Leksemalarning shakl va ma'no munosabati

Leksemalarning shakl va ma'no munosabati

Tayyorladi: Raxmonqulova Nargiza

Reja:

1.Leksema haqida ma'lumot

2.Leksemaning shakl munosabati

3.Leksemaning ma'no munosabati

Leksema-ma'lum bir til jamiyati a'zolari ongida tayyor, umumiy va majburiy, shakl va ma'no birligidan iborat, yaxlitlangan borliqdagi harakat, narsa-predmet, belgi, miqdor kabilarni bildiruvchi tushunchalar va munosabatlarni ifodalaydigan, nutqda so'zlarni va grammatik morfemalarni biriktiradigan lisoniy birlik.

Leksema-ma'lum bir til jamiyati a'zolari ongida tayyor, umumiy va majburiy, shakl va ma'no birligidan iborat, yaxlitlangan borliqdagi harakat, narsa-predmet, belgi, miqdor kabilarni bildiruvchi tushunchalar va munosabatlarni ifodalaydigan, nutqda so'zlarni va grammatik morfemalarni biriktiradigan lisoniy birlik.

Leksema
Bir ma’noli
Ko’p ma’noli
Har qanday leksema, xoh u bir sememali bo’lsin, xoh ko’p sememali bo’lsin, nutqda ko’p ma`noli bo’ladi, so’z esa ko’p ma’noli bo’ladi.
Leksemaning tomonlari
Tashqi
Shakliy tomon
Ichki
Mazmuniy tomon

Leksemaning tashqi tomoni nomema deb ataladi.

Leksemaning tashqi tomoni nomema deb ataladi.

Nomema deganda leksemaning shakliy tomonini tashkil etgan tonemalar hosilasi-nutq tovushlari nazarda tutiladi. Masalan, [maktab] leksemasining tashqi tomoni m+a+k+t+a+b tovushlar yig'indisi. Biror narsa haqida o'ylar ekanmiz,ongimizda uning tashqi qiyofasini tasavvur qilgan holda boshqalardan ajratamiz. Narsaning ongdagi qiyofasi ham shakl deyiladi. Nomema kishi biror leksema haqida o'ylaganda, ichki nutqda yaqqol namoyon bo'ladi. Voqelangan tashqi nutqda bu shakl haqiqiy, real moddiy qiyofa kasb etadi.

Leksemaning ichki ya'ni mazmuniy tomoni semema deyiladi. Semema ongda aks etgan narsa, belgi, miqdor, harakat kabi tushunchaning leksemada mujassamlangan ko'rinishi. Birorta leksemaning sememasi ikkinchi leksemaning sememasi bilan aynan bir xil bo'lmaydi. Bunga ikkita sinonim leksemaning sememasini qiyoslash asosida ko'rishimiz mumkin:

Leksemaning ichki ya'ni mazmuniy tomoni semema deyiladi. Semema ongda aks etgan narsa, belgi, miqdor, harakat kabi tushunchaning leksemada mujassamlangan ko'rinishi. Birorta leksemaning sememasi ikkinchi leksemaning sememasi bilan aynan bir xil bo'lmaydi. Bunga ikkita sinonim leksemaning sememasini qiyoslash asosida ko'rishimiz mumkin:

[Yuz]-inson boshi old tomonining peshanadan iyakkacha bo'lgan qismining uslubiy betaraf ifodasi.

[Bet]-inson boshi old tomonining peshanadan iyakkacha bo'lgan qismining so'zlashuv uslubiga xos ifodasi.

Leksemanining sememasini aniqlashda,uni paradigmadoshi bilan munosabati o'rganiladi.Masalan,[yuz]sememasida,u [bet],[aft],[chehra],[oraz],[turq],[bashara] va boshqa leksema atrofida o'rganiladi.

• Tilshunoslikda sememaga munosabat ikki yo’nalishda bo’ladi.
• Ichdan yondashuv (sememadan leksemaga);
• Sirtdan yondashuv (leksemadan sememaga);

Atash semasi borliq bilan, ifoda semasi so'zlovchining munosabati bilan,vazifa semasi esa leksemaning lison va nutqdagi roli bilan belgilanadi.
Leksema sememasi tarkibidagi atash semalari eng muhim, belgilovchi hisoblanadi.
Vazifa semasi leksemaning birikuv-biriktiruv imkoniyatini, lisoniy qolipda qanday o'rinni egallashini bildiruvchi semadir.
Sema mohiyatiga ko’ra
Atash
(Denonativ sema)
Ifoda
(Konnonativ sema)
Vazifa
(Funksional sema)
Muhim ifoda semalari
Ingerent Konnonativ sema
Muhim bo’lmagan ifoda semalari
Adgerent Konnonativ sema
Semema semalardan tashkil topgadi. Bir sememaning semalari bir xil bo’lmaydi.
Ifoda semasi muhim bo’lgan yoki muhim bo’lmagan turga ajratiladi.
Sema darajasiga ko’ra:
Birlashtiruvchi (integral) sema
Farqlovchi (differensial) sema

E`tiboringiz uchun rahmat !!!