Lektsiya №15

4.3 Tarmaq kabelleri
Qa`legen lokal tarmaqtın` a`hmiyetli komponentlerinen biri – bul kommunikatsiya o`tkeriw orınlanatug`ın tarmaq kabeli bolıp esaplanadı.
Koaksil tarmaq kabeli. Bul kabeli 10Base2 klasstag`ı lokal tarmaqta paydalanadı. Ol 4 qabatlı strukturag`a iye. Kabeldin` 2 qabatı o`tkizgishten, 2 qabatı dielektrikten ibarat. En` ishki qabat – bul lokal tarmaqta informatsiya tasıwshı signaldı o`tkeriwshi tiykarg`ı qabat. Bul qabat dielektrik plenka menen qaplang`an. Onın` sırtında ekinshi o`tkeriwshi qabat – ol liniyanı sırtqı kesentlerden qorg`aydı. Ol o`tkeriwshi metall oram ko`rinisinde tayarlanadı. 4 qabat dielektrik qabat. Ol kabeldi elektromagnit ha`m sırtqı fizikalıq ta`sirden qorg`aydı.

Su`wret-7. Koaksil tarmaq kabeli. 1-oraylıq o`tkizgish. 2-oraylıq o`tkizgishtin` izolyatsiya qabatı. 3-«ekran» qabatı. 4-qorg`awshı qabıq (sırtqı izolyator)

Su`wret-8. «Juplı oram» tarmaq kabeli.

Juplı oram. 10BaseT klastag`ı tarmaqlarda paydalanadı. «Juplı oram» tarmaq kabeli esilgen 4 jup o`tkizgishten ibarat.


5.Simli ha’m simsiz tarmaqlar (Wi-Fi, Wi-Max)
2010 jilda eki uyali baylanis operatorina LTE uyali baylanis standartin endiriw ushin shastatalar polasasi ajratildi, olardin’ qurallardan paydalaniwg’a baylanisli arzalari ko’rip shig’ilmaqta. Simsiz paydalaniw ushin ken’ polasali Wi-Fi, Wi-MAX, tiykarinan mobil tarmaqlari qollanilmaqta.
Wi-MAX texnologiyasi: Global Tarmaqqa shig’iwdin’ evolyutsiyasi
Son’g’I jillarda tarmaq texnologiyalarinin’ rawajlaniwi personal kompyuterlardin’ jalg’iz tarmaqqa jalg’aw, ha’mde Internet tarmag’ina shig’iw imkaniyati usillarin asirip jiberdi.
Ha’zirgi ku’nde derlik barliq tu’rdegi kompyuterlerde tarmaqqa jalg’aniw yaki internetke shig’iw imkaniyati bar.
Ha’zirgi ku’nde derlik barliq paydalaniwshilar paydalaniwi mu’mkin bolg’an tarmaqqa jalg’aniw usillarin’ birazin ko’rip shig’amiz.

1. Dial-Up. Telefon liniyasi arqali kommutatsiyalang’an jalg’aniw. Usi texnologiya jalg’aniwdag’I texnologiya jalg’aniwdag’I a’piwayiliq sebepli jaratilg’aninan berli isletilip kelinbekte. Eki modem bir-biri menen telefon liniyasin isletken jag’dayda baylanis ornatadi.

A’piwayi halda jag’aniw birge-bir a’melge asiriladi ha’mde mag’liwmat uzatiw ushin barliq bar dawis diapazoni shastotasinan paydalanadi.
Biraq usi texnologiyanin’ ko’p kemshilikleri bar. Ma’selen: mag’liwmat uzatiwdag’I pa’s tezlik, sirtqi ta’sir arqali jiberilip atirg’an paketlerdin’ bir bo’legi jog’aliw itimallig’I, jalg’aniwdin’ u’zilip qaliw itimallig’I ha’mde jalg’aniw da’wirinde telefon liniyasinin’ ba’nt boliwi.

2. Ken’ polasali mag’liwmat uzatiw texnologiyasi XDSL. Usi texnologiya statsionar ob’ektler ushin ju’da’ ha’m qolayli. Bar telefon tarmag’inan paydalang’anda biyma’lel usi texnologiya arqali joqari tezlikke iye boliw mu’mkin, biraq liniyalar bolmasa ne? Jan’a liniyasin paydalaniwshi ma’nziline shekem alip bariw, ju’da’ qimbatqa tu’siwi aniq. Onin’ u’stine usi texnologiyani ha’r bir jan’a paydalaniwshig’a ornatiw ushin ha’m paydalaniwshi ha’m uzatiwshi liniyasi ta’repte ornatiw ha’m du’zetiwler a’melge asiriliwi lazim.

3. Ethernet texnologiyasi. Local tarmaq texnologiyasinin’ en’ ken’ tarqalg’an tu’ri bolip, 10 Mbit/s, 100 Mbit/s (Fast Ethernet), 1 Gbit/s ha’tteki 10 Gbit/s tezlik penen jalg’anip turiw imkaniyatina iye. Ethernettin’ erisken tabisi tarmaq strukturasi tan’laniwindag’I qolaylig’I. Biraq texnologiya kemshiligi, bul onin’ ma’lim araliqta isley aliwi. Egerde vitaya para kabelin alatin bolsaq, ol jag’dayda tarmaq aralig’I 100 metrden aspawi aniq. Uzaytiriwh ushin bolsa ha’r 100 metrde qurilma qoyiwg’a tuwri keledi yaki optik talshiqtan paydalaniw za’ru’r. Lekin qon’si imaratlardi 1 tarmaqta ja’mlew ushin bul ju’da’ qiyin ha’mde qimbatg’a tu’siwi mu’mkin.

4. Wi-Fi texnologiyasi arqali mag’limat uzatiw. Bul texnologiya Wi-Fi (802.11a/b/g/n standartinda) islep, imarat ishinde 45 metr uzaqliqda, 100 metr ashiq jerde biyma’lel u’lken tezlikte stabil tarmaqqa jalg’aniw imkanin beredi. Biraq u’lken teretoriyada sipatli tezlikti ta’minlew ushin bolsa ju’da’ ha’m ko’p Wi-Fi toshkalari o’rnatiliwi lazim boladi. Bul bolsa texnologiyag’a bolg’an qa’rejettin’ artiwina alip keledi. Mashqalalardan ja’ne biri sonda, abonent, yaki paydalaniwshini bir noqttan ikinshi noqatqa ko’shkende, ma’g’liwmat almasiw ha’mde jalg’aniwda toqtawlar payda boliwi.

Joqarida ko’rip shig’ilg’an tarmaq texnologiyalari bu’gingi ku’nde qoyilip atirg’an joqari o’tkiziwshen’lik, isenimlilik ha’mde mobillik da’rejelarin o’zinde toliq sa’wlelendirgeni menen, bahasi boyinsha bu’gingi operatorlarg’a tuwri kelmeydi. Usi mashqalani simsiz texnologiyanin’ jan’a a’wladi bolg’an IEEE 802.16 standartli Wi-MAX (Worldwide Interoperability for Microwave Access) texnologiyasi sheshiwi mu’mkin.

Wi-MAX texnologiyasi: Wi-MAX maqseti, waziypasi ha’mde imkaniyati.
Wi-MAX texnologiyasinin’ rawajlaniwi ha’mde ko’teriliwi ushin 1999 jili IEEE 802.16 bazasi qasinda Wi-MAX-forum payda etilgen edi. Forumg’a Nokia, Harris Corporation, Ensemble, Crosspan ha’mde Aperto kibi ataqil kompaniyalar qosilg’an. 2005 jil may ayina kelip usi forumda 230dan artiq qatnasiwshilardi birlestirgen. Sol jildanaq WSIS (World Summit on Information Society) ta’repinen Wi-MAX texnologiyasina to’mendegi maqset ha’m waziypani qoyg’an.
1. Wi-MAX ja’rdeminde kishi awillar, uzaq regionlarda informatsion ha’mde kommunikatsion texnologiyalardi rawajlantiriw (ko’pshilik uzaq teretoriyalarda telefon ha’mde kabel tarmaqlarnin’ uliwma joqlig’in esapqa alg’an jag’dayda).
2. Wi-MAX ja’rdeminde jer sharinin’ yarim xalqin informatsion ha’mde kommunikatsion texnologiyalarina joldi ashiw.
Wi-MAX texnologiyasi islew printsipleri: Wi-MAX sistemasi eki tiykarg’I bo’limnen ibarat.
1. Wi-MAX baza stantsiyasi (joqari qabatli imaratlar yaki arnawli u’stinge ornatiliwi mu’mkin).
2. Wi-MAX qabil qilg’ish (qabil qilg’ishli antenna, PC card yaki sirtqi kartalar form faktori tiykarinda).
Baza stantsiya ha’mde paydalaniwshi qabil qilg’ish qurilmasi aralig’indag’I baslang’ish pa’s shastotali diapazon (2-11GHz) arqali a’melge asiriladi. Bunday baylanisiw en’ jaqsi sharayatlarda 20 Mb/s tezlikte mag’liwmat uzatiwg’a imkan beredi ha’m tuwridan-tuwri signal ko’rinisin talap etpeydi.
Soni yadda tutiw lazim, Wi-MAX texnologiyasi tek “son’g’i milya”, ba’lki regional tarmaqlar (ofis ha’mde rayonlar)di bir-biri menen baylanistiriwda biyma’lel qollaw mu’mkin.
Qon’si baza stantsiyalari menen JJSH (ju’da’ joqari shastota 10-66 GHz) tuwridan-tuwri radiobaylanis rejimnde ha’r dayim baylanis ornatiladi. Bunday baylanislar 120 Mb/s tezlikde mag’liwmat almasiw imkanin beredi. A’lbette baza stantsiyalarinin’ tuwridan-tuwri ko’riw arqali ga’na bir-biri menen mag’liwmat almasiwi bul Wi-MAX tin’ minus ta’repi. Biraq, joqari qabatli binalarda jaylasqan baza stantsiyalarina ne ha’m bir-biri menen baylanisiwg’a tosiq bola alar edi.
Ha’r bir baza stantsiyasi joqari polasali tez baylanisiw arqali (T3 ha’m sog’an uqsag’an) provayder menen ha’r dayim baylanisip turadi. Bul menen ju’klemeni uyali baylanis topologiyasi tiykarinda ten’ baza stantsiyalarina bo’listiriw mu’mkin.

IEEE 802.16 tarmag’i strukturasi a’dettegi mobil baylanis tarmag’ina uqsap ketedi. Bul jerde ha’m baza stantsiyalari 50 Km radiusda xizmet ko’rsete aladi.

Wi-MAX texnologiyasi: Wi-MAX tin’ islew rejimleri.
Wi-MAX da to’mendegi rejimler bar.
Fixed Wi-MAX – fiksatsiyalang’an baylanis
Nomadic WiMAX – seansli baylanis
Portable WiMAX – jilisiw rejimindegi baylanis
Mobile WiMAX – mobil baylanis.
Fixed Wi-MAX fiksatsiyalang’an baylanis 10-66 GHz shastota diapazonin isletedi. Usi shastotali diapazon ku’shli so’niw arqali uzatiwshi ha’mde qabil qilg’ishlardin’ tuwridan-tuwri bir-birine ko’riw arqali signal uzatiwdi talap etedi. Basqa ta’repten bolsa usi shastotali diapazon radiobaylanistag’i en’ tiykarg’I mashqalasi bolg’an signaldin’ ko’p nurli tarqaliwinin’ aldin aladi ha’m signal uzatiw tezligin 120 Mb/s g’a shekem ko’teriliwine alip keledi.
Nomadic Wi-MAX. Seansli baylanis arqali paydalaniwshi biyma’lel orinnan-oring’a ko’ship ju’riwi ha’mde baylanistin’ u’zilgen jerinen jalg’anip, paydalaniwda dawam etiwi mu’mkin. Usi rejim tiykarinan portative qurilmalar ushin ken’ qollaniladi.
Portable Wi-MAX. Portable rejiminde paydalaniwshinin’ baza stantsiyalar ara baylanisti u’zbegen jag’dayda avtomat tu’rde jalg’aniw imkani bar. Biraq usi rejimde paydalaniwshinin’ orinnan-oring’a ko’shiw tezligi 40 km/saat dan aspawi lazim. Tuwri, usi rejimnen qalada paydalaniw mu’mkin, biraq avtomobillerde paydalaniw biraz mashqala tuwdiradi.
Mobile Wi-MAX. 802.16e-2005 standartinda islep shig’ilg’an bolip, paydalaniwshinin’ orinnan-oring’a ko’ship ju’riw tezligin maksimal 120 km/saatg’a shekem bolg’anda sipatli baylanisti ta’minley aladi. Mobile rejimnin’ tabislarin to’mende keltirilgenler arqali sanap o’tiwimiz mu’mkin.

1. Ko’p nurli signal tarqaliwi ha’mde jeke tu’rtkilerge shidamlilig’i.

2. Kanaldin’ joqari o’tkiziwshen’ligi.
3.Time Division Duplex (TDD) texnologiyasi ja’rdeminde assimetrik traffikti qayta islep, kanallardin’ estafeta ko’rinisindegi sessiyasi arqali antenalardin’ basqariwin an’satlastiradi.
4. Hybrid-Automatic Repeat Reqest (H-ARQ) texnologiyasi bolsa paydalaniwshinin’ tezlik penen orinnan-oring’a ko’shiwindegi baylanisti stabilligin ta’minlep beredi.
5. Ju’klemenin’ u’lkenliginde ha’m paydalaniwshi qurilmasinan kanaldin’ joqari tezlikten en’ maksimal da’rejede paydalana aliwi.
6. Ku’tiw rejiminde energiyanin’ minimal da’rejedegi qarjisi.
7. Network-Optimized Hard Handoff (HHO) texnologiyasi kanaldan kanalg’a jalg’aniwdag’i waqitti 50 millisekund ha’m onnan kem waqitti payda etiwinde.
8. Multicast and Broadcast Service (MBS) texnologiyasi DVB-H, MediaFLO ha’mde 3GPP E-UTRA fuktsiyalarin o’zinde ja’mlegeni.
9. Smart Antenna texnologiyasi kanallar ara sessiyalardin’ jalg’aniwda subkanallar ha’mde estafeta ko’rinisindegi jiberiwdi ta’minleydi.
10. Fractional Frequency Reuse texnologiyasi kanallardin’ qayta islewindegi minimal jog’altiwlardi basqara aliwin ta’minlew.
WiMAX texnologiyasi: Juwmaq.
Juwmaqta soni aytip o’tiwimiz kerek, ha’zirde Wi-MAX texnologiyasi jer betinin’ az bolsada bazi bir qalalarda isletilmekte ha’mde sinawdan o’tkizilmekte. Bizin’ O’zbekistanimizda bolsa usi texnologiyada xizmet ko’rsetiwi ushin ha’zirshe MTS (ИП UZDUNROBITA) litsenziyag’a iye. Ba’lkim tez arada usi baylanis operatori ta’repinen paydalaniwshilarg’a joqari tezlikdegi stabil internetti paydalaniwg’a usinis eter. Buni waqit ko’rsetedi…