʻp boʻlishi ularning yetarlicha pishmaganligi bilan bogʻliq.
Oʻtkazilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki oziq-ovqat moylarini olish uchun paxta chigitining birinchi va ikkinchi navlarini qayta ishlash maqsadga muvofiqdir, chunki ular tarkibida yogʻ miqdori yuqori, kam qoldiq, nuqsonli urugʻlarning kamroq massa ulushi, mineral va organik aralashmalar, shuningdek, zararli elementlar va pestitsidlar mavjud. Shu bilan birga, uchinchi va toʻrtinchi navlar past sifati tufayli texnik moylarni olish uchun qayta ishlash tavsiya etiladi.