Layli va majnun” dostoning boblar bo'yicha tasnifi Reja

“Layli va majnun” dostoning boblar bo'yicha tasnifi


Reja:

1. 
   Navoiyning “Layli va Majnun” dostonida an’ana va o’ziga xoslik.
   
2. 
   “Layli va majnun” dostoning boblar bo'yicha tasnifi
   

Navoiyning “Layli va Majnun” dostonida an’ana va o’ziga xoslik.
Majnun - birinchi navbatda inson. Insonning komillik-poklikka intilishida esa ishqi majoziy imtihon maydoni. Chunki ana shu maydonda inson ishq yo’lidagi dard, kuyish-yonishlar, jonni kuydiruvchi yuzlab sho’`la-yolqinlar ko’rasida toblanadi - har xil xiraliklardan poklanadi va poklikda shuhrat qozonadi ("poklikka mavsuf").
Ul o’tda chu ehtizoz topdi,
Andoqki kerak gudoz topdi.
Har g’ashlig’din erdi noqis
Bo’ldi bu gudoz bila xolis. (9-tom, 294)
Boshqacha aytganda, u "o’zligi" - surati majoziyligidan qutulib, ma`naviy - axloqiy poklik darajasiga, ya`ni komil inson darajasiga erishib, odamlarni maftun etadi ("birovga mash`uf"). Majnun ana shu darajadagi timsol bo’lib, Ilohiy zotning sifatlaridan bahramand bo’lgan- komil insondir. Demak, Majnun majoziy ishqda komillikka erishib, haqiqiy ishqdan bahramand bo’lganlarning Ramzidir. Majnunning bunday yuksak komillik darajasiga erishuvining asosiy omili Laylidir. Layli komillikni namoyon etadigan ko’zgudir, mazhardir. Majnun ana shu ko’zguda o’zini emas, balki Laylini-komillikni ko’radi:
Ham Layli o’lub tilida zikri,
Ham Layli o’lub ichida fikri.
Har yon nazar etsa oshkoro,
Layli nazarida jilva oro. (9-tom, 149)
Shuning bilan bir qatorda:
Majnun sog’inib o’zini Layli,
Aylar edi nozu ishva mayli.
Layli o’zini sog’indi Majnun,
Shukr ettiki, yori bo’ldi maqrun.
Ul bu bo’ldiyu lek bu ul
Topmadi aroda ikkilik yo’l. (9-tom, 250)
Demak, Majnun va Layli komillikda vahdatni - yaxlitlikni tashkil etadi. Bu esa nihoyatda baland darajadagi ishqning-xos ishqning ko’rinishi bo’lib, unda jismoniylik emas, balki ma`naviylik yetakchi mavqeni egallaydi. Bunday yuksak darajadagi xos ishqni tushunmaydiganlar Majnun va Layli ishqi mohiyatini ham tushunmaydilar. Bular qatorida Laylining otasi ham bor, ibn Salomlar ham bor.
Shuning bilan bir qatorda Alisher Navoiy dostonda Majnun va Laylilar ishqi mohiyatini tushunuvchi va ularga yordam qo’lini cho’zganlar ham borligini Navfal obrazi misolida ko’rsatadi. Chunki:
Navfalki Arabda erdi nodir,
Tig’iga qadar, o’qig’a qodir.
Yaxshiliq ila Arabda mavsum,
Oromgahi bu marz ila bum…
Navfal dag’i ishq ko’rgan erdi,
G’am dashti aro yugurgan erdi. (9-tom, 152-153).
Shu jihatdan Navfal qizi va uning sevgilisi taqdirining ijobiy hal qilingani tushinarlidir. Ammo Navfal qizi va uning sevgilisining muhabbati Majnun va Laylilar o’rtasidagi ishq-xavos ishqi darajasiga ko’tarilgan emas. Navfal qizi va sevgilisining o’zaro ishqi Alisher Navoiy ta`riflagan "avom ishqidurkim, …derlar: "falon falonga oshiq bo’lubdur… va bu qismning (avom ishqining) biyikrak martabasi shar`iy nikohdurkim, bari xaloyiqqa sunnat…" [14-tom, 67].
Alisher Navoiy dostonida bu ikki xil ishqning talqinida shoir majoziy ishq martabasiga Majnun va Laylilar ishqi misolida alohida urg’u beradi, chunki bu martaba komillik martabasi bo’lib, unda "pok ko’zni pok nazar bila pok yuzga solmoqdur va pok ko’ngul ul pok yuz oshubidin ko’zg’olmoq va bu pok mazhar vositasi bila oshiqi pokboz mahbubi haqiqiy jamolidin bahra olmoq"dir [14-t. 68].
Demak, Alisher Navoiy mazkur dostonda hamma sohada poklikka erishgan komil inson haqidagi mulohazalarini Majnun va Layli afsonasi vositasida bayon qiladi:
Yozmoqda bu ishqi jovidona,
Maqsudum emas edi fasona.
Mazmunig’a bo’ldi ruh mayli,
Afsona edi aning tufayli. (9-tom, 310-312).
Shunday qilib, Alisher Navoiy "Xamsa"sidagi ikkinchi - "Farhod va Shirin", uchinchi - "Layli va Majnun" dostonlari haqida umumiy yo’nalish tarzida mulohaza yuritdik. Agar diqqat bilan qaralsa, bu ikki dostonni bir-biriga yaqinlashtiruvchi mushtarak mavzu - komil inson mavzusi bor. Bu mavzu ularni bir-biriga bog’labgina qolmaydi, balki mavzuning har bir dostonda o’ziga xos tarzda yoritilishi ularning uslubiy o’ziga xosliklarini namoyon etadi, ya`ni "Farhod va Shirin"da bu mavzu ijtimoiy faollik ko’lamida yoritilsa, "Layli va Majnun"da esa asosan ishq maydonidagi ichki kechinmalar, ruhiy holatlarning chuqur tasviri orqali nihoyatda mahorat bilan tasvirlanadi.

“Layli va Majnun Dostonning so‘ nggi bobi “ dard navhasi” (yig‘isi)ning yakuni haqida bo‘lib, shoir bunda dostonni tugallagani uchun Allohga shukrona keltiradi. Navoiyning doston mohiyati haqida aytgan eng muhim fikrlari aynan shu bobda tajassum topgan:

So'gin nechakim uzottim oxir,
Y ig ‘lay-yig‘lay tugattim oxir...
Y ozm oqta bu ishqi jovidona,
M aqsudum emas edi fasona.
M a z m u n ig 'a bo'ldi ruh mayli,
A fso n a edi aning tufayli...
M e n turkcha boshlabon rivoyat,
Qildim bu fasonani hikoyat.
K im , shuhrati chun jahong'a to ‘lg‘ay,
Turk eliga dog'i bahra bo‘lg‘ay..

“Layli va Majnun” dostonidan kelib chiqadigan xulosa shuki, bu dunyoda yashovchi har bir inson oshiqlik yo‘lini tutib, o‘ zini o ‘ limga emas, balki vasl mayini ichishga tayyorlashi kerak, zero, bu dunyoning birdan-bir mazmuni ham shu. Ruhi mutlaqni tasawur qilishda inson aqli va ongi ojizlik qiladi, shu sababli Navoiy uni mazhar - Layli timsolida yaratadi. Dostonda har bir timsol yuksak mahorat bilan ishlangan bo‘ lib, Navoiy har bir obrazga, har bir detalga muayyan badiiy ijtimoiy “vazifa” yuklaganligini ко‘ rish mumkin.

Dostonning badiiy jihatdan yuksak chiqishini ta’ minlagan vositalardan yana biri unda tabiat tasvirining alohida o‘ rin egallashidir. Navoiy tabiat fasllaridan umumiy ramziy fon sifatida foydalanib, ulardagi o ‘ zgarishlarni qahramonlar kayfiyati va ruhiyatiga hamohang tarzda tasvirlaydi. Qahramonlar shodlangan paytda, ularni o‘ rab turgan tabiat ham yashnab turadi, ular qayg‘ uga tushganda go‘yo borliq ham xo‘ rsinib nafas olayotgandek bo'ladi. Masalan, Majnun gulshanda hushsiz yotgan paytda butun tabiat uning boshiga tushgan og‘ ir savdoga “ hamdarlik bildiradi” : gul o‘ z yoqasini chok etadi, lola ko‘ ksiga qora dog‘ soladi, sunbul o ‘ z qiyofasini qora rangga bo‘yaydi va boshqalar. Doston voqealarining bahor faslida boshlanib, kuz faslida yakunlanishida ham muayyan ramziy ifoda bor
.Doston hazaj bahrining hazaji musaddasi axrabi maqbuzimahzuf(ruknlari va taqti’i:
maf’ulu mafoilun fa u v lun , ---- v| V - V - | V ---- ) vaznida yozilgan. Dostonda mazkur vazn bilan birga qo‘shimcha tarzda hazaji musaddasi axrami ashtarim ahzuf(ruknlari va taqti’i: maf’ulun foilun fauvlun, ------- | -V - | V — ) vaznining ham qo‘ llanilganligini kuzatish mumkin. Bu holat tasodifiy bo‘ lmay, doston mazmuni va g ‘oyasi bilan chambarchas bog‘liq. Dostondagi 3623 baytdan 240 misra aynan mana shu o ‘ lchovda yaratilgan bo‘ lib, dostondagi ziddiyatli vo­qealar, asar qahramonlarining chuqur ruhiy iztiroblari tasviri, qahramonlar ruhiyatining tabiat tasviri bilan bog'liq bayoni, qahramonlar hayrati aks etgan misralar - lirik chekinish paytida mazkur vaznga murojaat qilinganligini ko'rish mumkun.

Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» dostoni hijriy 889 yilning jumodiyussoniy oyida-melodiy 1484 yilning iyun oyida yozib tugatilgan: Bahrom va Dilorom sarguzashtlaridan iborat bo’lgan qoliplovchi qissada ikki masala badiiy tarzda hal qilingan. Ulardan biri podshoh-oshiq masalasi bo’lsa, ikkinchisi podshoh-hukmdor masalasidir. Bu masala, ya’ni Bahrom kim bo’lishi kerakligi masalasi qissaning qahramoni Bahromning o’zi tomonidan ham muhokama qilingan. Bu haqda Alisher Navoiy dostonning o’n beshinchi – «Bahromning ishq tug’yonidin bexirad…» deb nomlangan bobida alohida to’xtaladi. Unda Bahromning o’zi bu ikki yo’ldan birini – yo haqiqiy hukmdor – podshoh bo’lish yoki haqiqiy oshiq bo’lishni tanlashi lozimligini tushinadi. Shunday bo’lsada, Bahrom podshoh-hukmdor bo’la turib, oshiq bo’lishni ham istaydi.

Bu esa uning har ikkala sohadagi fojiasini –podshohlikda mamlakatni xarobalikka yuz tutishi, adolatsizlikning avj olishi oshiqlikda esa komillik darajasiga yetmaganiga bois bo’lib, bu holat, ikki kemaning uchini tutgan g’arq bo’ladi, deganlaridek, Bahromning botqoqlikka botib ketganligi bilan fojiaviy nihoyasiga yetadi.
Navoiy dostonning o ‘ ttizinchi bobida tush ko‘ rganligini aytadi. Tushida shoirni shdft Bahrom yo‘qlab, uni nazm mulkida sohibqiron deb atab, yozgan dostoniga yuqori baho beradi va farzandi qatorida sanalmish Sulton Husayn Boyqaroni ogohlantirishini iltimos qiladi hamda unga quyidagi so'zlarni yetkazishni aytadi:

K i jahon kimsaga vafo qilmas,

Shohlig‘ tarkiga kiro qilmas.

Shahki, ming yil oning hayotidur,

G'araz - o'lganda yaxshi otidur.

“ Sab’ ai sayyor” da Navoiy dahosining qudrati shoirning o ‘ z tilidan aytilgan o ‘rinlarda ham namoyon bo‘ ladi. Jumladan, doston yakuniga yaqinlashganda shoir asarning yozilish muddatiga to‘xtalib, shunday deydi:

Bo'ldi chun bu raqam ishi tayyor,
Q o'ydum otini “Sab’ai sa y y o r ” .
Tortqonda bu tu r f a savti maddin,
B a y ti besh mingga tortti addin.
M a n g a ay yom i garchi y o d ermas,
Lek to ‘rt oydin ziy od ermas.
B o ‘lsam o ‘zga umurdin emin,
B o r edi to ‘rt hafta ham mumkin...
Garchi tarixi erdi sekkiz yu z,
Sekson o‘tmish edi yana to ‘qquz.
O yi uning jum odiussoniy,
Panjshanba yozildi unvoni.
Doston xafif bahrining x a fifi musaddasi maxbuni m ahzuf
(ruknlari va taqti’i: foilotun mafoilun failun - v ---- / v — v - / v v - ) vaznida yozilgan.

hikoyalardagi Farrux, Axiy, Gulchehra (1-hikoya), Zayd Zahhob (2-hikoya), Sa’d, Gulrux (3-hikoya) Mas’ud (4-hikoya), Mehr, Suhayl (5-hikoya), Muqbil (6-hikoya) kabi qahramonlarning surat va siyrati, faoliyat va sarguzashtlari shu darajada maroqli va jozibaliki, ularni o’qigan kishi Alisher Navoiyning she’riy hikoya yozishdagi ulkan mahoratidangina hayratda qolmay, balki umumbashariy ahamiyatga molik nihoyatda muhim masalalarni falsafiy va axloqiy yo’nalishda qalamga olganining guvohi ham bo’ladi. Ular insonni komillikka da’vat etguvchilardir. Shuning uchun ham Alisher Navoiy «Sab’ai sayyor» dostonini yozishdan asosiy maqsad-yetti hikoyatni yozishdan iboratdir, deb aytgani bejiz emas edi:

Eng muhimi shundaki, barcha hikoyalar ezgulik va olijanoblikning tantanasi bilan nihoyasiga yetadi; sevishganlar murod-maqsadlariga erishadilar, adolat g’olib keladi, yovuzlik va adolatsizlik yengiladi. Hikoyalarda romantik tasvir usuli (taxayyul) yetakchi o’rinni egallaydi.