Lochinbekovich jismoniy tarbiya va sport
Download 1.18 Mb. Pdf ko'rish
|
JISMONIY TARBIYA VA SPORT qollanma 2
|
CHidamlilik – inson sog‗ligini va jismoniy ishchanlik qobiliyatini
belgilaydigan muhim jismoniy fazilatlardan biri bo‗lib hisoblanadi. Ushbu jismoniy fazilat boshqa fazilatlarni rivojlantirishning asosi bo‗lib sanaladi. 120 CHidamlilik – uzoq muddat jismoniy ish faoliyati olib borish hamda charchoqqa chiday olish qobiliyati sanaladi. CHarchash – uzoq muddat yoki jadal jismoniy ish bajarishda yuzaga keladigan funksional holat. CHarchash munosabati bilan ishchanlikni pasayishi hamda organizmda toliqish hosil bo‗ladi. CHarchash turlari bir necha hil bo‗ladi: aqliy charchash, xis-tuyg‗ular charchog‗i, asabiy charchash va jismoniy charchash. Jismoniy tarbiyada chidamlilik tushunchasi og‗ir jismoniy yuklamalarga chidamlilikni belgilaydi. Jismoniy faoliyat jarayonlarida muskullar guruhining 30% ishtirok etishida, masalan qo‗l va oyoq muskul guruhlari ishida – lokal charchoq, gavdaning egilish va tiklanish harakatlaridagi muskullar guruhining 65% ishtirok etishida – regional charchoq, og‗ir yuk ko‗tarish yoki uzoq masofaga yugurish va suzish mashqlarida muskul guruhi 65% ishtirok etib – global charchash hosil bo‗ladi. Inson jismonan chidamliligi bir qator omillarga bog‗liq bo‗ladi. Ulardan eng muhimlari quyidagilar: - Nerv faoliyatining xususiyatlari. Masalan nerv jarayonlarining inertligi bir hil shakldagi jismoniy mashqlarga organizm chidamliligini ta‘minlaydi; - Kislorod iste‘molining yuqori darajada bo‗lishi, tayanch harakat apparatining mustahkam tuzilishi, kislorodsiz muhitga chidamlilik; - Inson salomatligi va jismoniy fazilatlarning yuqori darajada rivojlanganligi; - Inson iroda sifatlari. Ish samaradorligining pasayishini ikki fazaga bo‗lish mumkin. Birinchi faza – charchoq alomatlarining paydo bo‗lishi. Ikkinchi faza – jismoniy charchash bo‗lsada ish iroda sifatlari hisobiga davom etishi; - Intilishlarning muhimligi. Masalan musobaqadagi g‗alabaga erishish ko‗plab sportchilarning chidamliligini ortishiga ta‘sir ko‗rsatadi; - Jismoniy harakatlarning eng maqbul texnikasini egallash sportchi jismoniy quvvatini tejashga yordam beradi. CHidamlilik turlari: jismoniy tarbiyada chidamlilik umumiy va maxsus chidamlilikka bo‗linadi. 121 Umumiy chidamlilik – barcha muskul guruhlari ishtirokida o‗rtacha tezlikda bo‗lgan jismoniy harakatlarni bir hil jadallikda bajara olish qobiliyati. Umumiy chidamlilik siklik sport turlari asosi bo‗lib, uzoq masofaga 5000-10000 m. masofaga yugurishlar, 1000-2000 m. masofaga suzishlar, velosipedda uzoq masofaga yurishlarda muhim ahamiyatga ega bo‗ladi. CHidamlilikni maxsus mashg‗ulotlar davomida rivojlantirish mumkin. Uzoq masofaga yugurishlarda chidamlik bo‗lgan insonlar, uzoq masofalarga velosipedda uchishda ham chidamlilikni namoyon eta oladi. Suzuvchilar uzoq masofaga yugurish bilan suzish sporti bo‗yicha o‗zining maxsus chidamliligini ortirib borishga erishadi. Umumiy chidamlilikni rivojlantirish vositalari: - Siklik shakldagi uzoq muddat bajariladigan mashqlar – yugurish, velosipedda yurish, suzish. Umumiy chidamlilikni rivojlantirishda o‗rtacha tezlikda bog‗, o‗rmon yoki stadion yugurish yo‗lkalarida yugurish tavsiya etiladi. YUgurish masofasining uzunligi shug‗ullanuvchi yoshi, sog‗ligi va jismoniy tayyorgarligiga muvofiq bo‗lishi kerak. Dastlab 1-1,5 kmga yugurish etarli bo‗ladi. Har hafta davomida masofani 200 mga ortirish mumkin. YUgurishda organizm umumiy holatini baholash uchun yurak urishlari – pul‘sni tekshirish mumkin. YUrak qon tomir va nafas olish tizmining funksional imkoniyatlarini ortirishda pul‘s daqiqasiga 130-150 ta urishi kerak. YUgurishni yangi boshlagan shug‗ullanuvchida bu ko‗rsatkich 110-120 ta bo‗lishi etarli. Jismoniy tarbiya mashg‗ulotlarida dastlab uzluksiz 15-20 daqiqa mashqlar bajarish tavsiya etiladi. Organizm funksional imkoniyatlari takomillashib borishi bilan 30-40 daqiqa to‗xtovsiz jismoniy harakat bajarish mumkin bo‗ladi; - ―Aylanma trenirovka‖ jarayonlarida foydalaniladigan har hil shakldagi asiklik harakatlar – sakrash, uloqtirish, gimnastika mashqlari. Bu uslubning afzalligi mashqlarni bajarish jarayonlarida barcha muskul guruhlarini jalb etish va ularning uzluksiz faoliyatini tashkil etishda hisoblanadi. - Harakatli va sport o‗yinlar, sport raqslari, aerobika, krossfit, yurak urishlari daqiqasiga 115-120 martadan kam bo‗lmagan piyoda sayohatlar; 122 - YOrdamchi vositalar: tog‗li hududlarda o‗quv yig‗in mashg‗ulotlarida ishtirok etish, hammom va saunalar qabul qilish. Umumiy chidamlilikni rivojlantirishda shug‗ullanuvchilar jismoniy tayyorgarliklarini e‘tiborga olish kerak. YAngi boshlovchilarga uncha jadal bo‗lmagan jismoniy harakatlarni uzluksiz ravishda bajarish tavsiya etiladi. masalan uch to‗rt hil shakldagi harakatlarni – yurish, yugurish, suzish mashqlarni bir hil tempda bajariladi. YAxshi jismoniy tayyorgarlikka ega shug‗ullanuvchilar esa harakatlarni bajarish tezligini tez tez o‗zgartirib turishlari kerak. Bir hil tempda yugurshni tez tempda yugurish – tezlanish bilan almashlab turish. YOki o‗rtacha tezlikda suzgandan so‗ng, katta tezlikda yugurish mashqlarini bajarish. Bu shug‗ullanuvchilar organizmgi katta jismoniy yuklamalar berilishini ta‘minlay oladi. Mashg‗ulotlar umumiy chidamlilik bilan birga maxsus chidamlilik fazilatlari ham takomillashtirib boradi. Umumiy chidamlilikni rivojlantirishda to‗g‗ri nafas olishni tashkil etish muhim bo‗lib hisoblanadi. Mashg‗ulotlar jarayonlarida burun va og‗iz bilan nafas olish maqsadga muvofiq bo‗ladi. Mashqlarning bajarish jadalligi ortishi bilan nafasni to‗liq chiqarishga e‘tibor qaratish kerak. Maxsus chidamlilik – ma‘lum bir faoliyatga mansub bo‗lgan jismoniy harakatlarni uzoq muddat davomida, jadalligini susaytirmay bajara olish qobiliyati bo‗lib hisoblanadi. Tezkor, harakatlarni boshqara olish-kooordinasion, statik, sakrovchanlik, bellashuv va boshqa shakldagi chidamlilik turlari mavjud. Masalan yugurish, suzish mashqlarida masofa davomida tezkorlikni bir hil tempda ushlab turish chidamliligi tezkor chidamlilik hisoblanadi. Tezkor chidamlilik kuch chidamliligi bilan uzviy bog‗liq bo‗lib, og‗ir yuklamalarni bajarishda hosil bo‗ladigan charchashni engishga qaratilgan bo‗ladi. Koordinasion – harakatlarni boshqarish chidamliligi aniq va muvozanat saqlash mashqlarini bajarishda, masalan sport va badiiy gimnastikada, suvga sakrash va sinxron suzish, figurali uchish sport turlarida keng namoyon etiladi. Bu sport turlarida chidamlilik mashqlarni aniq va to‗g‗ri bajarishga katta yordam beradi. 123 Statik chidamlilik – uzoq muddat tana holatlarini o‗zgartirmay muskul zo‗riqishlarini namoyon etish. Bu shakldagi mashqlar sport gimnastikasi va akrobatikadagi osilish, tayanish, muvozanat saqlash mashqlarida uchraydi. SHu bilan birga inson kasbiy va kundalik hayot faoliyati davomida namoyon qiladigan maxsus chidamlilik turlari ham uchrab turadi. Maxsus chidamlilik fazilatini rivojlantiruvchi vositalar: - Maxsus chidamlilikni rivojlantirishga yo‗naltirilgan ―maqsadli mashqlar‖ – sport tayyorgarliklarida musobaqalashish mashqlari, sog‗lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya jarayonlarida esa yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish mashqlari, suzish, harakatli va sport o‗yinlari hisoblanadi; - Maxsus tayyorgarlik mashqlari. Masalan ―maqsadli mashqlar‖ 100 m.ga yugurish bo‗lsa, maxsus tayyorgarlik mashqlari esa har hil masofadagi qisqa yugurishlar yoki sakrash mashqlari hisoblanadi; - Umumiy tayyorgarlik mashqlari – maxsus chidamlilikning asosini tashkil etuvchi umumiy chidamlilik sifatini rivojlantirishga qaratilgan, hamda barcha muskul guruhlariga va tana qismlari harakatlariga ta‘sir etadigan jismoniy mashqlar. Qisqa masofalarga har hil tezlikda yugurish, sport o‗yinlariga xos harakatlarni tez va aniq bajarish mashqlaridan foydalanish mumkin. Sport turlari harakatlarining o‗zaro o‗xshashligi maxsus chidamlilik sifatini umumiy rivojlanishini ta‘minlaydi. Suvga sakrash bilan, akrobatika mashqlari, sport o‗yinlarining ko‗p shakllaridagi harakatlar va shu kabilar. Umumiy chidamlilik darajasi rivojlanishi bilan maxsus chidamlilik sifatlarini takomillashtirishga kirishish mumkin. |
