Lektsiya – Islamnin` Orayliq Aziya aymag`indag`i orni ha`m a`hmiyeti: tariyx ha`m ha`zirgi zaman Joba

Tasavvuf (sufizm) ilimi rawajlaniwinin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri. Do`retiwshilik ha`m tolerantliq da`stu`rlerinin` jetilisiwi.
Sufizmge tiykar bolg`an bul du`n`yani ta`rk etiw keypiyatlari islam menen derlik bir da`wirde ju`zege keldi. Abu-d-Dardo, Abu Zarr al-G`iforiy, Xuzayfa siyaqli sa`habalar sufizmnin` da`slepki ko`rnekli wa`killeri bolip esaplanadi. Sufizmnin` islamdag`i mistikaliq-asketlik ag`im sipatinda qa`liplesiwi VIII-IX a`sirlerge tiyisli. Bul da`wirde sufiyler yaki tasavvuf atamalari ele ken` tarqalmag`an ha`m onin` orninda zuxd (ta`rki du`n`yashiliq) yamasa zahid, obid so`zleri qollanilatug`in edi. Sufizmnin` payda boliwi ha`m rawajlaniwina negiz jaratqan faktorlar qatarinda usi da`wirdegi musilman ja`miyetlerindegi sotsialliq-siyasiy turaqsizliq, diniy turmistin` quramalilig`i ha`m onin` na`tiyjesindekelip shiqqan ruwxiy-ideyaliq izlenisler ja`ne basqa dinlerdin`, atap aytqanda, xristianliqtin` ta`sirin ko`rsetiw mu`mkin. Sufizm ta`liymati mu`taziliylerdegi ilahiyatqa tiyisli abstrakt pikirler, abiroyli adamlarg`a ko`zko` reki eliklew, muqa`ddes tekstlerge so`zbe-so`z boysiniwdan o`zgeshe, insang`a tiykarg`i ob`ekt
sipatinda qaraydi. Atap aytqanda, insannin` is-ha`reketlerin basqaratug`in ruwxiyattin` mayda-shu`yde ta`replerin de teren` analizlew, jeke tuyg`ilarg`a itibarli boliw ha`m diniy shinliqlardi teren` seziniw, Allag`a degen sap muhabbat, og`an jaqinlasiwg`a umtiliw olarg`a ta`n o`zgeshelikler edi. Sonliqtan da ziyrek psixolog, «kewiller ha`m pikirler ilimine» («Ilm al-kulub val-xavotir») tiykar salg`an Xasan Basriy (728-jili qaytis bolg`an) sufizmnin` tiykarin saaliwshilardin` biri bolip esaplanadi. IX a`sir dawaminda Basra, Bag`dad ha`m Xorasan sufiyleri arasinda sufizm teoriyasin ha`m a`meliyatin islep shig`iw ushin qizg`in ha`reketler dawam etti, en` abiroyli mektepler payda boldi. Sufiydin` «awhal», «maqomat»larina ha`r ta`repleme sipatlamalar berildi. Basqa mistikaliq ta`liymatlar siyaqli sufiy basip o`tkeninde «du`n`ya gu`na`karlig`inan» pa`klenip, ilahiyatqa jaqinlasiwina sebep bolatug`in jol (tariq – ruwxiy jetilisiw joli) belgilep berildi. Sufizmde Allag`a jetisiw tek g`ana ju`zin ko`riw menen emes, og`an qosilip ketiw (bul du`n`ya-ol du`n`ya) menen de boliwi mu`mkin degen pikir ilgeri su`rildi. Insannin` Quday menen birigip ketiwi haqqinda ideyalardi ilgeri su`rip, «Anal-Haq» (Men - Haq, yag`niy Qudayman) degen Mansur Xallaj siyaqli adamlardin` o`ltiriliwi bolsa basqa sufiylerdi sergeklikke – sha`riyat sheginen shiqpastan ha`reket etiwge shaqirdi. X a`sir aqiri XI a`sirde Tusiy (988-j. qaytis bolg`an), Kalabodiy (990yaki 995-j. qaytis bolg`an), Abu Talib Makkiy (998-j. qaytis bolg`an), Suamiy (1021-j. qaytis bolg`an) siyaqli alimlar o`z shig`armalarinda sufizmge tiyisli bilimlerdi ta`rtipke saldi. Sufizm ta`liymatinin` islamdag`i bag`dar sipatinda ta`n aliniwinda bolsa Abu Xamid G`azaliy (1111-j. qaytis bolg`an), Abdulqadir Jiloniy (1161-j. qaytis bolg`an) siyaqli ulamalardin` xizmetleri u`lken boldi.