Liz Borbo (fr. Lise Bourbeau, 941-yil 14-fevralda tugʻilgan) — faylasuf, psixolog, oʻqituvchi, pedagog, koʻplab bestsellerlar muallifi, Kvebekdagi eng yirik shaxsiy rivojlanish markazlaridan biri asoschisi

RAD ETILGANLIK VA ADOLATSIZLIK JAROHATLARI 
FAOLLIGIGA MISOLLAR
Keling, endi rad etish va adolatsizlik jarohatlari hamda niqob kiygan 
odamning reaksiyalariga oid ba'zi misollarni ko'rib chiqaylik. Eslatib 
o'tamiz, bu ikki jarohat har qanday odam tomonidan faollashishi 
mumkin. Agar rad etish jarohati faol bo'lsa, siz o'zingizning 
ahamiyatsizligingizga ishonch hosil qilib, o'zingizni qoralaysiz.
Sizda kuchli qo'rquv bo'ladi. 
Agar siz jahl bilan o'zingizni yoki bir xil jinsdagi odamni 
ayblasangiz, adolatsizlikning shikastlanishi faollashadi. Keyinchalik 
men xuddi shu vaziyatni qanday qilib boshqacha tarzda boshdan 

---

99
kechirishingiz mumkinligini tushuntirib beraman, jarohatni his 
qilasiz, lekin niqobni shifobaxsh balzam sifatida qabul qilishga yo'l 
qo'ymaysiz. 
Men aniqlik kiritmoqchiman: adolatsizlik jarohati faollashganda, 
qattiq niqobi ikki xil ko'rinishda namoyon bo'lishi mumkin: odam yo 
bo'ysunadi yoki isyon qiladi. Agar tanangiz taranglashsa, nigohingiz 
sovuq, sobit va boshqa odamga qattiqqo'l bo'lib qolsa, siz itoat 
qilasiz. Siz jim turasiz, lekin siz boshdan kechirgan adolatsizlik va 
o'zingizda bostirgan barcha g'azabingiz seziladi. Hamma narsa 
sizning ichingizda sodir bo'ladi. Bu holatni qochoq (rad etish) 
niqobidan qattiq (adolatsizlik) niqobiga o'tish davri deb hisoblash 
mumkin. Ba'zilar butun umri davomida itoatkor bo'lib qoladilar. 
Qattiq qo'zg'olonchilar o'zlarini himoya qiladilar, qichqiradilar va 
g'azablarini ochiq ifoda etadilar. Bundan tashqari, ular bir jinsdagi 
ota-onaga yoki bu ota-ona bilan dastlab boshdan kechirgan og'riqni 
keltirib chiqaradigan boshqa shaxsga ochiqchasiga qarshi turishlari 
mumkin.
Quyidagi misollarda, men Pashsha nomini tilga olganimda, uni yana 
o'z Egongiz bilan gaplashish uchun tanlagan ism bilan 
almashtirishingizni so'rayman. Bu o'z-o'zidan ichki dialog shaklida 
yoki og'zaki so'zlar bilan ifodalangan bo'lishi mumkin. Jarohat 
qanchalik og'riqli bo'lsa, bizda nazoratni yo'qotish xavfi shunchalik 
ko'p bo'ladi. 
Biz ko'pincha odamlardan: "Kechirasiz, men buni aytmoqchi emas 
edim, lekin bu mendan chiqib kettu" deganini eshitamiz. Shunday 
qilib, biz o'zimizni egomizning quliga aylantiramiz, bu ba'zan hatto 
tanamizdan foydalangan holda o'zini namoyon qiladi, masalan, 
jismoniy shafqatsizlik shaklida. Aytaylik, siz odamlar guruhidasiz 
va to'satdan kimdir sizning fikringizni so'radi. Siz o'zingizni yomon 
his qilasiz, tayyor emassiz, e'tibor markazida bo'lishni yoqtirmaysiz, 
asosan aytishingiz mumkin bo'lgan narsa hech kimni qiziqtirmasligi 

---

100
yoki so'zlaringiz yolg'on deb hisoblanishiga ishonasiz. Siz noaniq 
javob berasiz, e'tiboringizni boshqa odamga qaratishga harakat 
qilasiz yoki o'rningizdan turib tashqariga chiqish uchun bahona 
topasiz.
Aslida, qaror qabul qilish sizga bog'liq emas. Sizning egoingiz 
qarorlar qabul qiladi va sizga o'zingizni qanday tutishingiz 
kerakligini pichirlaydi. Unda shunday deyilgan: «Jim bo'l.
Bilasanmi, aytganlaring hech kimni qiziqtirmaydi. Bu yolg'on deb 
hisoblanishi mumkin. Jim bo'l va bu senga kulgili ko'rinmaslikka va 
yerga urishlariga imkon berma. Agar jim tursang, kamroq azob 
chekasan. Yodingdami, bolaligingda senni ustidan kulishgan yoki 
e'tiborsiz qoldirganida qanchalar azob chekkansan». O'z egongiz 
so'zlariga ishonib, siz qochoqning niqobini kiyasiz va xatti-
harakatlaringizda o'tkir hissiy reaktsiya seziladi.
Boshqa tomondan, xuddi shu vaziyatda, siz rad etish jarohatidan 
aziyat chekishingiz mumkin, ammo markazingiz bilan aloqani 
yo'qotmaysiz, tezda kuzatuvchiga aylanib, hissiy munosabatda 
bo'lishingiz, qochoq niqobini kiyishingiz mumkin. 
Sizni o'zingizning ahamiyatsizligingizga ishontirmoqchi bo'lgan 
Pashshangizning ovozini eshitganingizdan so'ng, siz bir yoki ikki 
chuqur nafas olishingiz, iloji bo'lsa, suv ichishingiz va Ego bilan 
muloqot qilishingiz va unga aytishingiz mumkin. taxminan 
quyidagilarni: "Men bilaman, Pashsha, siz menga yordam berishni 
xohlaysiz va, albatta, bu yerda mening fikrim qabul qilinmasligi 
mumkin. Bilaman, siz meni shunday qilishim bilan azob-
uqubatlardan himoya qilmoqchisiz. Biroq, shuni bilishingizni 
istardimki, bir kun kelib men o'zimni yaxshi ko'rishni 
o'rganmoqchiman, shunda men o'z pozitsiyamga dosh bera olaman.
Boshqalar men bilan hamfikr bo'lmaganda yoki biror narsani 
g'o'ng'irlaganimda yoki xato qilganimda ham o'zimni yaxshi his 
qilishni boshdan kechirishni va buni o'rganishni xohlayman. Lekin 
eng muhimi, shuni bilmoqchimanki, men nima deyishni bilmasam 

---

101
ham, bu men bo'lmagan odam ekanligimni anglatmaydi. Men hozir 
biroz qat'iyatsizman. Men sizning yaxshi niyatlaringiz borligini va 
siz menga shunday yordam berishni xohlayotganingizni his 
qilyapman. Ammo bu menga endi yordam bermaydi. Endi o'zimni 
kuchliroq his qilyapman. Men o'z pozitsiyam uchun turishning 
oqibatlarini yengishimga ishonaman. Menga yordam berishni 
xohlaganingiz uchun tashakkur, lekin endi siz dam olishingiz 
mumkin va mendan qat'iyroq bo'lishga jur'at etishimni kutib, bir 
chetda meni kuzatib turing. 
Siz markazingizga qaytib, jarohatingiz faollashishini kuzatishingiz 
mumkin. Va faqat shu tarzda jarohat bilan bog'liq qo'rquv va og'riq 
susayadi va yo'qoladi. Siz niqobingiz sizni tortmoqchi bo'lgan 
tuzoqdan qochasiz va qochish bilan bog'liq xatti-harakatlardan 
qochasiz. Va hozirgi vaqtda yoki keyingi imkoniyatda o'z 
pozitsiyangizni himoya qilish siz uchun osonroq bo'ladi.
Hech o'ylab ko'rganmisiz, bunday vaziyatlarda kimdir o'zini siz 
unga javob berishga yoki suhbatda qatnashishga loyiq emas deb 
hisoblab, sizni rad etishi mumkin? Uning munosabati sizga hech 
qachon murojaat qilishni rad etish yoki hatto sizga qarashni rad etishi 
mumkin edi. Shunday qilib, siz ham, o'z navbatida, u tomonidan rad 
etilganini his qilasiz. Va bu hayot uchburchagining ajoyib 
namunasidir.
Xuddi shu vaziyatda siz o'zingizni rad qilasiz, boshqa odamlarni rad 
qilasiz va boshqa odamlar tomonidan rad etilganingizni his qilasiz.
Pashsha vaziyatdan foydalanib qo‘shib qo‘yadi: “Ko‘rdingmi, jim 
bo‘l, deganimda to‘g‘ri aytdim. Ular huddi seni yo'qdek harakat 
qilishadi. Ishonchim komilki, ular seni ushbu suhbatning bir qismi 
bo'lish uchun juda ahamiyatsiz deb hisoblashadi. Albatta, o'zingga 
e'tibor qaratmaslik yaxshiroqdir, shu sen uchun yaxshiroq va osonroq 
bo'ladi. Ketish uchun bahona ham topishing mumkin, baribir 
ularning hayotida hech narsa o‘zgarmaydi”. Bunday nutqlarga 

---

102
ishonishda davom etasizmi va Pashsha bilan suhbatni xuddi shu 
ruhda davom ettirishni xohlaysizmi, faqat sizga bog'liq.
Keling, adolatsizlik misolini ko'rib chiqaylik. Aytaylik, siz ayolsiz, 
onangiz yolg'iz yashaydi, u bir necha yillar avval ajrashgan, lekin 
ajrashganini qabul qilmagan. U ko'pincha sizning e'tiboringizni jalb 
qilish uchun jabrlanuvchi kabi harakat qiladi: u doimo kasal bo'lib 
qoladi yoki cheksiz muammolarga duch keladi. U hamma narsadan 
shikoyat qiladi: sog'lig'i, ob-havo, qo'shnilar, uni aldagan sobiq eri, 
pul yo'qligi, unga kamdan-kam boradigan bolalar va hokazo. 
Siz yolg'iz qizsiz, ikki ukangiz ham unga bormaslik uchun har doim 
bahona topadilar. Siz unga achinasiz va yaxshi qiz bo'lish uchun siz 
unga tez-tez qo'ng'iroq qilishga va haftada kamida bir marta tashrif 
buyurishga majbur qilasiz. U shikoyat qila boshlaganida, siz unga 
foydalanishga tayyor maslahatlar berib, unga yordam berishni 
xohlaysiz.
Afsuski, u sizni tinglamaydi va siz sabr-toqatni yo'qotib, keskin, 
hissiy munosabatda bo'lasiz. Siz uni juda adolatsiz deb hisoblaysiz, 
chunki u sizning harakatlaringizni umuman qadrlamaydi. Ba'zida siz 
g'azablanasiz va nihoyat undan imkon qadar tezroq ketish uchun 
sabab topasiz. Bu tashriflar siz uchun burchga aylandi va har safar 
siz uning uyidan chiqib, hissiyotlar bo'ronini boshdan kechirasiz. Va 
aynan shunday xatti-harakatlarni Pashsha boshqaradi.
Agar siz onangizning oldiga borishni istamasangiz, unga nisbatan 
adolatsizlik qilishdan qo'rqsangiz, Pashsha sizga aytadi: "Onangni 
ziyorat qilishing kerak. Sen uning yagona qizisan. U bilan 
gaplashayotganda jahlingni yo'qotish noto'g'ri. Shuni yodda tutish 
kerakki, o'zingga bunday munosabat yoqmaydi. Sen befarqsan, 
chunki uning dardiga rahming kelmaydi." 
Agar siz onangizni sizga nisbatan adolatsizligi uchun qoralagan 
bo'lsangiz, Pashsha sizni ishontirdi: "U qanchalik adolatsiz! Uni 

---

103
ziyorat qilish va u bilan telefonda gaplashish uchun vaqtingni behuda 
sarflayotganingni ko'rmayapsanmi? Va u sening ahvolingni 
so'ramaydi ham! U faqat o'zi haqida gapiradi, haqiqatan ham yillar 
o'tishi bilan u ko'proq xudbin bo'lib qoladi. U sening gaplaringga 
quloq solmaydi, doim gapinga xalaqit beradi. Agar u hech 
bo'lmaganda sening maslahatlaringga quloq solsa, uning hayoti 
yanada qiziqarli bo'lar edi! ”
Siz bu vaziyatda onangiz unga nisbatan qilgan adolatsizligingizdan 
qanchalik azob chekishini ko'ra olasizmi? Siz uning nohaqligidan 
qancha azob cheksangiz, u ham sizning nohaqligingizdan shunchalik 
aziyat chekadi va siz o'zingizni onangizni baxtli qilishga majbur deb 
bilgan holda o'zingizga nisbatan adolatsiz bo'lganingizdek azob 
chekadi.
Rad etish jarohati adolatsizlik jarohati bilan bir vaqtda faollashgani 
uchun, bu vaziyatda Pashshangizda bir telefon qo'ng'irog'idan keyin 
yoki tashriflardan birida shunday fikrlar paydo bo'lishi mumkin: «Qiz 
bo'lib, sen hech narsa qilmading. Sen hatto xushmuomala bo'la 
olmaysan. Nega indamay, unga shikoyat qilolmaysan? Bilasanmi, 
agar sen uning oldiga borishni to'xtatsang, butun umring uchun 
pushaymon bo'lasan. U endi seni sevmaydi va seni boshqa ko'rishni 
xohlamasligi mumkin. Esingdami, u uch oy davomida xafa 
bo'lganida va sen bilan gaplashishni istamaganida qancha azob 
chekkansan?»
Ishonchim komilki, onangiz ham sizning xatti-harakatingiz tufayli 
va ayniqsa, uni tezda tark etish uchun bahona topsangiz, o'zini rad 
etilgandek his qiladi. O'z navbatida, u sizning hayotingizga 
qiziqmasa, lekin doimo o'z muammolari haqida gapirish bilan band 
bo'lsa, o'zingizni rad etilgandek his qilasiz.
Ushbu misollar Pashsha bilan muloqot qilish qanchalik muhimligini 
ko'rsatadi. Ko'proq xabardor bo'lgach, siz uning so'zlarini tezda tanib 
olishni o'rganasiz va bu uning ovozi ekanligini bilib olasiz. Siz 

---

104
o'zingizning mohiyatingiz, xatti-harakatlaringizning yo'llarini 
tanlayman deb o'ylagan edingiz, lekin aslida bunday emas.
Biror narsani o'zgartirish uchun siz o'zingizning egoingiz bilan 
shunday gaplashishingiz mumkin: “Bu yana sizsiz, Pashsha. Siz 
meni tashlab ketmaysiz, shunday emasmi? Bilaman, men bilan 
shunday gaplashganingizda, sizda yaxshi niyat bor va ayniqsa, siz 
ishongan narsangizga meni ishontirmoqchi bo'lsangiz. Bilaman, siz 
menga yordam berayotganingizga ishonchingiz komil, lekin bu 
menga siz kutgan yordamni bermaydi. Sizga eslatib o'taman, men 
o'zimga ba'zan sabrsiz bo'lishga imkon berishni xohlayman va har 
doim ham onamni ko'rishni xohlamayman. Bilaman, qiynalib 
qolishimdan qo'rqasiz, lekin endi men o'z hayotimni o'z qo'limga 
olmoqchiman va, masalan, onam meni boshqa ko'rishni istamasa, 
oqibatlarini ko'tarishni o'rganmoqchiman. Nazoratni yo'qotib 
qo'yishdan va keyin o'zimni yomon his qilishdan qo'rqib o'zimni 
nazorat qilishdan charchadim. Men sizga hozircha dam olishingizni 
maslahat beraman va endi men o'z hayotimni boshqarishim va 
tanlaganimning oqibatlarini ko'tarishim mumkinligini ko'rasiz. 
Asta-sekin, sizda Egongiz ta'siridan kechish va shundan keyin 
markazingizga qaytishga harakat qilish, o'z yuragingizga ergashish 
osonroq bo'ladi. Biz vaziyatlarni kuzatish orqali boshdan kechirishni 
o'rganamiz.
Jarohatlanish natijasida yuzaga kelgan azob-uqubatlarga munosabat 
bir necha daqiqa davom etadi, shundan so'ng siz chuqur nafas olib, 
quyidagi so'zlarni aytishingiz mumkin: “Men bu vaziyat yoki bu 
odam mening rad etish yoki adolatsizlik jarohatimga tegganini 
bilaman. Men o'zimga oddiy odam bo'lishga ruxsat beraman. Hozir 
men o'zimni rad etilgandek his qilib, adolatsizlikni boshdan 
kechirarman. Ammo vaqt o'tishi bilan bunday vaziyatlarga kamroq 
tushib kamroq azob chekaman. 

---

105
Jarohatlar bilan kurashishning yangi usuli bilan siz o'zingizning 
tajribangizni kuzatasiz va bu yaxshi ham, yomon ham emasligini 
tushunasiz. Bu shunchaki har bir insonga xosdir. O'zingizni hukm 
qilish, o'zingizni tanqid qilish yoki boshqa odamlarni hukm qilish 
o'rniga, siz o'zingizga har bir inson ega bo'lgan jarohatlarni davom 
ettirishga imkon berasiz.
******
Keyingi bobni o'qishni boshlashdan oldin, men sizni qochoq va 
qattiq niqob kiyishga majbur qiladigan rad etish yoki adolatsizlik 
jarohatingizning faollik daqiqalarini bir necha kun yozib 
borishingizni maslahat beraman. Bu sizning Ego sizga aytayotgan 
narsadan ko'proq xabardor bo'lishga yordam beradi. Unga nima 
javob berishga qaror qilganingizni ham yozing. Doimiy amaliyot 
Pashsha bilan suhbatlashish qobiliyatini rivojlantirishga yordam 
beradi. Pashsha bilan gaplashishdan oldin va unga minnatdorchilik 
bildirganingizdan keyin siz bilan nima sodir bo'layotgani o'rtasidagi 
farqni his qilish juda muhimdir. Shunday qilib, siz haqiqatan ham 
yuragingizga, markazingizga qaytishning haqiqiy baxtini his 
qilishingiz mumkin. 
Ushbu bobni o'qib chiqqandan so'ng, men hayotimda quyidagilarni 
qo'llashga qaror qildim: ___________

---

106