lersiya – Tema boyan o’simliginin’ morfologiyasi

Boyan o’simliginin’ vegetative organlari. (A.Baxiev, 1976,32 bet)
Ta’biiy jag’dayda boyan o’simligi tiykarinan vegatativ jol menen ko’beyedi. Jan’a jer asti paqallari ha’r jili buring’i paqallarindag’i bu’rtiklerden , tik boyindag’i paqaldag’i bu’rtiklerden ,tamirpaqaldag’i bu’rtiklerden o’sip shig’adi. Tiykarg’i ana o’simliktin’ tamirpaqallarinan jan’a o’simlikler payda bolip bara beredi. A’debiyatlarda boyannin’ vegetativ ko’beyiwi haqqinda elege shekem bir piker joq. Ayirim abtorlardin’ pikiri boyinsha boyan tamir paqali arqali ko’beyedi ( korovin,1934, Shiffert, 1934,Sosnovskiy,1938, Basilchenko,Pidotti,1953, Usmanov,1959).G.glabra L- Tu’ksiz boyan, shirinmiya ( A.Xamidov,1987j, 170-bet).Ko’p jilliq sho’p deneli o’simlik bolip. Biyikligi 45-80-120 sm. Japiraqlari 9-15 sm. Japiraqshalari sozilg’an ma’yek siyaqli yamasa nishter siyaqli. Topgu’li siyrek 7-8 (12) sm. Gu’lleri siya ren’li.Sobig’i 2-7 tuqimli. Aprel – iyun aylarinda gu’llep, iyun-sentyabrde tuqimi pisip jetiledi. Salma ha’m da’rya boylari, tog’ayzarliqlarda ha’m eginzarliqlar arasinda o’sedi.G.aspera Pall.- Tikenli boyan ( A.Xamidov,1987j, 170-bet). Ko’p jilliq sho’p deneli o’simlik bolip. Biyikligi 10-20-(35)smden aspaydi. Japiraqlari 6-8 (12) sm. Japiraqshalari ma’yek siyaqli yamasa domalaq obal siyaqli. Topgu’li 2-8 sm, tig’iz gu’lli, sirg’a topgu’l. May – iyun aylarinda gu’llep, iyul – abgusta tuqimi pisip jetiledi. Adir ha’m taw zonasindag’i salma ha’m da’rya boylarinda, taw janbawirlarinda, taslandiq jerlerde, eginzarliqlarda o’sedi.G.glabra L. sho’p deneli polikarpik paqali jaqsi rawajlang’an ortotrof du’ziliske iye.( A.Baxiyev, 1976 j, 21-bet). Paqali celendr siyaqli, shaqali bolip, biyikligi 150-160 sm.Geyde tog’ay jag’dayinda 200 smden biyik bolip o’sedi. Paqalinin’ biyikligi ( 50-70 sm) bolg’an tu’rleri shorlang’an jerlerde ko’p ushirasadi. Japiraqlari retpe-ret, quramali, taq pa’r siyaqli, 4-8 jup bolip kelrdi. Uzinlig’i 11-18 sm. Orama japiraqlari ma’yek siyaqli, ken’ ellips siyaqli, shetleri pu’tin bezli tu’kshelerge iye bolip, jelim siyaqli zat bo’linedi. Orama japiraqlari uzinlig’i 5 sm, eni 2,5 sm.Jan japiraqshalari nishter siyaqli, mayday, gu’llew waqtinda tu’sedi. B.B.Kerbabaev ( 1954) ha’m I.P.Nadejdina (1965a) ko’rsetiwinshe, Amiwda’ryanin’ to’mengi bo’liminde tuqiminan ko’kergen boyannin’ jas tu’rleri 3-jili gu’lleydi. Al, bizin’ baqlawimizg’a qarag’anda Amiwda’ryanin’ deltasindagi u’lken boyanliqlar 4-jili gu’lledi, tek jaqsi rawajlang’an tu’rleri ga’na 3-jili gu’lledi.Boyannin’ gu’lleri ko’p nektarg’a iye bolip, o’zine shibin-shirkeylerdi ha’m pal ha’rrelerin shaqiradi. Ataliqlari ju’da’ u’lken, ig’al, awir bolip keledi, samal menen shan’laniwshi o’simliklerge qarag’anda.
Generativ organlari tuwrali toliq mag’liwmat bergen T.P.Nadejdinanin’ (1965a,b) bolip, ol Turkmenstandag’i Amiyda’ryanin’ orta bo’limin u’yrengen. A.Baxievtin’ izertlewleri T.P.Nadejdinanin’ mag’liwmatlarina tuwra keledi. T.P.Nadejdinanin’ pikirinshe boyannin’ basqa o’simliklerdegidey arnawli generative paqallari joq, al japiraq qoltiqlarinda payda boladi. Biraq, barliq paqallarindagi qaptal shaqalarinda gu’ltoplamlari payda bola bermeydi. Ko’pshilik o’simliklerde ol tek bas paqallarda payda bolsa, ayirimlarinda qaptal paqallarindada payda boladi. Sonliqtan ta’biyatta a’piwayi ha’m quramali paqallarda ushirasadi.
T.P Nadejdina ( 1965a) ko’rsetiwinshe boyannin’ ayirim paqallarinda japiraq qoltiqlarinan sawsaq siyaqli gu’ller payda etken bolsa, generative shaqalar payda etedi. A.Baxievtin’ mag’liwmatina qarag’anda ayirim japiraq qoltiqlarinda 2 sawsaq siyaqli gu’l shaqalarin payda etken. T.P Nadajdina ( 1965a) buni boyannin’ basqa tu’ri bolsa kerek degen pikirdu aytadi.


Boyannin’ o’nimdarlig’i ha’m zu’ra’a’tliligi.
Boyan o’simliginin’ gu’llerindegi gu’ltoplamlarinin’ mug’dari, sobiqlari, miywelerinin’ procenti ha’m o’nimdarlig’i geobotanikaliq izertlewlerde o’simlikleri, jergilikli ha’m en’ basil xarakterli assosaciyalari 1 m² maydanshalarda aniqlanadi maydandag’i boyannin’ paqallarinin’ sani 3 jas generativ paqallari: mayday,ortasha ha’m iri paqallari belgilip alinadi.Ha’r bir paqaldag’i topgullerdegi gu’lleri sanaladi. Aling’an mag’liwmatlar 1 m² maydandag’i alimg’an mag’liwmatlardin’ ortashasi alinadi.