Lektsiya – Islamnin` Orayliq Aziya aymag`indag`i orni ha`m a`hmiyeti: tariyx ha`m ha`zirgi zaman Joba

Orayliq Aziya oyshillarinin` islam ilimlerin ha`m ma`deniyatin rawajlandiriwdag`i roli.
Orayliq Aziyag`a VII a`sirde kirip kele baslag`an islam dini VIII-IX a`sirlerde o`zinin` rawajlaniw da`wirin bastan keshirdi. Atap aytqanda, IX a`sirde Orayliq Aziyada ha`dis ilimi ku`shli rawajlandi. Jurtimizdan jetisip shiqqan Iymam Buxariy (810-820), Iymam Termiziy (824/825-892), Iymam Dorimiy (794-859) siyaqli ulamalar islam a`leminde ta`n aling`an, Qur`ani ka`rimnen keying orinda turatug`in ha`dis toplamlarin du`zdi. Arabstan yarim atawinan Xorasan arqali kirip kelgen islam ilimleri Maverennaxr ulamalari ta`repinen rawajlandirilip, o`zinin` en` joqarg`i shin`ina jetti. Iyma Buxariy «al-Jome as-saxix», Iymam Termiziy ha`m Iymam Dorimiy «Sunan» ha`dis toplamlarin du`zdi. Dereklerdi u`yreniw VIII-XII a`sirler dawaminda muxaddisler jasap, is ju`rgizgenin ko`rsetedi, bul da usi da`wirde islam ilimlerinin` rawajlaniw da`rejesi haqqinda belgili da`rejede tu`sinikke iye boliw mu`mkinshiligin beredi.
Ha`distaniw menen bir qatarda u`lkede fiqx (teologiya) ilimi de rawajlang`an. Abu Xanifa ilgeri su`rgen islam huqiqindag`i erkinlik printsipleri u`lkemizden shiqqan «Shamsul Aimma»-Saraxsiy (1009-1094), Burxaniddin Marg`inaniy (1123-1197) siyaqli ulamalar ta`repinen jetilistirildi. Iymam Moturidiy (870-944) ha`m Abu Xavs Nasafiy (1068-1142) siyaqli alimlar xanafiy ma`zhabinin` tiykarin saliwshi isalm dogmalarina tiyisli ta`liymatlardi rawajlandirip, jetilisken jag`dayg`a keltirdi. IX-XI a`sirler bolsa islam filosofiyasinin` rawajlaniw da`wiri boldi dep aytiw mmu`kin. Bul tarawda da Orayliq Aziyali oyshillardin` xizmetleri u`lken edi. Atap aytqanda, Shig`ista «Muallimi soniy» (Ekinshi mug`allim) atin alg`an Abu Nasir Farabiy (873-950) o`zinin` «Pazil adamlar sha`ha`ri» shig`armasinda ideal ja`miyette adamlardin` qanday pa`ziyletlerge iye boliwi lazimlig`i tuwrali pikirlerin bayan etti. Grek filosofiyasin jetik u`yrenip, og`an sa`ykes tu`rde islam filosofiyasin rawajlandirg`an Abu Ali ibn Sina (980-1037) ta`biyg`iy ilimler boyinsha da ja`ha`n iliminin` g`a`ziynesine o`zinin` biybaha u`lesin qosti. Abu Rayxan Beruniy (973-1048) o`zinin` «A`yyemgi xaliqlardan qalg`an estelikler», «Hindistan», «Mineralogiya», «Saydana», «Qonuni Mas`udiy» siyaqli shig`armalari arqali o`z da`wirine shekemgi jasap o`tken alimlardin` bizge shekem saqlanip qalmag`an shig`armalarindag`i qimbatli mag`liwmatlardi keleshek a`wladlarg`a jetkerdi.
Islamdag`i iri bag`darlardin` biri tasavvuf (sufizm) boyinsha ulli babalarimiz qaldirg`an o`shpes izler keleshek a`wladlar ushin jol ko`rsetiwshi juldiz waziypasin atqardi ha`m atqarmaqta. Abdulxaliq G`ijduvaniy (1103-1179), Najmiddin Kubra (1145-1221), Baxawaddin Naqshband (1318-1389), Xoja Axrar Valiy (1404-1490) siyaqli sufiy a`wliyelerdin` diniylik penen du`n`yaliqti barabar alip bariw, hadal miynet penen ku`n keshiriw, o`z xalqi, watani ushin pidayiliq siyaqli ideya ha`m ta`liymatlari ha`zirge shekem o`z a`hmiyetin jog`altqan joq. Joqarida atap o`tilgen tarawlar boyinsha ilimlerdin` u`lkemizde rawajlaniwi usi aymaqtin` a`zelden bay mydeniy, ruwxiy, ekonomikaliq imkaniyatlar deregine iye bolg`anlig`in ko`rsetedi.
Ko`rsetilgen ayirim da`liller de islam ilimleri ha`m musilman ma`deniyatinin` rawajlaniwina Orayliq Aziyali oyshillardin` qosqan u`lesi qanshelli salmaqli bolg`anlig`in tu`sinip aliwg`a mu`mkinshilik beredi.