Lari universiteti urganch filyali

Ionlashtirmaydigan nurlanish.
Ionlashtirmaydigan nurlanish-bu kam quvvatli jismlar chiqaradigan elektromagnit nurlanish shakli. Shuning uchun u past energiyali, past chastotali va yuqori to'lqin uzunlikdagi elektromagnit to'lqinlarga asoslangan. Ionlashtiruvchilardan farqli o'laroq, ular ta'sir qiladigan moddaning atomlaridan elektronlarni olib tashlashga qodir emaslar. Bu radio to'lqinlar, mikroto'lqinlar, infraqizil va ko'rinadigan nurni o'z ichiga olgan elektromagnit spektrning chekkasi.1.1. Radio to'lqinlari Radio to'lqinlari-to'lqin uzunligi 100 km dan 100 mikrometrgacha bo'lgan ionlashtirmaydigan nurlanish turi. Ular spektr ichidagi eng kam quvvatli, yuqori chastotali va qisqa to'lqin uzunlikdagi nurlanishdir. Ularni chaqmoq kabi hodisalar tabiiy ravishda yaratishi mumkin, lekin biz hammamiz ularni radioaloqa, radioeshittirish, radarlar va aloqa yo'ldoshlari uchun sun'iy yaratganliklari uchun bilamiz. 1.2. Mikroto'lqinli pech
Mikroto'lqinlar-to'lqin uzunligi 10 millimetrdan 1 metrgacha bo'lgan ionlashtirmaydigan nurlanish turi.. Bu diapazon radiochastota diapazoniga, xususan ultra yuqori chastotali diapazonga kiritilgan. Qanday bo'lmasin, eng mashhur dasturlardan biri bu nurlanishni ishlab chiqaradigan mikroto'lqinli pechlardir, ular ionlashtirmasa ham, oziq -ovqatda mavjud bo'lgan suv molekulalarini tebratishga qodir. Va bu tebranishdan issiqlik paydo bo'ladi. 1.3. Infraqizil
Infraqizil-to'lqin uzunligi 15000 nanometrdan 760-780 nanometrgacha bo'lgan ionlashtirmaydigan nurlanish turi., shuning uchun ko'rinadigan nurning qizil rangini cheklaydi. Shuning uchun u infraqizil deb nomlanadi. Biz odamlar radiatsiyaning bunday shaklini chiqaramiz. Kecha ko'rish uskunalari infraqizil detektorlardan foydalanadi, chunki ular jismlarni issiqlik xususiyatlariga qarab ko'rish imkonini beradi. Masofadan boshqarish pultlari, optik tolali kabellar va infraqizil teleskoplar ham bu nurlanish turiga tayanadi. 1.4. Ko'rinadigan yorug'lik
Ko'rinadigan yorug'lik-to'lqin uzunligi 780 dan 380 nanometrgacha bo'lgan ionlashtirmaydigan nurlanish turi. Ko'rinadigan spektr - bu tor diapazon bo'lib, unda ko'zlarimiz ko'ra oladigan yagona nurlanish shakli topilgan.. Rang - yorug'lik va yorug'lik - bu asosan elektromagnit to'lqinlar bo'lib, ular kosmosda sayohat qilib, ko'zimizga etib boradi. Ko'rinadigan spektr 780 nm (qizil) dan 380 nm (binafsha) gacha. Va bu ko'rinadigan spektrda turli xil ranglar mavjud. Ularning har biri ma'lum bir to'lqin uzunligi bilan bog'liq. Umumiy satrlarda qizil 700 n ga to'g'ri keladi; sariq, 600 nm; ko'k, 500 nm; va binafsha, 400 nm. To'lqinlarning bu kombinatsiyasidan ko'zlarimiz sezadigan 10 milliondan ortiq rang soyalari tug'iladi. Biz o'qishni tavsiya qilamiz: "Ob'ektlarning rangi qaerdan keladi?" 2. Ionlashtiruvchi nurlanish Spektrda kichik sakrash, lekin natijada katta sakrash. Biz ionlashtirmaydigan nurlanishdan voz kechamiz va yuqori energiyali, yuqori chastotali va to'lqin uzunligi past bo'lgan ionlashtiruvchi nurlanishga o'tamiz. To'lqin uzunligi past bo'lgani uchun, Ular materiya bilan yanada kuchli ta'sir o'tkazishga va ular ta'sir qilayotgan narsadan elektronlarni tortib olishga qodir..Ionlashtiruvchi ta'siri tufayli, bu elektromagnit to'lqinlar bizning molekulalarimizni (DNKni ham) kimyoviy o'zgartirish qobiliyatiga ega va shuning uchun haqiqatan ham xavfli va kanserogen hisoblanadi. U ultrabinafsha (ionlashtirmaydigan va ionlashtiruvchi o'rtasidagi chegarada), rentgen va gamma nurlarini o'z ichiga oladi.ltrabinafsha Ultrabinafsha - to'lqin uzunligi 320 nm dan 10 nm gacha bo'lgan ionlashtiruvchi nurlanish turi.. Ko'rinib turgan spektrning binafsha rangidan keyin (shuning uchun uning nomi) ketadigan va rentgen nurlari bilan chegaraga qadar cho'zilgan nurlanishdir. Bu quyosh nurlarining muhim qismidir va u ionlashtiruvchi va ionlashtiruvchi nurlanish chegarasida bo'lsa ham, inson salomatligiga ta'sir qiladi. Bu juda mutagen nurlanish bo'lib, odamlarga, ayniqsa teriga zarar etkazadi. Shunday bo'lsa ham, o'rtacha miqdorda, bu bronzlash uchun foydali bo'lishi mumkin. Xuddi shu tarzda, biologik ta'siridan kelib chiqqan holda, kimyoviy qoldiq qoldirmasdan mikroorganizmlarni yo'q qilish orqali sutni sterilizatsiya qilish vositasi sifatida ishlatiladi.Rentgen nurlari X-nurlari-to'lqin uzunligi 10 nm dan 0,01 nm gacha bo'lgan ionlashtiruvchi nurlanish turi.. To'lqin uzunligi past bo'lgani uchun, ular kirish kuchi tufayli materiyadan o'tadi. Bu radiatsiya, gamadan farqli o'laroq, elektron orbitasi darajasida sodir bo'ladigan yadrodan tashqari hodisalardan (atom yadrolarida bo'lmaydi) kelib chiqadi. Ular rentgenografiyada juda muhim va ular ta'sir qilish darajasida inson salomatligi uchun xavfli emas.2.3. Gamma nurlari Gamma nurlari - elektromagnit nurlanishning eng baquvvat shakli. Bu to'lqin uzunligi 0,01 nm dan past bo'lgan ionlashtiruvchi nurlanish, yadro hodisalaridan, proton yoki neytronning qo'zg'almasidan kelib chiqadi. Katta zo'ravonlikning astrofizik hodisalari (masalan, o'ta yangi) gamma nurlanishining bu shaklini chiqaradi. Yaxshiyamki, Yer atmosferasi bu nurlanishni o'zlashtiradi. Klinik sharoitda bu nurlanish diagnostik jarayonlar va saratonning ayrim turlarini davolash uchun ishlatiladi.
Radiatsion himoyaning asosiy maqsadi – biosferaning radioaktiv moddalar bilan ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik, odam va hayvonlar organizmini zararli nurlanishlardan asrash va h.k. Zararli nurlanishlarning organizmga biologik ta’siri haqidagi ma’lumotlar radiatsion himoya yoki radiatsion xavfsizlik me’yorlarini ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi. Radioaktiv moddalar bilan ishlaganda yoki ulardan foydalanishda xavfsiz sharoitlarni ta’minlash, avvalo, xodimlarni xavfli nurlanishlar manbai (yadro reaktorlari, gamma-defektoskoplar, radioizotop termoelektr generator va b.) ta’siridan ishonchli himoya qilishdan iborat.
Radiatsiyaviy xavf va undan xavfsizlikni ta’minlash to‘g‘risida aholi va xodimlarni nazariy bilimlarga ega qilish, bilimdonligini oshirish birinchi bosqichdagi xavfsizlik ishlari hisoblanadi. Bo‘lajak mutaxassis va rahbar xodimlarning radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risidagi bilimlari kelgusi ishlab chiqarish faoliyatida ko‘plab ishlovchilar va aholiga foydasi tegadigan va oxir-oqibatda mamlakat va aholi uchun foydali ishdir. Aholining va xodimlarning soha bo‘yicha savodxonligi ularning radiatsiyaviy avariyalar holatida, nurlantirish manbalari bilan muloqotda vahimaga tushib qolmasligi va o‘zini yo‘qotib qo‘ymasligining asosi hisoblanadi. Nurlanish bilan bog‘liq kasalliklarning oldini olish mumkinligi, ularni davolanishi mumkinligi xodimlar va aholi ishonchini hosil qiladi, tushkunlikka tushishining oldini oladi. Ularning ruhiy tayyorgarligini shakllanishiga xizmat qiladi.
Xalq xo‘jaligining turli sohalarida, ishlab chiqarishda odam uchun zararli nur chiqaruvchi ishlab chiqarish asbob-uskunalari, dastgohlari mavjud. So‘ngi yillarda radiotexnika, tibbiyot, yadro-fizikasi, axborot va boshqa sohalarda radiaktiv nur chiqaruvchi potensial xavflar mavjud. Ulardan to‘g‘ri foydalanmaslik, ulardagi nosozliklar va boshqa sabablardan nur kasalligiga tushayotgan odamlar uchrab turadi. Tibbiyot sohasida ishlatilayotgan radiaktiv nur bilan bog‘liq asbob uskunalarga ham ularning mutloq himoya qiladigan qurilma va vositalariga kafolat etarli emas.
Nur kasalligiga chalinayotganlar orasida soha xodimlaridan tashqari o‘smir bolalar ham uchrab qoladi. Ular nimadan va qayerdan nur ta’siriga tushib qoladi. Manbalardan ma’lumki so‘nggi avlod televizor ekranlari, kompyuter monitorlari nur chiqarishdan yaxshigina himoyalangan, ularning oldingi avlodlarida himoya choralari anchagina past bo‘lgan. Ulardan surunkali foydalanish ham sabab bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtdagi aloqa vositalari, texnikalari, ularni ishlab chiqaruvchilar ham nurlanish bo‘yicha potensial xavflarga ega. Ayniqsa, foydali qazilmalar bilan shug‘ullanuvchilar: uran, plutoniy, qo‘rg‘oshin va boshqa soha konchilari, ularni tashishda, saqlashda va qayta ishlashda ishtirok etuvchilar, nur chiqaruvchi asboblarni ishlatuvchilar, yadro-fizikasi bo‘yicha laboratoriya - tajriba ishlarini o‘tkazuvchi tadqiqotchilar ham nurlanish olishlari mumkin.
Radiatsiya – bu energiyaning zarrachalar yoki to‘lqin shaklida tarqalishidir. Yorug‘lik, ultrabinafsha nurlar, infraqizil issiqlik nurlantirish, mikroto‘lqinlar, radioto‘lqinlar radiatsiyaning turli shakllaridir. Ayrim nurlanishlar ionlashtiruvchi nomini olganki ular nurlangan moddalarda ionlashishni sodir qiladi. Ularning odamga salbiy ta’siri og‘ir oqibatlar bilan yakunlanadi. Shu sababli, mazkur fan o‘quvchilarda radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida tushunchalarni hosil qilishga manba bo‘ladi. Buni bilgandan so‘ng ular bilan munosabatda e’tiborli bo‘lishlari tabiy.
Radiatsiyaviy nurlar β turlarga bo‘linadi. Ularning odam tanasiga nisbatan o‘tuvchanligi quyidagi rasmda (1.1-rasm) ko‘rsatilgan.

1.1-rasm. Radiatsiya nurlarining odam tanasiga nisbatan o‘tuvchanligi:
alfa nuri, kuchsiz, uni qog‘oz varag‘i ham to‘sib qolishi mumkin; β-betta
nur, uni odam terisi to‘sib qolishi mumkin, odam ichiga tushganda zararli; odam tanasidan o‘tib ketadi, undan yuqori zichlikdagi materiallar bilan himoyalanish mumkin.
Odam organlari radiatsion nurga nisbatan turlicha moyillikka ega (1.2-rasm). Bir birlik miqdordagi qabul qilingan radiaktivlik har bir a’zoga turlicha botadi.

1.2-rasm. Odam organizmining radiaktivlikni qabul qilish nisbiy ko‘rsatkichi.
“Radiatsiya xavfsizligi” fani quyidagilarni o‘rgatishni vazifa qilib belgilaydi: -o‘quvchilarda nurlanish va nur manbalari to‘g‘risida tushunchalar hosil qilish;
-nurlanishning sabablarini bilish;
-odam organizmi uchun zararli nurlar to‘g‘risida ma’lumotlar hosil qilish;
-radioaktiv parchalanish, ionlashtiruvchi nurlanishlar haqida bilimni hosil qilish;
-radiatsiyaviy xavfsizlik va uning huquqiy asoslarini bilish;
-radioaktiv parchalanish qonuni;
-radioaktiv moddalarni iqtisodiyotda qo‘llanishi;
-atom energetikasi sohasi;
-nur kasalliklari va ularni davolash to‘g‘risidagi ma’lumotlarni shakllantirish;
-nurlanishlar ta’sirining biologik oqibati;
-radioaktiv ifloslanish, uning atrof-muhitga va odamlarga ta’sirini o‘rganish;
-dozimetriya asoslari, ionlashtiruvchi nurlanishlar dozimetriyasi to‘g‘risida tushunchalar hosil qilish;
-dozimetrik asboblardan foydalanishni o‘rganish;
-radiometriya va radiometrik asboblardan foydalanishni o‘rganish;
-radiatsion xavfli obyektlar, atom energetikasi sohasi bo‘yicha ma’lumotlarga ega qilish;
-dunyo mamlakatlarida ro‘y bergan radiatsiyaviy avariyalar;
-radioaktiv ifloslanish to‘g‘risida tushunchalar hosil qilish;
-radiatsiyaviy avariya holatlarida aholini va xodimlarni muhofazalash;
-radiatsiyaviy avariyalardan muhofaza inshootlari, qurilmalari va vositalari, ulardan foydalanish, jamoaviy va shaxsiy muhofaza vositalari;
-ifloslangan joy, asbob-uskunalar, jihozlarda zararsizlantirish tadbirlari va urlarni bajarish;
-radiatsiyaviy xavflarda sanitar - gigienik va boshqa tadbirlar to‘g‘risida ma’lumotlar.
Fanning obyekti bo‘lib radiatsion xavfli holatga olib keluvchi barcha faoliyatlar va obyektlar hisoblanadi.
Xulosa.
Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida yuqori chastotalarga ega bo'lgan magnit maydonlaridan har xil texnika ishlarida, masalan, metallarni qizdirib toblash, eritish, yog'och mahsulotlarini yelimlash va boshqa ishlarda keng foydalanilmoqda. Bunday vositalar bilan texnik operatsiyalarni bajarishning qulayligi ortiqcha issiqlikning ajralmasligi va ortiqcha uskunalarga bo'lgan ehtiyojning kamayishi bu usulning keng ko'lamda qo'llanish imkoniyatlarini yaratmoqda. Bundan tashqari, bu usul ish sharoitini yaxshilash va ish joylarida havoning tozaligini ta'minlanganligi sababli sanitariya-gigienaitomonidan birmuncha qulayliklar tug'diradi.
Hozirgi vaqtda radio va elektron qurilmalarining keng ko'lamda qo'llanilishi, radiotelemetriya, radionavigatsiya va boshqa elektromagnit tebranishlarga asoslangan apparaturalarning keng ko'lamda qo'llanilishi, radio apparaturalar bilan ko'pchilik ishchilarning muloqotda bo'lishiga olib kelmoqda.
Shuning uchun ham hozirgi vaqtda elektromagnit tebranish to'lqinlaridan muhofazalanish chora-tadbiriarini amalga oshirish taqozo qilinmoqda. Keyingi vaqtlarda elektromagnit to'lqinlari inson organiz miga xatarli ta'sir ko'rsatishi aniqlandi. Bu ta'sirning xatarli tomoni shundaki, insont bu nurlar ta'siriga tushganligini sezmaydi. Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta'siri elektr va magnet maydonlarining kuchlanishi, energiya oqimining intensivligi tebranish chastotasi, nurlanishning tanani ma'lum yuzasida to'planishi va inson prganizmining shaxsiy xususiyatlariga bog'liq bo'ladi. Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta'sir ko'rsatishining asosiy sababi inson tanasi tarkibidagi atom va molekulalar bu maydon ta'sirida musbat va manfiy qutblarga bo'lina boshlaydi. Qutblangan molekulalar elektromagnit maydoni tarqalayotgan yo'nalishga qarab harakatlana boshlaydi.Qon, hujayra va hujayralar oralig'idagi suyuqliklar tarkibida tashqi maydon ta'siridan ionlashgan toklar hosil qiladi. O'zgaruvchan elektr maydoni inson tanasi hujayralarini o'zgaruvchan dielektrik qutblanish, shuningdek, o'tkazuvchi toklar hosil bo'lishi hisobiga qizdiradi. Issiqlik effekti elektromagnit maydonlarining energiya yutishi hisobiga bo'ladi. Energiya yutilishi va ionlashgan toklarning hosil bo'lishi biologik hujayralarga maxsus ta'sir ko'rsatishi bilan kechadi, bu ta'sir inson ichki organlari va hujayralaridagi nozik elektr potensiallari ishini buzish va suyuqlik aylanish funksiyalarining o'zgarishi hisobiga bo'ladi. O'zgaruvchi magnit maydoni atom va molekulalarning magnet momentlari yo'nalishlarining o'zgarishiga olib keladi. Bu effekt inson organizmiga ta'sir ko'rsatish jihatidan kuchsiz bo'lsada, lekin organizm uchun befarq deb bo'lmaydi.
Maydonning kuchlanishi qancha ko'p bo'lsa va tuning ta'sir davri davomli bo'lsa, organizmga ko'rsatuvchi ta'siri shuncha ko'p bo'ladi. Tebranish chastotasining ortishi tana o'tkazuvchanligini va energiya yutish nisbatini oshiradi, ammo kirib borish chuqurligini kamaytiradi. Uzunligi 10 sm dan qisqa bo'lgan to'lqinlarning asosiy qismi teri hujayralarida yutilishi tajriba asosida tasdiqlangan. 10-30 sm diapazondagi nurlanishlar teri hujayralarida kam yutiladi (30-40%) va asosan ularning yutilishi insonning ichki organlariga to'g'ri keladi. Bunday nurlanishlar nihoyatda xavfli hisoblanadi.Organizmda hosil bo'lgan ortiqcha issiqlik ma'lum chegaragacha inson organizmining termoregulatsiyasi hisobiga yo'qotilishi mumkin. Issiqlik chegarasi deb ataluvchi ma'lum miqdordan boshlab (I>10 mVt/sm²), insonl organizmda hosil bo'layotgan isiqlikni chiqarib tashlash imkoniyatiga ega bo'lmay qoladi va tana harorati ko'tariladi, bu esa o'z navbatida organizmga katta zarar yetkazadi.