Lochinbekovich jismoniy tarbiya va sport

Jismoniy fazilatlarni rivojlantirish 
Jismoniy fazilatlar – organizm morfo funksional ko‗rsatkichlari bo‗lib, 
insonning harakat sifatlarini belgilaydi. Inson organizm morfo funksional 
imkoniyatlari deganda tayanch harakat apparati, yurak qon tomir tizimi, nerv va 
boshqa tizimlarning jismoniy harakatlarni bajarish, jismoniy yuklamalarga 
tayyorgarlik darajasi tushuniladi. Jismoniy fazilatlarning biror bir turining 
rivojlanganlik darajasi irsiy ko‗rsatkichlar bilan bir qatorda tashqi ta‘sirlar – kun 
tartibi, harakatlar bajarish faoliyati, ovqatlanish sifati va tartibi hamda eklogik 
ko‗rsatkichlarga bog‗liq bo‗ladi. 
Sport tayyorgarlik jarayonlarida asosiy beshta jismoniy fazilat farqlanadi: 
- Kuch, 
- Tezkorlik, 
- CHidamlilik, 
- CHaqqonlik, 
- Egiluvchanlik. 
Insonning boshqa fazilatlaridan farqli o‗laroq jismoniy fazilatlar faqat 
jismoniy harakatlar bajarish jarayonlarida namoyon bo‗ladi. Jismoniy fazilatlar 
o‗zaro muvofiqlikda namoyon bo‗lib, doimo o‗zaro ta‘sirga ega bo‗ladi. Jismoniy 

---

108 
tayyorgarlik jarayonlarining dastlabki bosqichlarida jismoniy fazilatlarning barcha 
shakllari bir hil darajada rivojlanib boradi. Jismoniy fazilatlar takomillashib borishi 
bilan aynan sport turiga muvfiq bo‗lgan jismoniy fazilatni rivojlantirishga katta 
e‘tibor qaratiladi. SHunday qilib jismoniy fazilatlar inson jismoniy harakat 
imkoniyatlarining rivojlanganlik darajasini belgilaydi. Jismoniy fazilatlar o‗zaro 
muvofiqlikda rivojlanib, jismoniy harakatlarni samarali bajarish faoliyatida muhim 
xizmat ko‗rsatadi. Barcha jismoniy fazilatlarin namoyon bo‗lishida kuch sifatining 
ahamiyati katta. 
Kuch – tashqi ta‘sirlarni engish yoki ularga qarshi turishda muskul 
zo‗riqishlarini namoyon qilish hisoblanadi. Tinch holatda turgan jismni 
harakatlantirish – og‗irlikni ko‗tarish, buyumlarni uloqtirish, tanani harakatini 
ta‘minlash – yugurish, sakrash jarayonlarida yoki harakatlanishdan to‗xtash, 
muskullarni statik holatga o‗tishini ta‘minlash – bokschini zarbasini to‗sish, 
gimnastikada jixozlarda osilish va tayanish mashqlarida tana muvozanatini saqlash 
jarayonlarida muskul zo‗riqishlari yordamida kuch namoyon qilish kuzatiladi.
Kuch namoyon qilishning fiziologik asoslari quyidagicha: 
- Muskul to‗qimalari zichligi va umumiy massasi; 
- Muskul zo‗riqishlarini MNT yordamida boshqarilishi; 
- Tayanch harakat apparati, bo‗g‗im tizimlarining holati. 
Muskul kuchi namoyon bo‗lishida insonning xissiy kayfiyati hamda iroda 
sifatlari ham muhim rol o‗ynaydi. Muskul kuchini va kuch chidamliligini 
rivojlantirish tayanch harakat apparati chidamliligini ortirish bilan birga tana 
tuzilishining tashqi ko‗rinishida ham o‗zgarishlarga olib keladi. SHu bilan birga 
muskul faoliyatini nerv tizimlari yordamida boshqarish jarayonlari takomillashib 
boradi. 
Bizga ma‘lumki, muskul kuchi uning ko‗ndalang kesimi hajmiga teng 
bo‗ladi, ya‘ni muskul to‗qimalari soni va hajmiga bog‗liq bo‗ladi. SHuning uchun 
og‗irlik bilan bo‗ladigan – og‗ir atletika, yadro itqitish, bosqon uloqtirish, kurash 
sport turlarida sportchilar kuchni muskul massasi ortishi hisobiga ortiradilar. 
Muskul kuchi sportchi vazniga bog‗liq ekanligini hisobga olib har hil vaznidagi 

---

109 
sportchilar kuchini baholashda absolyut kuch va nisbiy kuch ko‗rsatkichlaridan 
foydalaniladi. 
Absolyut kuch – insonni tashqi ta‘sirlarni engishda – og‗ir buyumlarni, 
shatanga, gantellarni ko‗tarish, dinamometrlarga ta‘sir ko‗rsatish bilan baholanadi. 
Nisbiy kuch – absolyut kuch ko‗rsatkichlarini inson vazn og‗irligi 
ko‗rsatkichlariga bo‗linishi hisoblanadi. Tana vazni ortib borishi bilan absolyut 
kuch ko‗rsatkichi ortib boradi va aksincha nisbiy kuch ko‗satkichi kamayadi. Sport 
amaliyotida bu qonuniyat inobatga olinib, bellashuvlarda sportchilarning tana 
vazni hisobga olinadi. 
Muskul kuchi uch hil ko‗rinishda namoyon bo‗ladi: 
- Enguvchi – muskul qisqarishlari bilan; 
- CHo‗zilish – tashqi ta‘sirlarda muskul cho‗zilishi bilan; 
- Tutib turish – muvozanatni saqlashda muskul statik zo‗riqishi bilan. 
Muskul kuchini enguvchi – muskul qisqarishlari bilan harakat bajarishni 
turnikda tortilish mashqlarini misol qilish mumkin. Bunda elka va qo‗llar 
muskullarining qisqarishi yordamida tana ko‗tariladi. Muskullar zo‗riqish bilan 
hajmi – uning uzunligi qisqaradi. 
Muskullar cho‗zilishi – sakrash, yugurish, kurash va gimnastika mashqlarida 
ko‗p uchraydi. Bunda jismoniy harakatlar muskul to‗qimalarining cho‗zilishi 
hisobiga amalga oshiriladi. egiluvchanlikni talab qiladigan barcha sport turlari va 
jismoniy harakatlar ta‘sirida muskul to‗qimalari cho‗zilib muskul kuchi namoyon 
qiladi. 
Muskulni tutib turish faoliyatida muskul to‗qimalari qisqarishi natijasida 
tashqi ta‘sirlar bartaraf etilib, harakatlanish to‗xtatiladi. Muskulning bunday 
kuchanishi statik holatni yuzaga keltirib muskul to‗qimalari uzunligini 
o‗zgartirmay zo‗riqadi. Muvozanat saqlash mashqlari, tanani va tana qismlarini 
tashqi ta‘sirlarni engib bir holatda turishini ta‘minlash muskullarni statik 
kuchanishi hisobiga yuzaga keladi.
Muskul tizimi jismoniy harakatlar davomida ta‘kidlangan uch hil ko‗rinishda 
muskul kuchi namoyon eta oladi. Masalan elkaning keng muskul guruhi – 

---

110 
del‘tasimon muskul tortilish mashqida muskul qisqarishlari bilan enguvchi kuch 
namoyon qiladi. Erkin holatda yon tomonlarga qo‗llarni keng yozishda esa muskul 
cho‗zilishi bilan kuch bajaradi. Og‗irlikni ko‗tarish, ushlab turish va uni 
tushirishda esa muskullar qisqarib, statik ish bajarish bilan kuch namoyon qiladi. 
Demak muskullarni cho‗zilishi va qisqarishi bilan bajariladigan kuch dinamik 
kuch deb ataladi. Muskullar uzunligi o‗zgarmay qisqarishi bilan bajariladigan 
harakatlar esa statik kuch deb ataladi. Jismoniy mashqlar va harakatlar bajarishda 
muskul guruhlari bir vaqtda ham dinamik, ham statik ish bajaradilar. Muskul 
guruhlarining ko‗p uchraydigan faoliyati aralash ish bajarishlarida kuzatiladi. 
Kuch qobiliyatlari asosan uch hil ko‗rinishda uchraydi: 
- Xususiy – kuch qobiliyatlari, muskul kuchining statik kuchanishlari va sekin 
harakatlarda namoyon bo‗ladi. Xususiy – kuch qobiliyatini pauerlifting sport 
mashqlari yaxshi rivojlantiradi; 
- Tezkor – kuch qobiliyatlari – portlovchi kuch – tezkorlik va kuchning 
muvofiqlikda namoyon bo‗lish qobiliyati bo‗lib hisoblanadi. Bunda qisqa vaqt 
ichida barcha mukul guruhlari tengdan zo‗riqib, katta kuch namoyon qilinadi. 
Portlovchi kuch og‗ir atletika, sakrash, uloqtirish, sprint, boks kabi sport turlarida 
muhim ahamiyatga ega bo‗ladi. Tezkor kuch qobiliyatlari sport turlariga muvofiq 
har hil nomlanishi mumkin – sport o‗yinlarida sakrovchanlik, uloqtirish 
mashqlarida keskinlik, va boshqalar. 
- Kuch chidamliligi – charchashni engish va uzoq muddat og‗ir jismoniy 
yuklamalarni bajara olish qobiliyati bo‗lib hisoblanadi. Og‗irliklar va giralar bilan 
uzoq mashq qilish kabi sport turlariga xos bo‗lgan jisoniy fazilatlardan biri. 
Ko‗rib o‗tilgan kuch qobiliyatlari o‗zaro muvofiqlikda bo‗lganiga qaramay, 
bir birining o‗rnini bosa olmaydi. Masalan kuch chidamliligiga ega bo‗lgan 
sportchi og‗ir yuklarni bir laxzada ko‗tarishda namoyon qilinadigan portlovchi 
kuch qobiliyatiga ega bo‗lmaydi. SHuning uchun kuch qobiliyatlarini o‗zaro 
muvofiqlikda rivojlanishlarini ta‘minlash maqsadida quyidagi turli hil uslublardan 
foydalaniladi: 
- CHegara va chegaraga yaqin og‗irliklarni qo‗llash uslubi; 

---

111 
- Imkoniyatlar darajasidagi og‗irliklar qo‗llash uslubi; 
- Dinamik urinishlar uslubi; 
- Statik urinishlar uslubi.