Lekciya №4 Oqıtıwshı pedagigikalıq iskerliginde kommunikativ qábilettiń ornı. Joba

Lekciya №4

Oqıtıwshı pedagigikalıq iskerliginde kommunikativ qábilettiń ornı.


Joba:
1. Kommunikativ qábilet – oqıtıwshınıń kásiplik iskerliginde tárbiyalanıwshılar menen pedagogikalıq qatnas ornatıwdıń tiykarǵı nizamlıqlarınan biri ekenligi.
2. Óz-ara pikir almasıw faktorları menen tikkeley baylanıslı bolǵanı kommunikativ qábilettiń baǵdarları.
3. Oqıwshılar menen tálim-tárbiyalıq proceste unamlı munasibetler ornatıw, unamlı ortalıq jarata alıw, ózine isendire alıw hám tartıw oqıtıwshınıń kommunikativ qábiletiniń tiykarǵı mazmunı ekenligi.
4. Qarım-qatnas arqalı tásir etiw. Múnásibetke kirisiw. Múnásibet ornatıw (kommunikaciya) túsinigi, onıń mánisi, pedagogikalıq tásir etiw usılları. Oqıtıwshı tárepinen múnásibetke kirisiw procesinde qollanılatuǵın mámile usılları.
5. Pedagogikalıq tásir kórsetiw oqıtıwshınıń zárúrli kommunikativ qábiletlerinen biri ekenligi. Tálim hám tárbiya procesinde oqıtıwshı tárepinen pedagogikalıq tásir kórsetiwdiń tiykarǵı usılları: talap, xoshametlew hám jazalaw, jámiyetshilik pikiri.
6. Pedagogikalıq múnásibette tabıslarǵa erisiw usılları. Tárbiya procesinde kommunikativ múnásibettiń ayrıqsha qaǵıydaları.
7. Oqıtıwshı kommunikativ qábiletinde sóz benen awızsha tásir ótkeriw. Kishi peyilliktiń jas oqıtıwshı ámel etetuǵın kriteryaları.
8. Oqıtıwshınıń kommunikativ qábiletin rawajlandırıw usılları: bolajaq baylanıs modulın islep shıǵıw, qısqa múddetli sabaq yamasa ilajlardı ótkeriw, óz ústinde islewge tiyisli shınıǵıwlar.


Tayanısh túsinikleri: Qatnas arqali tásir etiw, baylanis ornatiw, oniń maqseti tásir etiw usillari. Isendiriwdiń awiz eki tásir etiw formalari. Pedagogikaliq protsesste isendiriw hám boysindiriw, olardiń óz-ara baylanislari.
Ózbekstan óziniń ǵárezsizligine eriskennen siyasiy hám ekanomikaliq jaqtan gana emes, al ilimdi, bilimlendiriwdi, mádeniyatti, kórkem ónerdi rawajlandırıwda, adamlardiń jańa zamanga sáykes milliy sanani hám kóz qarasti qáliplestiriwdi sezerlik dárejede alga ilgerlewge erisildi. Bul waziypalardi orinlawda mekteptiń roli hám ornı ayrıqsha. Mekteptiń aldına qoyılgan waziypanı orınlawda muǵallim basli tulǵa esaplanadı.
Mektep oqiwshilariniń bilimli, ádep-ikramli, mádeniyatli bolip jetilisiwi bárinen beter mugallimniń jumisina baylanisli, atap aytqandi oniń bilim dárejesine, oqitiw sheberligine hám óz ústinde tinbay islewine baylanisli`
Mekteptegi balalardi oqitiw hám tárbiyalaw isi sabaq formasinda ámelge asiriladi. Sabaq degenimiz ne?
Mugallimniń keste tiykarinda belgili waqit dawaminda oqiwshilar menen alip baratugin oqitiw hám tarbiyalaw protsessine aytamiz.
Balalardi oqitiw bilim beriw hám tárbiyalaw ogada qiyin, uzaq dawam etetugin hám juwapkerli waziypa esaplanadi. Sonliqtan hár bir mugallimnen kúndelikli sabaqlarga puqta tayarliq, Óz ústinde tinbay isleniwdi talap etedi.
«Haqiyqiy mugallim boliw ushin»- dep jazgan edi danalar tek mugallim boliwga umtiliw jetkiliksiz, al mugallim bolip tuwiliw kerek. Olay bolsa mugallimniń jumisiniń tabisli boliwi oniń pedagogikaliq qábiletine baylanisli, sol qábiletlerdiń biri kommunikativlik qábilet. Til taba biliwshilik perspektivlik qábiletlilikti rawajlandiriwga járdem beredi. Eger mugallim oqiwshilardiń ishki jagdayin duris baqlay almasa maqsetke qaratilgan qarar qabil ete almaydi.
Balalar tárbiyasinda mugallimniń atqaratugin xizmeti ayriqsha. Sotsialliq psixologiya teoriyasin hám pedagogikaliq qatnis jasaw tájriybesin úyreniw tiykarında kommunikativlik tásir jasawdıń eki tiykargı usilin ajiralip shigariwga boladi, yagniy sóz benen tásir etiw, isendiriw hám boysindiriw. Pedagogtiń hár qanday tásir etiwi, tárbiyalaniwshilardiń oy-pikiriniń, órisiniń, seziminiń rawajlaniwina tiykarlangan. Ósip baratirgan adam ortaliq, tábiyat penen barliq waqitta qatnasta boladi. Usi qatnas nátiyjesinde onda isenim payda boladi, yagniy bilim, kóz qaraslar, hám qarim-qatnas sistemalari, minez-quliq normasi qáliplesedi.
Isenim shın hám (jeke adamdı) jalǵan bolıp keledi. Shin isenimler real Haqıyqatlıq penen tura keledi hám jeke adamdı jámiyetlik bahali etedi, óziniń shin isenimliklerin qorgay otirip adam ólimge de tayar turadi. Jalǵan isenim bul adamdı qáte, ziyanlı qiliq-qilwalarga baslaydi. Jalǵan isenim unamsiz jaman, keri kóz-qaraslarda hám óziniń hám basqalardıń turmısta toplaǵan hár-qiyli keri tájriybeleri tiykarinda payda boladı. Bizler mektepte usınday jalǵan isenimdegi balalardi kóplep ushıratamiz. Bizler olardı bile alamız ba.
Jalǵan isenimler:
1. Ayrıqsha oqıw jaqsı emes, tek «maqtanshaq», yadlap aytatuginlar oqiydi.
2. Ózin kemshiliksiz, jaqsi alip júriw bul ózin kórsetiw ushin jaǵınıw jagimpazliq, til algishliq, demek oqıwshı muǵallimnen hár qiyli eskertiwler alıp turıw kerek, bolmasa onı sıylamaydı.
3. Muǵallimlerdi aldaw-aqilliliq hám tapqirliliqtiń belgisi.
4. Mekteptegi tártip normalarin kózge ilmew, mensinbew, barlıq waqıtta muǵallimlerdiń sinaǵında, tekseriwinde boliwi tek kúshli xarakterdegi qolınan keledi.
5. Barlıq kúsh-jigeri menen berilip islewi kerek emes kúsh jumsaw.
6. Mugallimniń aytqanin tińlay bermew kerek, bolmasa jumsay beredi.
Bunday jalgan isenimlerdi qayta quriw mugallimnen uzaq dawam etken kúshti talap etedi. Buniń ushin klass jámáátinde janli jámiyetlik pikirdi payda etiw, arnawli bahali jeke ómirlik tájriybeden hár qıylı mısallar keltiriw, qáte isenimlerdi biykarga shıǵariw kerek.
Jalǵan isenimlerdi saplastırıwda pedagog Kochetov tómendegi ayırım usıllardı kórsetedi.
1. Balaniń ózin basqalar menen salistirip kóriwge májbúrlew. Ózi menen qarsi pikirdegi, biraq ózi ushin qiziqli bolgan adam menen jaginnan tanistiriw. Mısalı Bala oqigisi kelmeydi, al oniń dostisi kóp oqiydi hám kóp biledi hám oniń menen hesh qanday maqtanshaq yamasa yadlap alıwshı bolip kórinbeydi.
2. Óte jaramsiz sóz-qaraslar hám isenimler keleshekte nege ákelip soǵatuǵınlıǵın túsindiriw. Mis` Usinday kemshilik penen kóp qiynalgan, óz ómirin zayalagan erkinlikten abiray-insaptan ayrilgan adam tuwrali aytip bariw kerek. Dáslep ol ózin kúshli dep sezgen, al turmis oniń ázziligin, jamanligin dáliyllegenligi haqqında gúrrińler aytıp beriw turmıstan mısallar keltiriw kinofil`mler kórsetiwler h.t.b.
3. Jas óspirimniń pikir júritiwin jaqsılaw. Mis` eger hámme oqıwshılar mugallimdi alday berse minez-quliq qádelerine boysınbasa bunıń aqibeti ne boladı.
4. Tárbiyalanıwshılardıń óz pikirin ashıq ayta biliwge úyretiw óziniń oyın, kóz-qarasın qorǵap hám dáliyllep beriwge tárbiyalaw krujok, sportqa qatnasiw. Adamniń isenimi komponentten turadi. Bilim, sezim, minez-quliq. Isenimge túsinemen, oylanaman, ózime qabil etemen usi menen óz xizmetimdi hám minez-qulqimdi basshılıq etemen degen formula kelip shıǵadı.
2. Isenimdi bilimler kóz-qaraslar sistemasi hám minez-quliq normasi isenim olardiń dúziliw quralı dep qaraw kerek. Isendiriwdiń járdemi menen jańa kóz-qaraslar, qarim-qatnaslar payda bolip yamasa qáte kóz-qaraslar hám qatnas ózgeredi. Isendiriw forması bolıp disputlar, muǵallimniń gúrrińleri jeke misallar xizmet etedi. Isendiriw tásir etiw metodı bolıp tómendegi talaplarga juwap beriw kerek.
1. Isendiriw tásir etiw metodi bolip mazmunli hám formasi balalardı jas ózgesheligine juwap beriw kerek. Mis` Kishi mektep jasindagi balalarga misal retinde ertekler, ańizlar, fantastikaliq gúrrińler aytiw, dúnya tanıtıw, adamgershilik ruwxiy dúnyasin úyretiw tuwrali aytiw.
2. Isendiriw tárbiyalanıwshınıń jeke ózgesheligin esapqa algan halda dúzilgen bolıwı kerek. Oqıwshınıń shın ómirlik pozitsiyasın biliw zárúr.
3. Isendiriw uliwmalastirilǵan jaǵdaydi hám ayqin faktlerdi, misallardi iyelew kerek. Kishi mektep jasinda kórsetiw bir neshe obrazli qurallardan paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
1. Basqalardı isendire otırıp tárbiyashı óziniń aytip atırgan hár bir sózine tereń iseniw kerek.
Aytılǵan pikir, oy-sezim birlikte bolsa ǵana isendiriw metodı balaǵa tásirli boladı. Isendiriw menen bir qatarda pedagogikalıq tásir etiw metodı esabında pedagogikaliq protsesste boysındırıw úlken áhmiyetke iye. Boysındırıw bul adamlardıń qatnas jasaw hám xızmet etiw protsessindegi bir neshe tásir etiw quralınıń biri. Oniń tiykargi ózgesheligi sonda ol adam psixikasına hám minez-qulqına oǵan bildirmesten, sezdirmesten tásir etedi, oniń jeke psixikaliq strukturasina qadaǵalawsız kirip hám kúndelikli turmista qiliq-qilwa háreket etiw, maqset etiw formasinda iske asadi. Duris shólkemlestirilgen boysindiriw formalari oqiwshilardiń hár qiyli túrleri pedagogikaliq tásir etiw qurallarin bayitadi, mugallimlerge oqiwshilar menen jaqsi jeke qatnas jasawda múmkinshilikler tuwdiradi.
Boysindiriw tómendegi túrlerge bólinedi.
1. Boysindiriwshi tásirlerge baylanisli
2. Basqa adamniń tásir etiwi arqali boysınıw
3. Ózin-ózi isendiriw
4. Sub`ekttiń jaǵdayına baylanıslı miyine sińdiriw
5. Aldin-ala oylanilgan hám aldin-ala oylanilmagan boysındırıw.
Aldın-ala oylap islengen boysındırıwǵa muǵallim óziniń aldina qoygan maqsetke jetiw ushin psixologiyalıq tásir etiwdi duris shólkemlestiredi. Mis` Besinshi klass oqıwshısı júdá uyalshaq bolsın, bala júdá tómen bahaga oqıydı.
Qaraqalpaq tili muǵallimi óziniń bir sabaǵında bilay deydi`
Sizlerdiń jazǵan shiǵarmalarińizdi tekserdim.
Siz jaqsi jazilgan shigarmalardiń biri Murattiki. Murat jańsi. Tur ornińnan. Sen úyge berilgen tapsirmani qatti hám isenimli túrde ayta alasań, qáne doskaga shiq.
Al aldın-ala oylanilgan boysındırıw óz aldina belgili bir pikirdi, oydi, háreketti, tásir etiw qurallarin maqset etip qoyadi. Kópshilik waqitta muǵallimler ózleride sezbeydi, oniń kúndegi ádetke aylanǵan baqırısı, sóylewi bir balaniń izine túsip alıp bir sózdi qaytalay beriwi balaǵa kúshli tásir etedi. Oniń miyine sińip qaladi. Ol ádettegidey qaytalaydi. Sen aqmaqsań. Hámme waqıttaǵıday qopalsań, biyádep, turpayi, ójetseń, barlıq waqitta oylanbay aqılsız sózlerdi sóyleyseń. Men bilemen sen hesh waqitta dúzelmeyseń. Qolıńnan hesh nárse kelmeydi, orınlay almaysań, úyińde seni hesh jumsamaǵan. Qanday ata-ana tárbiyalaǵan seni. Bunda muǵallim hesh qanday oylanbastan tárbiyalaniwǵa keri tásir jasap atir.
Onda óziniń kúshine isenbewshilik, óziniń kemshiliklerin hesh qashan dúzetiw múmkin emes degen oy balaniń barlıq dıqqatın biylep aladı hám bala usi meniń bolǵanim, jaqsi bolalmayman, meniń qolımnan hesh nárse kelmeydi, degen pikirge keledi. Mis` Jas muǵallim óziniń oqiwshilariniń imtixanga jaqsi tayarlaniwi ushin jil boyina olarga imtixan sizlerdiń nege uqipli ekenligińizi kórsetedi, ele sizler oylamay-aq qoyiń, ańsat ótip ketemiz dep. Sizlerdiń barlıq kelesheklerińiz imtixanda belgili boladi dep qaytalap keledi.
Nátiyjede kópshilik oqiwshilar imtixanniń waqtında óziniń múmkinshiliklerinen de beter aytarliqtan tómen nátiyjeni kórsetip bes bahasına oqip júrgen oqiwshilar da zordan úsh aladi. Muǵallim hayran qaldı. Oniń jil boyina balalardi imtixan tapsiriwga degen qorqiwga hám ózleriniń kúshlerine isenbewshilikti miyine sińirip kelgen.
Balalardiń biliw, oqiw xizmetin toqtatip tasladı.
Ayırım waqıtları, muǵallimler hákis, keri sózler menen tásir etetugin tárbiyashilardi kóplep ushirastiradi. Usinday keri isenim menen balaniń minez-qulqi ózgerip ketedi. Nátiyjede hár qiyli konflekt payda boladi.
Mısalı: Roza ortasha uqıplı qiz, bosańlaw, onsha asıqpaydı, birden jaman oqiytugin bolip qaldi.
Ne ushın tómenlep ketkenligin sebebin sorasa, ol muǵallimlerge hesh qiylanbay arqayin juwap beredi. Basim islemeydi, aqmaqpan. Á Sáylesiwlerde aniq boladi. Ol úy tapsirmasin orinlap otirganda oniń qasina kempir apasi otirip alip, oniq ásten qiymildaganina, bosańligina ashiwlanip. Seniń basiń islemeydi, awishsań, dep balani isendirip taslagani málim boldi.
Nátiyjelerine qaray tásir etiwshi boysındırıwlar jaqsı hám jaman bolıwı múmkin.

1. Jaqsi-bunda jaqsi psixologiyalıq sanlarda payda bolip (ádetler, qizigiwlar, kóz-qaraslar, qarim-qatnaslar).

2. Jaman isenimde, bulda adamdi hár qiyli jaman psixologiyaliq sana, ózgeshelik hám jagdaylar payda boladi. (ya óziń tómen bahalaw, juwapkershilik, biyparwaliq h.t.b).