Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

 
8.3. Xalqaro shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarni 
bajarishning milliy monitoringi va uni amalga oshiruvchi sub’ektlar 
 
Xalqaro 
shartnomalardan 
kelib 
chiqadigan 
majburiyatlarni 
bajarishning  milliy  monitoringi  –  xalqaro  shartnomalar  va  milliy 
qonunchilikni  huquqni  qo’llash  amaliyotini  o’rganishga  qaratilgan  keng 
qamrovli  jarayon  hisoblanib,  uning  natijasida  parlament  tomonidan 
                                                 
1
 Ғуломова Д.  Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитасининг аёллар ҳуқуқлари мониторингини ўтказиш жамиятда ва 
оилада улар мақомини ошириш юзасидани фаолияти // Инсон ҳуқуқлари мониторинги. Тўплам. Т.: Ўзбекистон 
миллий энциклопедияси, 2004. -Б.172. 

141 
 
ratifikatsiya  qilinib,  milliy  qonunchilikning  tarkibiy  qismiga  qirgan 
xalqaro shartnomalar va ular asosida milliy qonunchilikning normalariga 
huquqni  qo’llash  amaliyotiga  qanchalik  rioya  qilinayotganligiga,  bu 
huquqni  qo’llash  amaliyotidagi  yutuqlar,  tajribalar  hamda  muammolarni 
o’rganish  orqali  huquqni  qo’llash  amaliyotini  yanada  takomillashtirish 
hamda  milliy  qonunchilikni  rivojlantirish  bo’yicha  taklif  va  tavsiyalar 
ishlab chiqiladi.  
Xalqaro  shartnomalarni  bajarilishining  ichki  monitoringi  sub’ektlari 
to’g’risida fikr yuritilganda, ularga davlat hokimiyati organlari va nodavlat 
notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari, kabi fuqarolik jamiyati 
institutlarini kiritish mumkin.  
Davlat  hokimiyati  sub’ektlari  tomonidan  amalga  oshiriladigan 
monitoringiga quyidagi monitoringlarni kiritish mumkin:  
O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  huzuridagi  Аmaldagi  qonun 
hujjatlari monitoringi instituti tomonidan; 
Qonunchilik  palatasi  va  Senat  qo’mitalari,  shuningdek  Oliy 
Majlisning Inson huquqlari bo’yicha vakili (ombudsman) tomonidan (ijro 
etuvchi  hokimiyat  organlarining  faoliyati  ustidan  parlament  nazorati 
doirasida amalga oshiriladi); 
Vazirlar 
Mahkamasining 
Huquqiy 
ekspertiza 
va 
xalqaro 
shartnomalar boshqarmasi Xalqaro shartnomalarni ekspertizadan o’tkazish 
va ularning amalga oshirilishi monitoringi bo’limi tomonidan; 
idoraviy yoki idoralararo monitoring sub’ektlari (xalq ta’limi, oliy va 
o’rta maxsus ta’limi vazirligi, sog’liqni saqlash, mehnat va aholini ijtimoiy 
himoya qilish, ichki ishlar vazirliklari va boshqalar) tomonidan; 
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan; 
Inson  huquqlari  bo’yicha  O’zbekistonning  milliy  ma’ruzalarini 
tayyorlash jarayonida Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi 
Milliy markazi tomonidan; 
O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi  huzuridagi  Sud  qonunchiligini 
demokratlashtirish  va  liberallashtirish  hamda  sud  tizimi  mustaqilligini 
ta’minlash  bo’yicha  tadqiqot  markazi,  kabi  davlat  organlari  tomonidan 
amalga oshiriladigan monitoring.  
Fuqarolik jamiyati institutlari, asosan tegishli yo’nalishdagi NNT va 
fuqarolarning  o’zini  o’zi  boshqarish  organlari  tomonidan  amalga 
oshiriladi
1
.  
                                                 
1
Бакаева  Ф.,  Тиллабаев  М.  Бола  ҳуқуқлари  мониторинги.  Ўқув-услубий  қўлланма  /Масъул  мухаррир 
А.Х.Саидов. –Т.: Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази, 2011. –Б.9 

142 
 
Xalqaro  shartnomalarni  bajarish  ustidan  milliy  monitoringni  amalga 
oshirishda avvalombor, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va Hukumati, 
Oliy  Majlis  palatalari  qo’mitalari  va  Tashqi  ishlar  vazirligi  muhim 
ahamiyat kasb etadi.  
O’zbekiston  Respublikasi  Hukumati,  vazirliklar  va  idoralar, 
O’zbekiston  Respublikasining  xalqaro  shartnomalari  bilan  tartibga 
solinadigan  masalalar  vakolat  doirasiga  kiradigan  boshqa  davlat  organlari 
shartnoma 
bo’yicha 
O’zbekiston 
tomonidan 
qabul 
qilingan 
majburiyatlarning  bajarilishini  ta’minlaydilar,  bunday  shartnomalardan 
kelib  chiquvchi  O’zbekiston  Respublikasiga  tegishli  huquqlarni  amalga 
oshirilishini va shartnomalar boshqa ishtirokchilarning o’z majburiyatlarini 
bajarishini  kuzatib  boradilar  yoki  boshqacha  so’z  bilan  aytganda, 
monitoring qiladilar. 
O’zbekiston  Respublikasining  barcha  xalqaro  shartnomalarning 
bajarilishini Tashqi ishlar vazirligi kuzatib boradi. 
Xalqaro  shartnomalar  bajarilishi  bo’yicha  monitoring  “O’zbekiston 
Respublikasining  xalqaro  shartnomalari  to’g’risida”gi  Qonunining  28-29 
moddalari asosida amalga oshiriladi. Jumladan, 28-moddada, O’zbekiston 
Respublikasi  Prezidenti  O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasiga 
muvofiq  respublika  tomonidan  tuzilgan  shartnomalarga,  bitimlarga  va  u 
qabul  qilgan  majburiyatlarga  rioya  etilishini  ta’minlash  bo’yicha  kafolat 
ekanligi ko’rsatib o’tilgan. 
Mazkur 
normada, 
O’zbekiston  Respublikasi  Hukumatining 
O’zbekiston  Respublikasining  xalqaro  shartnomalarini  bajarish  chora-
tadbirlarini  ishlab  chiqishi  va  O’zbekiston  Respublikasining  xalqaro 
shartnomalari  bo’yicha  majburiyatlarning  bajarilishi  uchun  mas’uliyat 
yuklatiladigan  vazirliklar,  idoralar  va  mansabdor  shaxslarni  belgilash 
bo’yicha  vakolati  mustahkamlangan.  Shuningdek,  hukumat  O’zbekiston 
Respublikasining  xalqaro  shartnomalari  bo’yicha  majburiyatlarning 
bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. 
Vazirliklar  va  idoralar,  O’zbekiston  Respublikasining  xalqaro 
shartnomalari  bilan  tartibga  solinadigan  masalalar  vakolat  doirasiga 
kiradigan  boshqa  davlat  organlari  shartnoma  bo’yicha  O’zbekiston 
tomonidan  qabul  qilingan  majburiyatlarning  bajarilishini  ta’minlaydilar, 
bunday  shartnomalardan  kelib  chiquvchi  O’zbekiston  Respublikasiga 
tegishli  huquqlarning  amalga  oshirilishini  va  shartnomalar  boshqa 
ishtirokchilarining o’z majburiyatlarini bajarishini kuzatib boradilar. 
Misol  uchun,  O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2009  yil  25 
iyundagi  “Atom  energiyasidan  tinchlik  yo’lida  foydalanish  sohasidagi  xalqaro 

143 
 
shartnomalar  bo’yicha  O’zbekiston  Respublikasining  majburiyatlarini  bajarish 
chora-tadbirlari 
to’g’risida”gi 
№179 
sonli 
Qaroriga 
ko’ra, 
“Sanoatgeokontexnazorat”  davlat  inspeksiyasi  O’zbekiston  Respublikasi  va  Atom 
energiyasi  bo’yicha  xalqaro  agentlik  o’rtasidagi  Yadroviy  qurolni  tarqatmaslik 
to’g’risidagi  1994  yil  8  oktyabrdagi  shartnoma  bilan  bog’liq  bo’lgan  kafolatlarni 
qo’llash  to’g’risidagi  Bitim  va  Bitimga  1998  yil  22  sentyabrda  Toshkent  shahrida 
imzolangan  Qo’shimcha  protokol  bo’yicha  hamda  O’zbekiston  Respublikasi 
Hukumati va Atom energiyasi bo’yicha Yevropa Hamjamiyati (Yevroatom) o’rtasida 
atom  energiyasidan  tinchlik  yo’lida  foydalanish  sohasidagi  hamkorlik  to’g’risida 
2003  yil  6  oktyabrda  Bryussel  shahrida  imzolangan  Bitim  bo’yicha  O’zbekiston 
Respublikasining  majburiyatlari  bajarilishini  ta’minlash  borasida  vakolatli  organ 
etib  belgilangan.  Mazkur  davlat  inspektsiyasi  Atom  energiyasi  bo’yicha  xalqaro 
agentlikka  (MAGATE)  va  Yevroatomga  qonun  hujjatlarida  belgilangan  tartibda 
axborotlar  tayyorlash  va  ularni  (bayonot,  hisobotlar,  xabarnomalar,  hisobotlarga 
qo’shimcha va tushuntirishlar) taqdim etish vazifasi yuklatildi.  
Qonunning 
29-moddasida 
O’zbekiston  Respublikasi  xalqaro 
shartnomalarining  bajarilishini  kuzatib  borish,  ya’ni  monitoring  qilishdan 
iborat bo’lgan Tashqi ishlar vazirligining vazifasi ko’rsatib o’tilgan.  
Shu  bilan  bir  qatorda,  xalqaro  shartnomalarni  bajarilishi  yuzasidan 
milliy  monitoringni  amalga  oshirish  jarayonida  quyidagi  sub’ektlar  ham 
ishtirok etishlari mumkin:  
1.  Markaziy  davlat  organlari:  sudlar  va  boshqa  huquqni  muhofaza 
qilish  organlari,  idoralararo  organlar;    shuningdek,  inson  huquqlari 
bo’yicha  xalqaro  shartnomalarni  monitoringi  sohasida  inson  huquqlari 
bo’yicha milliy institutlar. 
2.  Mahalliy  davlat  hokimiyati  va  boshqaruvi  organlari:  viloyat, 
tuman,  shahar  hokimliklari;  shu  bo’g’indagi  sudlar  va  boshqa  huquqni 
muhofaza qilish organlari; mahalliy darajadagi tashkilotlar va muassasalar. 
3. Fuqarolik jamiyati institutlari: fuqarolar; fuqarolarning o’zini-o’zi 
boshqarish  organlari;  yuridik  jamoatchilik  birlashmalari  (advokatura, 
sud’yalar  assotsiatsiyasi  va  boshqalar);  nodavlat  notijorat  tashkilotlari; 
ommaviy axborot vositalari. 
Xalqaro 
shartnomalarning 
xalqaro 
monitoringida 
xalqaro 
shartnomalarni  davlat  tomonidan  qanday  bajarilayotganligi  o’rganilsa, 
milliy monitoringda esa, ham xalqaro shartnoma, ham milliy qonunchilikni 
bajarilishi  bo’yicha  huquqni  qo’llash  amaliyotining  muammolari  va 
istiqbollari o’rganilishi ko’zda tutiladi.  
Masalan, 
fuqarolarning 
konstitutsiyaviy 
huquqlari 
hamda 
qonuniy 
manfaatlariga  rioya  etilishi  va  himoya  qilinishini  ta’minlash  bo’yicha  monitoring 
tekshiruvlarini o’tkazish Ombudsman faoliyatining strategik yo’nalishlaridan biridir. 

144 
 
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo’yicha 
vakili  (Ombudsman)  tomonidan  olib  boriladigan  monitoring  inson 
huquqlari 
sohasida 
O’zbekiston 
Respublikasi 
qonunchiligini 
takomillashtirish  va  ularni  xalqaro  huquqning  umume’tirof  etilgan 
prinsiplari  va  normalariga  muvofiqlashtirishga  ko’maklashish  bo’yicha 
faoliyati  mintaqada  inson  huquqlarini  ta’minlashning  holati  haqidagi 
ma’lumotlarni,  fuqarolarning  Vakilga  ularning  huquqlari  va  qonuniy 
manfaatlarini  buzilishi  to’g’risidagi  murojaatlarini  tahlil  qilish,  qonun 
loyihalarini  huquqiy  ekspertiza  qilish  bo’yicha  o’z  xulosalarini,  qabul 
qilinayotgan  qonun  loyihalariga  o’zgartirish  va  to’ldirishlar  kiritish, 
qonunchilikdagi  bo’shliqlarni  bartaraf  etish  to’g’risida  takliflar,  inson 
huquqlariga  oid  xalqaro  shartnomalarni  ratifikatsiya  qilish  takliflarini 
kiritish asosida amalga oshiriladi
.
1
 
Ombudsman  2005  yilda  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining 
Qonunchilik palatasi Xalqaro ishlar va parlamentlararo aloqalar qo’mitasi 
bilan BMTning Bola huquqlari konvensiyasi, Qiynoq hamda muomala va 
jazolashning  qattiq  shafqatsiz,  insoniylikka  zid  yoki  qadr-qimmatni 
kamsituvchi  turlariga  qarshi  konvensiyasiga  rioya  qilishni  tekshirishda 
ishtirok  etdi.  Shu  yili  Senatning  Tashqi  siyosiy  masalalar  bo’yicha 
qo’mitasining  Xotin-qizlarni  kamsitishning  barcha  shakllariga  barham 
berish  to’g’risidagi  BMT  konvensiyasini  amalga  oshirilishini  o’rganish 
ishida qatnashdi
2
. 
Inson huquqlari sohasidagi xalqaro va milliy monitoringning nazariy 
masalalari  bo’yicha  xulosa  qilinar  ekan,  bu  sohada  monitoringni  amalga 
oshirish,  mamlakatdagi  inson  huquqlari  sohasidagi  davlat  siyosatini 
amalga  oshirishda  hamda  bu  sohadagi  umumiy  axvolni  o’rganishda 
dolzarb ahamiyat kasb etadi. Inson huquqlari sohasidagi monitoring:  
birinchidan,  inson  huquqlari  sohasida  qonunchilik  va  amaliyot 
muammolari va kamchiliklarini aniqlaydi; 
ikkinchidan, ushbu muammo va kamchiliklarni xal etishning maqbul 
vosita va usullarini topishga yordam beradi; 
uchinchidan,  milliy  qonunchilik  va  huquqni  qo’llash  amaliyotini 
yanada takomillashtiradi; 
                                                 
1
 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман)нинг 2005 йилги 
хисоботи. Тошкент, 2006. -Б.11. 
2
 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман)нинг 2005 йилги 
хисоботидан. 

145 
 
to’rtinchidan,  inson  huquqlari  bo’yicha  xalqaro  huquq  normalarini 
milliy  qonunchilikka  implementatsiyasi  muammolarini  aniqlaydi  hamda 
istiqbollarini belgilab beradi
1
;  
beshinchidan,  mamlakatning  inson  huquqlari  borasidagi  xalqaro 
shartnomalardan  kelib  chiqayotgan  majburiyatlarini  qay  darajada 
bajarayotganligini aniqlash imkonini beradi; 
oltinchidan, esa davlatning o’z majburiyatlarini bajarishini o’rganish 
asosida,  bunday  davlatga  nisbatan  xalqaro  hamjamiyatning  ishonchini 
hamda  bunday  davlat  bilan  kelgusida  iqtisodiy,  ijtimoiy,  savdo, 
investitsiya  va  boshqa  sohalarda  hamkorlik  olib  borish  uchun  yanada 
kengroq istiqbollarni belgilab olishga imkon beradi.  
Demak, yuqoridagilardan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki, inson 
huquqlari  sohasida  xalqaro  monitoringda  xalqaro  shartnomalarni  davlat 
tomonidan  qanday  bajarilayotganligi  o’rganilib,  davlatning  inson 
huquqlari  bo’yicha  faoliyatiga,  mamlakatdagi  inson  huquqlari  va 
erkinliklariga rioya etilishining ahvoliga xalqaro  miqyosda baho berilishi, 
bu borada mamlakatda yanada qilinishi lozim vazifalar belgilanishi hamda 
xalqaro  hamjamiyat  tomonidan  ahvolni  yanada  yaxshilash  hamda  milliy 
mexanizmni  takomillashtirishga  yordam  berishning  imkoniyatlari  va 
istiqbollari belgilab olinadi.   
Inson  huquqlari  sohasida  milliy  monitoringda  esa,  ham  xalqaro 
shartnoma, ham milliy qonunchilikni bajarilishi bo’yicha huquqni qo’llash 
amaliyotining  muammolari  va  istiqbollari  o’rganilib,  inson  huquqlari 
bo’yicha  qonunchilikni  hamda  uni  amalga  oshirishning  milliy 
mexanizmini  yanada takomillashtirishga va pirovard natijada, mamlakatda 
inson  huquqlari,  erkinliklari  va  qonuniy  manfaatlariga  rioya  etilishi  va 
ularni himoya qilishni yanada samarali ta’minlashga erishiladi.  
 
 
MAVZU BO’YICHA XULOSALAR 
 
Mazkur mavzuni o’rganishda talabalar xalqaro shartnomalarni bajarilishining 
monitoringni, 
xalqaro 
shartnomalardan 
kelib 
chiqadigan 
majburiyatlarni 
bajarishning xalqaro monitoringi hamda milliy monitoringi va uni amalga oshiruvchi 
sub’ektlarga  oid  masalalarni  ko’rib  chiqishlari;  ularning  xalqaro  huquqiy 
munosabatlarda ularning rolini aniqlashlari lozim. 
 
 
                                                 
1
 Мўминов А.  Инсон  ҳуқуқлари бўйича мониторингнинг аҳамияти  //Қонун  ҳужжатлари мониторинги: назария 
ва амалиёт масалалари”. Илмий-амалий семинар материаллари. – Т.: 2006. -Б. 148 

146 
 
NAZORAT UCHUN
 
SAVOLLAR VA KAZUSLAR 
 
1.
 
Xalqaro  shartnomalarni  monitoring  qilish  tushunchasi  va  ahamiyatini  yoritib 
bering. 
2.
 
Xalqaro  shartnomalarni  monitoring  qilish  shakllari,  unda  qo’llanadigan 
usullar qanday? 
3.
 
O’zbekiston  Respublikasining  xalqaro  shartnomalari  qaysi  tashkilotlar 
tomonidan monitoring qilib boriladi? 
4.
 
Monitoring  qilish  mexanizmi  va  usullari  shartnomaning  o’zida  belgilab 
berilgan xalqaro shartnomalarga misol keltiring va ularni sharhlang.  
 
1 KAZUS. 
2015  yil  mart  oyida  Yaman  davlatida  siyosiy  inqiroz  boshlanib,  mamlakatda 
qo’poruvchilik harakatlari avj oldi. Hukumat qo’shinlari bilan separatistlar o’rtasida 
to’qnashuvlar natijasida ko’plab tinch aholi halok bo’ldi. Ichki  kurashlarga Saudiya 
Arabiston  davlati  harbiy  kuchlari  aralashib,  havo  qo’shinlari  orqali  hujumlar 
uyushtirdi.  To’qnavshuvlar  natijasida  Yamandagi  YuNSEKOning  Jahon  madaniy 
yodgorliklar  ro’yxatiga  kiruvchi  tarixiy  yodgorliklar  vayronaga  aylantirildi.  Yuzaga 
kelgan  vaziyatni  Yaman  davlatining  Qurolli  mojaro  vaqtida  madaniy  boyliklarni 
muhofaza qilish to’g’risidagi Gaaga konvensiyasining a’zosi sifatida hal qiling. 
1.
 
Mazkur vaziyatda Gaaga konvensiyasini qaysi qoidalari qo’llanadi(mi)? Sodir 
etilgan huquqbuzarliklarni izohlang va ularga uchun javobgarlikni hal qiling? 
2.
 
Yaman  va  Saudiya  Arabistoni  davlatlari  Gaaga  konvensiyasini  buzganmi? 
Davlatlar  mazkur  Konvensiya  qoidalarini  amalga  oshirish  uchun  qanday  choralarni 
ko’rishi lozim edi?  
3.
 
Gaaga  konvensiyasining  nazorat  qilish  qanday  amalga  oshiriladi?  Bunda 
nazorat qiluvchi sub’ektga qanday vakolatlar berilgan? 
 
MUSTAQIL ISH UCHUN TOPSHIRIQLAR 
 
1.
 
O’zbekiston  Respublikasi  qo’shilgan  istalgan  inson  huquqlariga  oid  bo’lgan 
xalqaro shartnomani monitoringiga taaluqli bo’lgan masalalarni izlab topish va tahlil qilish. 
Ish shakli – nazorat ishi (esse). 

147 
 
IX. XALQARO SHARTNOMALARNI HAQIQIY EMAS DEB 
TOPISH 
 
(yuridik fanlar nomzodi Azimov Mirvohid Mirilyasivich) 
 
Annotatsiya.  Mazkur  bobda  xalqaro  shartnomani  haqiqiyligi,  haqiqiy  emas 
deb  topish  tushunchasi,  xalqaro  shartnomani  haqiqiy  emas  deb  topish  shartlari  va 
turlariga bag’ishlangan masalalarini o’rganiladi. 
 
9.1. Xalqaro shartnomalarning haqiqiyligi va haqiqiy emasligi 
 
 
Mazkur  masalaga  1969  yildagi  Xalqaro  shartnomalar  huquqi 
to’g’risidagi  Vena  Konvensiyasida  belgilangan  “Umumiy  qoidalar” 
bo’limining 1-moddasida “Xalqaro shartnomani haqiqiy emas deb topish, 
amal qilishini tugatish va to’xtatib turish” nomli qismida o’z aksini topgan. 
Haqiqiy  deb  topish  tushunchasi  BMT  Xalqaro  huquq  komissiyasi 
tomonidan  yoritib  berilmagan,  ammo  uni  tushuntirib  berish  borasidagi 
harakatlari bo’lgan. 
X. Lauterpaxt (A/CN.4/63) birinchi ma’ruzasining 10-16 moddalari 
va uning ikkinchi ma’ruzasining 16-moddasi (A/CN.4/87) shu tushunchani 
yoritib berishga bag’ishlangan. Dj. Fitsmoris ham bu tushunchaga o’zining 
uchinchi ma’ruzasida (A/CN.4/115) alohida e’tibor qaratgan. Haqiqiy deb 
topish  tushunchasi  shartnomalarni  haqiqiy  emas  deb  topish  mumkin 
bo’lgan  barcha  masalalarda  qo’llaniladi,  bunda  davlatlar  o’zlarining 
shartnoma tuzish huquqiga ega ekanligiga nisbatan cheklovlardan tashqari 
davlat  vakillarining  vakolatlari  bo’yicha  konstitutsiyaviy  cheklovlarni  o’z 
ichiga oladi
1
.
 
A.N.Talalaev  fikriga  ko’ra,  “Haqiqiylik  tushunchasi  qonuniylik 
tushunchasidan  kengroq,  bu  xalqaro  shartnomaning  nafaqat  xalqaro 
huquqqa  moslik  jihati,  balki  unda  xalqaro  huquqiy  sub’ektivlikka  ega 
bo’lgan  tomonlarning  mavjudligi,  ularning  roziligi  va  boshqa  jihatlari 
bo’yicha xalqaro shartnomaning huquqiy  mukammalligidir
2
.  I.I.Lukashuk 
ta’kidlashicha,  bu  fikrga  to’liq  qo’shilib  bo’lmaydi.  Huquqiy 
                                                 
1
 Qarang:YILC.1963.Vol.II.P.38 
2
 Венская конвенция о праве международных договоров. Комментарий. М.:, 1997. - С.116. 

148 
 
sub’ektivlikka  ega  bo’lish,  xohish  –  irodalar  kelishuvining  mavjudligi 
xalqaro huquq tomonidan ham tartibga solinadi
1
. 
Vena  konvensiyalariga  ko’ra,  shartnomaning  haqiqiyligi  shartnoma 
normalarga  muvofiq  tuzilganligi  va  ular  tomonidan  o’rnatilgan  tartibda 
e’tiroz  bildirilish  mumkinligini  anglatadi.  Shartnomalarga  nisbatan 
haqiqiylik  prezumpsiyasi  mavjud  –  har  bir  shartnoma  u  Konvensiyalar 
tomonidan o’rnatilgan normalar asosida boshqacha holat isbotlanmagunga 
qadar  haqiqiy  hisoblanadi.  Vena  konvensiyalariga  muvofiq  shartnoma 
haqiqiyligi  yoki  shartnoma  majburiyligiga  rozilik  masalalariga  faqat 
Konvensiyalarni 
qo’llash 
asosida 
e’tiroz 
bildirilishi 
mumkin. 
Shartnomaning  amal  qilishini  tugatish,  uning  denonsatsiyasi  yoki  undan 
ishtirokchining  chiqishi  faqat  shartnomaning  o’zini  yoki  Konvensiyalarni 
qo’llash natijasida amalga oshishi mumkin. Bu qoida shartnomaning amal 
qilishini to’xtatib turishda ham qo’llaniladi (42 - modda). 
Doktrinada  shartnomaning  bajarilishi  natijasida  uni  tugatish 
to’g’risidagi  masala  muhokama  qilindi.  Ayrim  olimlar  shartnoma  o’z 
faoliyatini  uni  bajarilishi  natijasida  tugatish  mumkin  deb  hisoblaydi 
(masalan,  Ansilotti,  Foshil).  Boshqalar  bu  holatga  o’z  e’tirozlarini 
bildirgan,  ular  orasida  Fismoris  ham  bor
2
.  Shartnomalar  aniq  harakatni 
amalga  oshirish  maqsadini  ko’zlasa,  ularni  bajarilishi  natijasida  tugatish 
masalasi  ko’riladi.  Biroq,  bunday  holatlarda  ham  davlatlar  bajarilgan 
shartnomani tugatish bo’yicha tasdiqlovchi  maxsus aktlarni qabul qilishni 
ma’qul  ko’radi.  Vena  konvensiyalari  ijroni  shartnomaning  tugatilish 
vositasi sifatida nazarda tutmaydi.  
Shartnoma  tugatilishi  mumkin,  lekin  ayrim  o’z  qoidalarini 
harakatda qoldirishi mumkin. 
Shartnoma  faoliyatini  haqiqiy  emas  deb  topish,  tugatish  yoki 
to’xtatib  qo’yish  ushbu  shartnomadan  qat’iy  nazar  davlat  yoki  tashkilot 
majburiyatlari  uchun  kuchga  ega  bo’lgan  xalqaro  huquq  normalariga 
muvofiq  shartnomada  belgilangan  har  qanday  majburiyatni  bajarish 
to’g’risidagi davlat yoki tashkilot majburiyatlarini qamrab olmaydi.  
                                                 
1
 Лукашук И.И. Современное право международных договоров. Том II. Заключение международных договоров 
- М.: Волтерс Клувер, 2006. - C. 86 
2
 Qarang: Fitzmaurice G. Second Report on the Law of Treaties. P.46. 108 
Shartnoma  uni  tuzish  tartibi  to’g’risidagi  moddalarning  buzilishi 
natijasida haqiqiy emas deb topilishi mumkin. 

149 
 
Bunday majburiyatlar xalqaro huquqning odat normalaridan hamda 
boshqa  shartnomalardan  kelib  chiqadigan  majburiyatlar  hisoblanadi.  Bu 
qoida  aksiomatik  (isbot  talab  qilmaydigan)  xarakterga  ega.  Muayyan 
shartnomaning  tugatilishi  xalqaro  huquqning  boshqa  manbalari  bo’yicha 
majburiyatlarga ta’sir ko’rsatmaydi. 
Shartnoma  qoidalarining  bo’linish  imkoniyatlarini  tan  olgan  holda, 
davlatlar  shartnoma  qoidalarining  yaxlitligi  Vena  konvensiyasini 
qo’llashda  ham  asosiy  norma  ekanligini  ta’kidlashdi.  Shunga  muvofiq, 
Vena  konvensiyalarida  tan  olingan  shartnomani  haqiqiy  emas  deb  topish 
yoki  shartnoma  faoliyatini  tugatish,  undan  ishtirokchining  chiqishi  yoki 
uning  harakatini  to’xtatib  qo’yish  asoslari  bilan  bog’liq  barcha  holatlar 
faqat butun shartnomaga nisbatan qaratilishi belgilab qo’yildi. 
So’ngra  44.2  va  60-moddalar  loyihasida  nazarda  tutilgan 
qoidalardan  istisno  holatlar  keltirilgan,  ular  shartnomaning  buzilishi 
natijasida  shartnomaning  amal  qilishini  tugatish  yoki  uning  harakatini 
to’xtatib qo’yishga bag’ishlangan.  
44.3-moddaning  bandlari  rad  etish  uchun  asos  faqat  ayrim 
qoidalarga taaluqli bo’lgan imkoniyatlarni nazarda tutadi. Ularga faqat shu 
qoidalarga nisbatan murojaat qilish mumkin, qachonki:  
a)  ko’rsatilgan  qoidalar  shartnomaning  qolgan  qismidan  ularning 
qo’llanishiga ko’ra ajratilgan bo’lsa;  
b)  shartnomadan  ko’rinib  turibdiki,  bu  qoidalarning  qabul  qilinishi 
boshqa  ishtirokchi  yoki  boshqa  ishtirokchilarning  butun  shartnoma 
majburiyatiga roziligi muhim asos bo’lmagan;  
v) shartnomaning qolgan qismi bajarilishi adolatli bo’larmidi. 
Shartnomaning  bo’linishi  uni  haqiqiy  emas  deb  topish  sabablariga 
bog’liq.  
Agarda  gap  aldov  yoki  pora  berish  yo’li  bilan  o’ziga  og’dirish 
haqida  borsa,  tomon  butun  shartnomadan  yoki  yuqorida  keltirilgan 
qoidalarga muvofiq uning ayrim qoidalaridan voz kechishi mumkin (44.4 -
modda). 
Agarda gap davlat yoki davlat vakilini majburlash hamda imperativ 
normalarga  zid  holat  haqida  borsa,  shartnoma  qoidalarining  bo’linishiga 
yo’l  qo’yilmaydi  (44.4  -modda).  Bunday  holatlarda  shartnoma  boshidan 
ahamiyatsiz hisoblanadi. 
O’ziga e’tiborni tortgan fakt shundan iboratki, shartnoma bo’linishi 
xalqaro  huquqda  mavjud  imperativ  normalarga  zid  bo’lgan  qoidalar 
asosida  tuzilgan  shartnomalarga  tegishli  emas.  Bunday  shartnomalar