Lala ta’rizliler ta’rtibi

Lala (Tulipa) tuwisi. Bul tuwis wa’killerinin’ piyazi tiykarinan qon’ir. Paqali japiraqli .Gu’lleri ko’binese jekke-jekke jaylasqan, gu’lqorg’ani apiwayi, gu’ltaj siyaqli, aq ren’li. Gu’lqorg’an bo’lekleri 6, tutaspag’an, 3 den eki saqiynada jaylasqan. Atalig’i 6 , analig’i 1 .Miywesi u’sh qirli qutisha. Orta Aziyada 64 tu’ri, Ozbekistanda 21 tu’ri o’sedi. Dekorativ sipatinda egiletug’in lalalardin’ ju’da’ ko’p (8000 g’a jaqin) sortlari bar. Lalani egiw asiresse Gollandiyada da’stu’r boldi, bul ma’mlekettin’ klimati lala piyazshalarin egiw ushin qolayli.
Lala tuwisi daslep Shved botanigi Karl Linney tárepinen 1753-jılda anıqlanǵan hám pánge kiritilgen. Lala haqqındaǵı maǵlıwmatlar onıń “Spestes plantarum” (Ósimlikler túrleri) kitabinıń dáslepki basılıwına kiritilgen. Odan tısqarı K. Linney ósimlikler álemindegi házirge shekem qollanıp kelinip atırǵan binar nomenklatura, yaǵnıy qos atalıwdı pánge alıp kirgen. Lala tuwisi taksonomiyasi boyınsha dúnya boyınsha kóplegen ilimpazlar izertlewler alıp barǵan. Olar tómendegiler:J. D. Beker, E. Regel, F. Byuse, A. D. Xoll, Ol. R. Dyuks, v. N. Taliev, A. I. vvedenskiy, Z. P. Bochanseva hám basqalar. Bul tuwis Lalatarizliler tuqimlasindaǵı eń iri tuwis esaplanadı. Túrli ilimpazlar olardıń sanın túrlishe dep esaplagan. van Rasmdonk 55, Xoll 100 den artıq, Bochansova 100 den artıq, Simis, SHaripov, Pratovlar 140 ta, hátte Kitaylıq Zaa 150 dana túrden ibarat ekenligin atap ótken.
Qizil lala (Tulipa greigii). Ko’p jilliq piyazli sho’p, boyi 20-40 sm. Japiraqlarinin’ ustinde gunafsha ren’li dag’lari bar. Gu’lqorg’an bo’lekleri qizil, asti sari, qara dag’li. Aprel-may aylarinda gu’llep, miywe beredi. Respublikamizdin’ adir ha’m tawlarinda tarqalg’an.Shirayli o’simlik. O’zbekistan respublikasi ,,Qizil kitab’’ ina kirgizilgen.

3-su’wret: Lala (Tulipa)
Olg’i(Fritillaria) russha ryabnik dep ataladi, onin’ usi ati bir qansha tu’rlerinde gu’lqorg’an japirag’inin’ alashipar (shaxmatqa uqsas) boliwinan aling’an. Bu tuwis wákilleri piyazbasli, paqali japiraqli, asilģan shashaq top gulli shop ósimlikler bolıp tabıladı. Olardıń guli qońıraw, kesesiyaqli. Gulqo'rg'oni 6, gúldiń tajtarizli, erkin japiraqshali, shaxmatsiyaqli súwretli, tezde to'gilip ketetuǵın. Bul tuwis wákilleri asa shıraylı efemeroid ósimliklerden bolıp, Orta Aziyada 26 túri ushraydı. Sonnan O'zbekistanda 2 túri ushraydı. Olga Olg'isi—Fritilaria olgae. Bul tur Ferǵana oypatlıģinan vegetativ organlari hám gulining úlkenlew bolıwı, gulqo'rg'an ushlariniñ qızıl reńli bolıwı menen ajralıp turadı. Quramında alkaloid bolǵanlıǵı ushın olg'ilardi mallar jemeydi, biraq olar dekorativ áhmiyetke iye.
Ferg’ana lalasi (T. ferganica) piyazinin’ qabig’i etli, ishki ta’repten tu’kli, japirag’i ushew, gu’li sari, gu’lbaldag’i tu’kli kishkene sho’p bolip, Ferg’ana vodiysida mayday tasli janbawirlarda ushiraydi. Aprel ha’m may aylarinda gu’lleydi. Ferǵana olg'isi—Fritilaria ferganensis paqali 20 -50 sm, jińishke japıraqları lansettarizli, gulqorg'ani ashiq qızıl -gunafsha reńli, shaxmat gulli, tuksiz ósimlik bolıp tabıladı. Olar Ferǵana oypatlıģinda ushraydı.
Kaufman lalasi (T.Kaufmanniana). Bunin’ piyazli ma’yek siyaqli, juwanlig’i 4 sm ge jetedi, paqali 20-4- sm, japirag’i 2-3, bugilgen.Gu’li iri, aq ren’li, gu’lqorg’an japiraqshalarinin’ asti sari dag’li ya’ki sarg’ish o'simlik esaplanadi.Tashkent oblastindag’i tawlardin’ tasli jan bawirlarinda tarqalg’an.Lalalar jaqsi dekorativ o’simlikler esaplanadi.
Úlken (ullı ) lala -- Tulipa ingens Hood. Piyazınıń qabıǵı qalıń, teritàrizli, turpayı túkli. Piyazı máyektarizli, qabıǵı qızg'ish qaralaw gúńgirt teritàrizli. Paqali 15-35 sm, joqarı bólegi qalıń mayin túkli. Japıraqları 3-4, iri, qalıń, mayin túkli. Gúldiń tajıbarglari 4, 5-12, 5 sm, topır ushlı, qızıl tiykarındaǵı dag'i, sarı jıyekli. Shańshı jipshesi qara, shańlatqıshı sıyarang. Uruģshsi niñ awizshasi . Goreginiñ eni 2, 5 - 3 sm, uzınlıǵı 5-7 sm. Orta taw zonalarında tarqalǵan.
Foster lalası, Omonqo'ton lolasi - Tulipa fosteriana . Sırtqı qabat gúldiń tajjapiraqlari ishki qabatdagilarga teń yamasa sal uzınlaw. Tubindegi dag'i ensiz hám soziq, tajjapiraqtiñ 1/2 bólekke teń. Japıraqları geyde bóylama sıyarang sızıqlı. Ataliq jipsheleri qara tuksiz, tiykari sarı yamasa qızıl. Boyı 1 5 - 4 0 sm. Adirlar, tómengi taw zonalarında tarqalǵan
Oritiyasiman lala.-- Tulipa orithyioides Siyrek ushırasatuǵınlıq dárejes 1. Batıs Pamir—Oloydagi joǵalıp ketiw qawipi astinda turǵan siyrek ushırasatuǵın, endem ósimlik. Tirishilik forması—bo'yi 7-12 sm ga jetetuǵın kóp jıllıq, piyazlı shop. Botanik tariypi hám tarqalıwı—piyazi máyektarizli, diametri 1, 5 sm, qabıǵı qaǵazsimon, gúńgirt-kúlreń, ishki tortàrizli mamıq túkli. Japıraqları 2ew, jaqın jaylasqan, qıysıq-bugri. Gulleri jalǵız, aq, tubi sarı. Ataliq sabaqları sarı, astqi bólegi uzın kipriksiman túkli. Ataliq sabaqlari gúńgirt biynápshe gúli reńli. May-iyun aylarında gullep, iyul-avgustda mıywesi jetiledi. Hisor dizbesi (Shólbair tog'i hám Topalon dáryası háwizi) de tarqalǵan. Teńiz betinen 2500-3000 m biyiklikte tas-maydalanǵan taslı janbawırlarda ósedi. Tábiyaatda jeke-jeke halda tarqalǵan. Tuqiminan hám piyazınan ko'beyedi. Ósimlik sanı hám arealining ózgeris sebepleri. Gulleri úzip alınıwı hám de sharwa malları baģiliwi áqibetinde azayıp barıp atır. 1980 jılı izlep tabıw ushın uyımlastırılǵan izertlew jumısları jaqsi nátiyje bermedi