Look to the past


Download 0.6 Mb.
bet32/33
Sana01.03.2023
Hajmi0.6 Mb.
#1242777
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   33
Bog'liq
5e4231771fd44

Ключевые слова: метрология, антропометрия, аршин, хивинский камень, пуд, фунт, герех, сажен.

Nihola A. Narzullaeva,
The Institute of Oriental Studies named after Abu Rayhan Al-Biruni Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan Junior researcher
METROLOGICAL SYSTEM OF KHIVA KHANATE
ANNOTATION
The article on the basis of historical documents examines metric units that were used in the late Middle Ages in the Khiva Khanatе and the differences between the sizes of t^se units. Special attention in the study is paid to the definition of metrological units, describing the measures of length, volume, area, weight, and methods of their application in practice. In addition, the author carries out a comparative analysis of the data given in the historical with other well-known historical sources.
Key words: metrology, anthropometry, а^т (unit of length), Khiva stone, pood, pound, gereh(unit of weight), sajen (unit of length).
Сунгги урта асрларда Хива хонлигида мавжуд булган сиёсий вазият унинг иктисодий, ижтимоий сохалари ривожини тухтатиб куймади. XIX аср да Урта Осиё сиёсий, ижтимоий хаётини узида акс эттирган Хоразм тарихнавислик мактабига тегишли манбалар бисёр. Бу мухим манбалар каторига тарихий хужжатларни хам киритишимиз мумкин. Хива козилик хужжатларининг ахамиятли жихати шундаки, унда келтирилган маълумотлар Хива хонлигининг ижтимоий, иктисодий ривожланиш жараёнини чукуррок англаш, тахлил килиш имконини беради. ¥озирда бу хужжатлар П 3-20170925244 "УзР ФА Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти фондларида сакланаётган тарихий хужжатларнинг реставрацияси" гранти доирасида таъмирланмокда.
Козилик хужжатларида келтирилган маълумотларда турли мавзуларга оид масалалар урин эгаллаган [9,Б.693]. Уларнинг деярли барчасида улчов бирликларини учратиш мумкин. Булар сатх, узунлик, хажм ва огирлик бирликлари булиб, айримлари чамаловчи сифатида хам кулланилган. Албатта, уларнинг баъзиларини метрик тизимга солиш бироз мураккаб, лекин шунга карамасдан мутахассислар томонидан бунга ойдинлик киритишга харакат килинган [6,Б.55].
Хонлик худудидаги шахар ва калъаларда халк хунармандчилигининг куплаб турлари ривож топган эди. Товар пул муносабатлари ривожланишига хунармандчилик махсулотлари, уларга булган талаблар каби омиллар уз таъсирини курсатган. Махаллий метрологик тизим дехконлар, хунармандлар кундалик турмушларининг ажралмас булаги булганидек, товар-пул алмашинуви ривожида хам шунчалик мухим урин эгаллаган. Казбеков Ю. ва баъзи норасмий мухбирларнинг берган маълумотларига кура, савдода бу бирликларнинг аникдигини назорат килувчи амалдорлар булиб, уларни раис Куконда эса бу амал эгаларини кози раис деб атаганлар. Рус боскднидан сунг бу амал бекор килинган [8,Б.22]. Бозорларда тарози кадок тошларининг етишмаслиги ва кимматлиги боис уларни чакиртошлар билан алмаштиришган. Шу сабабли тарозилар тош [11,Б.31-31a] , хивак тоши, хива санги деб атала бошланган. Пантусов Н. фикрича, тарози тошлари - гиряларнинг (кадок тош) чакиртошлар билан алмаштирилиши шубхали булган [13,Б.130]. Махаллий меъёрларга тухталадиган булсак, у хеч ким томонидан назорат килинмаган, яъни кундалик турмущда бунга зарурат хам йук эди.
Хужжатларда туманлар, уларга карашли булган масжидлар, уларнинг имомлари хакддаги маълумотлар хам келтирилади [6,Б.32]. Метрологик тизимда бирликлар худуд ва давр жихатидан кескин фарк килган. Мана шу холат тадкикотларда бироз нокулайликларни келтириб чикаради [7,Б.17]. Хива мисолида хам буни учратиш мумкин, яъни Хива хонлиги худудида жойлашган туманларда бирликлар микдорида тафовут куп учрайди. £озилик хужжатларида келтирилган бирликлар хам алохида тадкикотни талаб этади. Куйида уларни келтириб утамиз:
Агри огирлик ва сатх улчов бирлиги саналиб, факат Хивада муомалада булган дейиш мумкин. Унинг микдорига тухталадиган булсак, Давидович Е.А. фикрича,

  1. агри махаллий Хоразм бирлигида - 13 мисколга (?4,53 г.) тахминан, 58,89 г, га тенг микдор булган [3,Б.95]. Агри атамаси агири, оуври каби куринишларида хам ишлатилган. Тарози палласи бироз огиррок келганда сотувчилар "огири билан беряпман" деб айтишади. Фикримизча, айнан шу холатда, тахминан 60 гр микдордан сотувчининг харидор фойдасига утишида агри бирлигидан фойдаланилган. Баъзи маълумотларда эса, унинг микдори 1/80 ботманга яъни, 250 гр га тенг микдор келтирилади [9,Б.649]. Келтирилган бу микдорлар орасидаги фарк деярли 4 бараварга тенг. Рабгузий асарида бу бирлик огри шаклида учрайди аммо, пул маъносида фойдаланилган [11,Б.225]. Шунингдек, бу бирликдан ер майдонларини улчашда хам ишлатилган. Унинг тахминий микдори хужжатда 20 агри ер ярим танобга тенг деб келтирилади [14,Б.41]. Агар Хива таноби 3816 - 3852 кв.м., га тенг булса, унда ярим таноб 1908- 1926 кв.м., га тенг шундан келиб чикадиган булсак, 1 агри 95,5 - 96,3 кв.м., га тенг микдор булади. Шу уринда таноб микдорини Давидович Е.А 4037 кв м. деб келтиради, фикримизча бу микдорда бироз хатолик утган.

Араба - арба [14,Б.2] юк микдорини чамалаш учун кулланилган: бир араба утин. Ибн Фадлан унинг сигими 1000 ратл [5,Б.69] га тенг булганлиги хакида маълумот беради, агар 1 ратл Давидович Е.А. маълумотларига асосан 458 гр тенг булса, унда 1000 ратл 458 кг атрофида булган. Хужжатларда асосан донли махсулотларнинг микдори араба оркали келтирилади;
Аркон - атамаси хам хужжатларда учрайди, ер улчашда кулланилган булиб, тахминан, 15 кулочга ( кулоч -антропометрик бирлик )тенг микдор;
Аршин [14,Б.75]- узунлик улчов бирлиги. Будагов Л.З. ареш, ариш,аршун каби шаклларини келтиради [1,Б.28]. Хоразм, Бухоро ва бошка худудларда амалда булган бирлик, тахминан 71,12 см га тенг булиб [3,Б.109], асосан курилиш, матолар улчашда кулланилган;
Ботмон (Хива ботмони ва Хива бозори ботмони кабилар хам учрайди [14,Б.10])- огирлик ва сатх улчов бирлиги, сунгги урта асрларда унинг вазни ортган холатини учратамиз. Тахминимизча, сунгги урта асрларда рус улчов бирликларининг кириб келиши махаллий бирликлар микдорларининг ортишига сабаб булган. Масалан: маннинг пудга (1 пуд = 16,38 кг) мослашуви ва хокозолар, факат антропометрик бирликлар бундан мустасно булган. Хоразмда бу бирликнинг икки хил тури амалда булган. Улар асосан микдори билан фарк килган. Хоразмда мискол 4,53 гр. тенг булса, Давидович тадкикотларида ботмон 4416 мисколга яъни 20 кг. атрофида микдорни келтиради. Иванов бу микдордан анча фарк килган тахминан 40 кг.ли ботмон хам амалда булгани ва асосан Хонка, Урганч, Кунгирот каби шахарларда ишлатилгани хакида маълумот беради [6,Б.55]. Бу худудлардан Хонка ва Урганч бир бирига якин аммо, Кунгирот бу иккисидан анча узокда жыойлашган. Одатда бир бирига якин худудларда микдорлар айнан булмасада, бир бирига якин холатда учрайди. Пантусов кайдларида Хива ботмони 1пуд ва 7фунт (1 кадокка ? 409 гр тенг микдор) аникроги, 19 кг 243 гр тенг булгани хакида маълумот келтиради [13,Б.130]. Бу микдор Давидович келтирган маълумотга якин, шундан келиб чикиб айтиш мумкинки, Хива ботмони 20 кг атрофида булган.
Булак ер, Китъа [14,Б. 159] - сатх улчашда кулланилган тахминий микдор, унинг аник киймати номаълум, бу каби бирликлар асосан, кандайдир холатларга чамалаб анщланган. Масалан: йукрум ер [10,Б.777]бир югуришда босиб утиладиган ер булаги каби;
Вазн-и сабъа - "еттилик вазни" бу бирлик асосан танга микдори улчамини ифодалащда ишлатилиб, мисколга асосланади. Тахминан 7 мискол атрофида булган, агар Хоразмда мискол 4.53 гр. атрофида булса, унда 31.71 гр. га тенг булган;
Газ [14,Б.164]узунлик улчов бирлиги 58см - 1 м оралигидаги микдор. Тарихчи олим М.Е.Массон бу бирлик хакида "...газ узунлик улчов бирлиги булиб, тахминан кулнинг елка баробар ёнга чузган холатдаги бармок учидан умров уртасигача ёки елкасигача булган узунликка баробар. Газ улчовидаги ноаникдик сабабли унинг бирор андозаси мавжуд булмаган".Инглиз сайёхатчиси Хэнвей Ж. маълумотларида уни 12 дюймга (унция, сам (бош бармок)) тенг микдор деб келтиради [15,Б.351]. Агар 1 инглиз дюйми 25,4 мм булса, 12 Ч 25.4 =30.48 см булади. Бу микдор газ учун кичик булиб, бу микдорда хатолик мавжуд. Хоразмда газнинг 2 тури амалда булган. Газе масохот (ер майдонларини улчашда кулланилган ) ва кундалик турмушда амалда булган газ (асосан мато улчашда). Газе масохот 49 ангушт/ бармок/асбаъ(2.18 см) га, мато улчашда кулланилган газ эса, 28 ангушт/бармок/ асбаъ (2.18 см)га, аникроги 2842.18=61.04, 4942.18=106,82 см тенг булган;
Кари [14,Б.610] антропометрик узунлик улчов бирлиги, кул учидан тирсаккача булган масофа, асосан мато улчаш, бинолар курилишида фойдаланишган. 1 кари 6 тутамга, 1 тутам 4 бармокка, шунда 24 бармокка тенг, агар 1 бармок 2.18 см булса, унда 24Ч2.18=52.32см. тенг булган. Шунингдек, 1,5 кари (75 см) хам амалда булган [10,Б.909]. Кейинги микдордан куп холларда бино курилишида фойдаланишган. Давидович Е.А. Хоразмда бу бирлик 2 аршин (2471,12=142,24) ва 1 герех (герех= газ ?16 ? 6.68)га , яъни бу микдорларни яхлитлайдиган булсак, 148,865?149 см га тенг булганини кайд этади. Бу 1 м 49 см атрофида булиб, кари учун катта микдор, уртача гавда тузилишига эга булган инсоннинг кул учидан тирсагигача булган масофа 149 см булиши мумкин эмас. Кари улчов бирлигининг кара шаклини баъзи маълумотларда учратиш мумкин [12,Б.191]. Унинг микдори Исмоилов Н. ва Буриев О. фикрларича 55 см атрофида булган. Г.Остонова манба асосида келтирган маълумотларида 1 газ 18 кара (кари) ва 3 чорак кара (кари)га тенг микдор келтирилади. Бундан келиб чикадики, 1 газ 10,31 м га тенг булган. Аммо, 1 газ микдори сунгги урта асрларда 0,58 см дан 1 м оралигида булган. Демак, юкоридаги кара оркали кайд этилган газ микдорида хатолик бор. Негаки, газ бу кадар йирик кийматда учраймайди. Бу бирликдан хозирда хам фойдаланилади, кундалик ва баъзи соха вакиллари учун унинг афзалликлари бор;
Лаган [14,Б.587] рузгор анжоми, катта ва кичик турлари булиб, 20-45 кг атрофида булган, бундан ташкари коса, лавоб коса, бодиа (байдо тахминан 0.5-1 кг), дунгир (бидон, дулча) каби анжомлардан хам фойдаланишган;
Ман огирлик ва сатх улчови бирлиги, ботман билан синоним равищда амалда булган;
Мискол [14,Б.20] огирлик улчов бирлиги, 4-4,54 гр микдор оралигида булган. Давидович Е.А. сунгги урта асрлардаги Хива мисколининг микдори 4,53 гр. эканлиги ва бу бирлик урта катталикдаги 96-100 арпа донига тенг микдор булганини кайд этган. 1 арпа дони тахминан 0.06гр булса, унда 100 дона арпа 6 гр га, агар 96 дона арпа булса, унда 5,76 гр га тенг микдор булади. Давидович келтирган микдор ва чамалари орасида 1.23-1.47 гр. атрофида тафовут мавжуд. Бунга арпанинг нави, улчов асбобларидаги фаркдар хам сабаб булиши мумкин. Казбеков Ю. мисколни савдодаги энг кичик бирлик булгани, уни рус золотникига тенглаштирилгани хамда, бу бирликда асосан буёк моллари, ипак, кумуш ва умуман кимматбахо буюмлар улчанганини маколасида кайд этган.Савдода махаллий бирликлар билан бир каторда рус улчов бирликлари хам кулланилган. Пантусовнинг маълумотларига кура одатда рус пуди (16,38 кг) ва фунтда (кадокда) Россиядан келган моллардан: чой, шакар, мис буюмлари, пулат, темир ва махаллий моллардан эса, ипак улчанган [13,Б.130].
Саржин [14,Б.970] ёки сажен ( кулаж ) антропометрик бирлик, кулнинг елка кенглигида узатилган холатининг оралигидаги масофа булиб, Пантусовнинг, маълумотларида бу бирлик 3 аршинга, яъни 2.13 м [13,Б.118] га, Давидович фикрича [3,Б.118] , 2,5 аршин 177-178 см кийматида учрайди. Давидович сажен ва кулочнинг микдор жихатидан бир биридан катта фарк килган микдорлари хакидаги маълумотларни хам келтириб утади [3,Б.118].
Сир, сири [14,Б.24] огирлик ва сатх улчов бирлиги. Хивада ундан ер улчашда кенг фойдаланилган. Давидович Е.А. бу бирликни тахминан 1/40 манга (ботман),

  1. ? 40 = 500 гр га тенг микдор булганини кайд этади. Бу бирлик куплаб худудларда микдор жихатдан фаркдар билан амалда булган[3,103]. Унсир (10та сир) бирлигидан Хоразмда куп фойдаланилган ва бу бирлик 1 ? 4 манга =

  1. ? 4 = 5000гр = 5 кг атрофида булган;

Таноб [14,Б.36] бирлиги хужжатларда куп учрайди. Бу бирликдан катта майдонлар сатхини улчашда фойдаланилган. Таноб хамма томонлари тенг булган майдон сатхи киймати яъни, 60 газЧ60 газ=3600 кв. агар газ 106-107 см га тенг булса, унда 3600Ч106 (107) = 381600 (385200) см=3816 м (3852 м) атрофида булган. Таноб хакида келтирилган маълумотлар жуда мунозарали, баъзиларида унинг киймати 400-900 саржин, Иванов тадкикотида 1200 саржинга тенг микдорини келтиради (бу тахминан 852-1917 м, 2556 м) [6,Б.20]. Унинг фикрича, Хивада 5­

  1. таноб ери бор киши узига тук саналган [6,Б.25], яъни эгалик киладиган ер микдори унинг яшаш шароитини англатган. Игнатьев маълумотларига кура, XX аср бошларида танобнинг 900 кв сажен (саржин), 0.42 гектар (1ар=10000 кв м) тенг булган [7,Б.17]. Келтирилган микдорларни таккослайдиган булсак, давр утган сайин кийматларнинг ортганлигини кузатиш мумкин;

Фарсах (фарсанг) кадимий улчов бирликларидан бири, узунлик, асосан узок масофаларни улчашда кулланилган. Унинг киймати 6-8 км оралигида узгариб турган.
Хива козилик хужжатларини метролигик тизим тадкикотига жалб этилиши бу соха тадкикоти учун мухимдир. Хужжатларда келтирилган бирликлар тахдили якунини топмайдиган асарга ухшайди. Шунга карамасдан, изланишларимизга таяниб хулосамиз куйидагича:
Хужжатлар ва уларда келтирилган маълумотларнинг юридик мазмунга эга эканлиги, тадкикот манбасининг ахамиятини янада орттиради. Метрик бирликлар шаръий ва халкона турларга булинган. Демак, хужжатларда келтирилган метрик бирликларнинг баъзилари шаръий асосга эга булган. Метрологик тизим тадкикоти учун бу маълумотлар жуда ахамиятли. Аммо, метрологик тизим тадкикоти Марказий Осиё мисолида жуда суст ривож топмокда. Бунга сабаб килиб,

  • яхлит тадкикотлар камлиги, Марказий Осиё метрологик тизими хакида мавжуд изланишларнинг баъзиларида Хинц ва Давидович Е.А. тадкикотларининг айнан таржима килинган шаклда келтирилган холатлари хам мавжудлиги

  • маълумотларнинг бир бирига зид эканлиги, баъзи тадкикотларда бирликлар нотугри кийматларда келтирилиши, бу кийматлар эса бирликларнинг хакикий микдорига айланиб бораётганлиги кабиларни айта оламиз.

Бу муаммолар узининг илмий ечимини топиши шу сохада изланиш олиб бораётган тадкикотчиларнинг саъй-харакатларига боглик. Умуман олганда хужжатларда келтирилган бирликлар ва уларнинг тахлили Марказий Осиё метролигик тизимини яхлит тадкик этилишига катта туртки булади.
Фойдаланилган адабиётлар руйхати

  1. Budagov L.Z. Sravnitelniy slovar turetsko-tatarskix narechiy. V 2-х т. -SPb., 1869.

  2. Gusarova^P., DmitriyevaО.B., Filippov I.S.Vvedeniye v spetsialniye istoricheskiye distsiplini.- М.,1990.

  3. Davidovich Ye.A. Materiali po istorii srednevekovoy Sredney Azii. -М.,1970.

  4. Juvonmardiyev А. XVI-XIX asrlarda Farg'onada yer-suv masalalariga doir. - Т ., 1965.

  5. Ibn Fadlan. Kniga Axmada Ibn Fadlana, o yego puteshestvii na Volgu v 921- 922гг.

  • Х., 1956.

  1. Ivanov P.P. Arxiv xivinskix xanov XIX vv. Issledovaniye i opisaniye dokumentov s istoricheskim vvedeniyem. - L., 1940.

  2. Ignat'yev К. Tablitsi dlya perevoda mestnix zemelnix mer UzSSR v russkiye metricheskiye. - С., 1928.

  3. Kazbekov Yu. Tuzemniye meri i vesi v Ferganskoy oblasti// Turkestanskiye Vedomosti. 1877. №6.

  4. Katalog xivinskix kaziyskix dokumentov. XIX- nachalo XX vv. Tashkent, Юото. 2001.

  5. Маxmud аl-Каshgari. Divan Lugat at-turk/ Perevod i predisloviye, kommentarii A.M.Auezovoy. - А., 2005.

  6. Nosiruddin Burxonuddin Rabg'uziy. Qisasi Rabg'uziy. I kitob. -Т., 1990.

  7. Ostonova Г. Hisob bo'yicha noyob qo'llanma // Sharqshunoslik. -Т., 2004. №12

  8. Pantusov N. Vesi i meri v Sredney Azii (Torgoviy ves)// Turkestanskiye Vedomosti. 1874. №33.

  9. O'zR FAShI Qo'lyozmalar fondi Tarixiy hujjatlar № 2, 9, 10, 20, 24, 30, 31, 31а, 36, 41, 51, 75, 159, 164, 610, 587, 970.

  10. Hanway J. An historical account of the British trade over the Caspian Sea, vol. I. London, 1753.

ISSN 2181-9599 Doi Journal 10.26739/2181-9599


Download 0.6 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling