Loyihalarni moliyalashtirish
Download 0.62 Mb. Pdf ko'rish
|
agar IRR=HR, ixtiyoriy echimni qabul qilish mumkin, a i loyihani amalga oshirishdan zarar ham, foyda ham ril a i. Ushbu rsat i h yordamida: investitsiya summalari teng lga ; davomiyligi bir xil lga ; risk darajasi teng lga ; pul tushumlarining shakllanish sxemasi bir xil lga hollarda loyihalarni foydalilik darajasi i ha taqqoslash t g ri echim qabul qilishni engillashtiradi. Bu rsat i h qanchalik yuqori lsa, loyiha shunchalik samarali deb topiladi. Foydaning ichki e ri i boshqacha ri ish a, a i interpolyatsiya usuli orqali ham ifodalash mumkin: ), (
( 1 2 2 1 1 1 d d NPV NPV NPV d IRR (1.7) 25
bu erda, NPV 1 – d
1 diskont e ri stavkasidagi sof joriy qiymatning ijobiy miqdori; NPV 2 – d
2
diskont e ri stavkasidagi sof joriy qiymatning salbiy miqdori. Foydaning ichki e ri i aniqlashda d 1 va d 2 rsat i hlar miqdori asosiy ri i egallaydi. Ularning ta siri natijasida sof joriy qiymatning zgarishi i va buning oqibatida esa foydaning ichki e ri ham zgarishi i kuzatish mumkin. Shunga ra: d 1 – bu NPVning ijobiy qiymatinini minimallashtiruvchi foiz stavkasi; d 2
hisoblanadi.
25 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006.105-b. 34
Investitsiyalarniig rentabelligi usuli (PI) - diskontlashtirilgan daromadlarning diskontlashtirilgan investitsiya harajatlariga nisbatini hisoblab topishga asoslangan. Bu qanday holatda investor boyligi sishi mumkinligini rsati beradi va quyidagicha aniqlanadi: 0 1
) (
d I CF PI n t t t
(1.8) 26
bu erda I 0 - shla g i h investitsiyalar, SG’-t davrda olingan pul tushumlari. Investitsiya rentabelligi rsat i hi firma (yoki investor) a lag lari 1 s hisobida qanday hollarda sishi i aniqlash imkonini beradi. Agar investitsiya sarflari turli davrlarda (uzoq amalga oshirilsa, (RI)ni aniqlash formulasi quyidagicha la i: , ) 1 ( / ) 1 ( 1 1 n t t t n t t t d I d CF PI
(1.9) 27
bu erda, I t – t yildagi investitsiyalar. Investitsiyalarning rentabelligi va sof joriy qiymat rsat i hlari i taqqoslama baholash shuni rsata i i, sof joriy qiymati sishi bilan investitsiyalar rentabelligi ham sa i va aksincha. Agar rentabellik rsat i hi «1»ga teng yoki undan kichik lsa, loyiha rad etilishi kerak, chunki u q shi ha foyda keltirmaydi. NPV=0 da investitsiyalarning rentabelligi hamisha 1ga teng la i. Oddiy li ri ishiga qaramasdan, loyihalarning rentabelligini aniqlash muammosi muayyan qiyinchiliklar bilan g liq ir. Bu hol, ayniqsa, investitsiyalar turli xil valyuta, turli xil vaqtda, a i bir qancha yillar ralig i a amalga oshirilganda uni aniqlash muammosi paydo la i. Buni quyidagi misolda ri chiqamiz. 1-misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln.s harajat qilingan. Investitsiya loyihasini amalga oshirish natijasida birinchi yil – 37750 ming s ,
26 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006, 108-b. 27 O sha manba, 108-b. 35
ikkinchi yil 45390 ming s , uchinchi yil – 47430 ming s , t rti hi yil- 51140 ming s va beshinchi yil- 60030 ming s pul tushumlari olinishi z a tutilmoqda. Bu holda investitsiya loyihasining diskontlashgan investitsiya rentabelligi qanday hisoblanadi? 3-jadval Rentabellik indeksi hisob-kitobi 28 T/R
K rsat i hlar Summa, ming s 1 yil 2 yil
3 yil 4 yil
5 yil 1 Pul tushumlari (oqimi) 37750 45390
47430 51140
60030 2 Diskont pa tir hi (d=7%) yoki diskontlash koeffitsienti 0,9346 0,8734
0,8163 0,7629
0,7130 3 Sof diskontli tushum (oqim) yoki
joriy qiymatga keltirilgan pul oqimi. 35281,1 39643,6 38717,1 39014,7 42801,4
Bunda rentabellik indeksi quyidagiga teng la i: 4 , 1 396 , 1 140000 : 9 , 195457
140000 : ) 4 , 42801 7 , 39014 1 , 38717 6 , 39643 1 , 35281 ( yoki PI
Investitsiyalarning rentabellik rsat i hi avvallari q lla ilga kapital q il alar i g samaradorligi koeffitsientidan shunisi bilan farq qiladiki, bunda daromad sifatida baholash jarayonida joriy qiymatga keltirilgan pul oqimi qatnashadi. Invetitsiyalar rentabelligi rsat i hi, nafaqat taqqoslama baholash uchun, shuningdek loyihani amalga oshirishga qabul qilishdagi mezon sifatida ham q lla ila i. Umuman, investitsiyaning rentabellik rsat i hi natijasi yordamida loyiha i ha quyidagicha xulosa qilish mumkin: - agar PI>1 lsa, u holda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin; - agar PI<1 lsa, u holda investitsiya loyihasini amalga oshirishga qabul qilib l a i; - agar PI=1 lsa, u holda investitsiya loyihasi foyda ham, zarar ham keltirmaydi. Investitsiya loyihalarining samaradorligini aniqlashning qoplash muddati usulini a a a i (oddiy) baholash usullarida ri o tdik. Lekin mazkur
28 Muallif tomonidan tuzildi. 36
usulning kelgusi davrlardagi pul tushumlarining qiymatini hisobga olmasligi uni diskontlashtirilgan usullar yordamida ham hisoblash zarurligini taqozo qiladi. Buning uchun diskontlashtirishni hisobga olgan holda investitsiyalarni
tushumlarini diskontlashtirilgan investitsiyalarga lish orqali amalga oshiriladi. Mazkur usulning tushunarli lishi uchun quyidagi misolni keltiramiz. 2-misol. Faraz qilaylik, korxona mehmonxona qurilishi uchun 300 mln.s investitsiya qildi ( a lag sarfladi). Mehmonxonani foydalanishdan keladigan yillik pul tushumlari 85, 100, 120 va 160 mln. s i tashkil etadi. Buning uchun PP — investitsiyalarni qoplash muddati hisoblanadi. S gra, investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatini (DPP) hisoblaymiz. U quyidagi formula orqali aniqlanadi: ) ( 0 DCF I DPP ,
(1.10) 29 bu erda, I 0 – shla g i h investitsiyalar; DCF (Σ) – diskontlashtirilgan yillik pul tushumlari. Mazkur rsat i h i hisoblashda yuqorida berilgan 2-misolga asoslanib tuzilgan quyidagi 4-jadvalga murojaat qilamiz.
1 Tushumlar, mln s a. 85
100 120
160 2 Diskontlashtirilgan tushumlar, mln.
s a. (d=16%)
73
74 77
89 3 T l lar ( shla g i h investitsiyalar) 300
4 Qoplash muddati (RR)
2,96 y
5 Diskontlashtirilgan qoplash
muddati (DPP)
3,85 y
29 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006.111-b. 30 Muallif tomonidan tuzildi. 37
Ushbu jadvalda investitsiyalarning qoplash muddati bilan birga diskontlashtirilgan qoplash muddati rsat i hi i g hisoblanishi keltirilgan bo lib, ularning bir-biridan farq qilishining ziga xos jihatlari ushbu rsat i hlar i aniqlash xususiyatlaridan kelib chiqadi. Jadval a l tlari a ri i turibdiki, investitsiyalarning qoplash muddati 2,96 yilni, diskontlashtirilgan qoplash muddati esa 3,85 yilni tashkil etadi. Ularning hisoblanishi quyidagi ri ishga ega:
96 , 2 96 , 0 2 000 . 000
. 120
000 . 000 . 115
000 . 000 . 185
yoki 2 yil,11oy, 15 kun. yil yil DCF I DPP 85 , 3 85 , 0 3 000 . 000
. 89 000 . 000
. 76 000 . 000
. 224
) ( 0 yoki 3yil, 10oy 10kun. K ri tga yuqoridagi misolga, asosan, shunday xulosa qilish mumkinki, investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash
muddati ularning diskontlashtirilmagan qoplash muddatiga qaraganda biroz uzoq vaqtni, a i 3 yilu 10 oy 10 kunni tashkil etdi. Bu esa investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatining kelgusi pul tushumlari va investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga olishi bilan izohlanadi. Demak, investitsiyalarning qoplash muddati i ha hisoblash usuli qilingan investitsiyalarning joriy (real) qiymati i ha t liq qoplanish muddatini tavsiflab beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli ravishda afzalroq hisoblanadi.
38
II BOB. Tijorat banklarida investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash amaliyoti tahlili 2.1. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (an’anaviy) usullar asosida baholash A a a i usullar avvaldan a l li , ular milliy va chet el amaliyotida to pul tushumlarining dikontlanishiga asoslangan usullarning keng q lla ilishiga qadar asosiy rsat i hlar sifatida amal qilib kelgan. Ushbu usullarning soddaligi va tushunarliligi uning maxsus iqtisodiy bilimga, i aga, malakaga va tajribaga ega l aga xodimlar rtasi a ham keng q lla ilishiga sabab l i. Hozirgi kunda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari salohiyatli qarz oluvchilarga investitsion resurslarni taqsimlash shartlarini a l qilishda, odatda, ushbu ikkita usuldan, a i qoplash muddati va rentabellik darajasi rsat i hlari a foydalanmoqdalar. Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash (RR) – usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin lga davrni aniqlashga xizmat qiladi. Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin lga davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga ra, bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga qilingan investitsiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan. Uni hisoblash formulasi quyidagicha: ) ( 0 t CF I PP , ( 2.1) 31
31 Колмыкова Т.С. Инвестиционный анализ: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009. с.76.
39
bu erda, I 0 – shla g i h investitsiyalar: CF t ()
- investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olingan yillik pul tushumi summasi. U sof foydani yoki yillik daromad va xarajat rtasi agi (amortizatsiyasiz) farqni ifodalaydi. Qoplash muddatini hisoblashda ikkita yondashuv mavjud. Birinchi yondashuvda investitsiyalarning shla g i h summasi yillik tushumlarning ( rta ha yillik) miqdoriga li a i. Bu rsat i h pul tushumlari yillar i ha teng lga hollarda q lla ila i. 3-misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 600 mln. s miqdorida investitsiyalash z a tutilmoqda va s g 6 yil davomida har yili 150 mln. s miqdorida daromad olish kutilmoqda. Bunday holatda qoplash muddati 4 yilni (600/150) tashkil etadi, a i shla g i h investitsiya summasi 4 yilda t liq qoplanadi, keyingi 2 yil esa investorga ushbu investitsiyadan sof daromad olish imkonini beradi. Qoplash muddatini hisoblashning ikkinchi yondashuvi investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan pul tushumlari miqdorining si boruvchi (farqli tushumlarning) yakuni ( ig i isi) sifatda izohlanadi. Agar pul tushumlari birmuncha farqli li , birinchi yilda 100 mln. s i, ikkinchi yilda 200 mln. s i, uchinchi yilda 300 mln. s i, t rti hi yilda 450 mln. s i va beshinchi yilda 600 mln. s i, oltinchi yilda 800 mln. s i tashkil etadi desak, u holda qoplanish muddatini hisoblash birmuncha murakkablashadi. Bunda uch yillik pul tushumlari ig i isi shla g i h investitsiyalar miqdoridan kichikligi, t rt yil i ha katta ekanligini inobatga olsak, investitsiyalarning aniq qoplanish muddati loyihaning t rti hi yilgi faoliyatiga g liqligi i ra iz. Uch yillik olingan daromadlarning (100+200+300=600) shla g i h investitsiyalardan (800) farqi 200 mln. s i (800 – 600) tashkil etishini inobatga olsak, ushbu qoldiq summaning t rti hi yilda olingan daromadlarga nisbati uning qoplanish muddatini rsata i, a i 200/450 = 0,44 koeffitsientni, yil hisobida esa, 0,44*366=162 kun, a i 5 oy va 12 kunni, jami investitsiyalarning qoplanish muddati esa 3 yilu 162 kunni (3 yil + 5 oy 12 kun) tashkil etishini hosil qilamiz. 40
Ushbu usulning asosiy afzalliklari qoplash muddatini aniqlashda bajariladigan hisob-kitob ishlarining oddiyligi, qulayligi va tushunarliligidadir. Kamchiligi esa kelgusi davrlardagi pul tushumlarining qiymatini hisobga olishga qodir emasligi, shuningdek uni investitsiya loyihasining daromadliligini aniqlashda q lla l asligi a ir. Bu usul investorning qancha vaqt mobaynida z kapitali bilan tavakkalchilikka l q ishi i tasavvur qilishga yordam beradi. Shunday qilib, investitsiya loyihasining qoplash muddati – bu shanday vaqtki, bunda loyihani amalga oshirishdan olinadigan tushumlar qilingan xarajatlarni qoplaydi.
darajasini aniqlash usuli – ARR yoki ROI) – bu rsat i h buxgalteriya hisoboti a l tlariga asoslangan holda aniqlanadigan rta ha daromadni investitsiyalarning rta ha yillik hajmiga lish orqali aniqlanadi. Bunda hisob- kitob ishlari foizlarni va soliqlarni t la as a avvalgi foyda miqdoriga asoslanib amalga oshirilishi mumkin yoki u soliqlarni t laga a keyingi, lekin foiz t l lariga ha lga daromadga asoslanadi. Eng yaxshisi, soliq t la ga a keyingi sof foyda miqdori tanlab olinganligi afzalroqdir, chunki u korxona ta sis hilari va investorlar oladigan xaqiqiy foydani ifodalaydi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi: 2 / ) ( ) 1 ( 0 a b a c C C C D ARR ( 2.2.) 32
bu erda, D – foiz va soliq t l lariga ha yoki soliq t la i , foizlar t la g ga ha lga daromad: S s – soliq t lash stavkasi; S a b , S a o
- aktivlarning ri chiqilayotgan davriga lga shla g i h va oxirgi summasi, qiymati. Ushbu rsat i h i g afzalligi quyidagilardan iborat: - hisob-kitobning sodda va tushunarliligi; - loyihaning foydaliligini rsatishi; - loyihaning butun hayotiylik davrini rsatishi.
32 Колмыкова Т.С. Инвестиционный анализ: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009. с.79. 41
Kamchiliklari esa kelgusi pul tushumlarining qiymatini joriy vaqtga nisbatan hisobga olmasligidadir. Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash usullariga asoslanib, “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar asosida baholaymiz. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyaviy- iqtisodiy samaradorligini baholashdan avval, bu investitsiya loyihasi t g risi a umumiy qisqacha a l tlar berib ta iz. Mazkur loyihaning asosiy maqsadi “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ tomonidan qurilish, remont, rekonstruktsiya ishlarini bajarish uchun bankdan 1,42 mlrd. s kredit olish hisobiga Yili Star-River Trade & Business Co.Ltd. nomli Xitoy kompaniyasidan qurilishga oid texnika, mashina va mexanizmlarni sotib olish hisoblanadi. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ Toshkent shahar, Bektemir tumani Hokimiyati x ali s e tlari i r hat a o t azish Inspektsiyasi tomonidan 2008 yil 12 noyabrdagi №000664-02 son bilan r hat a tga . Jamiyatning Ustav fondi 99 000 000 s i tashkil etadi va quyidagicha taqsimlangan. 5-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning Ustav fondining taqsimlanishi Ta’sischilar Ulushi, % Ulushi, so’m Raxmanov Sh.Sh. 98,5 97 515 000 Gaipov A.R. 0,5
495 000 Muxammadieva G.X. 0,5 495 000
Majidova D.A. 0,5
495 000
Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan. 42
Loyihaning umumiy summasi 1 897 493 500,00 s li , shundan 75,1% a i 1 424 000 000 s bank krediti hisobidan, qolgan 24,9% a i 473 493 500 s z a lag i hisobidan amalga oshiriladi. Loyihada z a tutilgan 1 424 000 000 s li bank krediti hisobiga Xitoy davlatida ishlab chiqilgan XIAGONG markasidagi XG951 III modelli va XIAGONG markasidagi XG932 II modelli 2 dona yuk ortuvchi texnika (pogruzchik), Jonyang markasidagi JY230E modelli 2 dona ekskavator, XG markasidagi XG31802 modelli 1 dona avtogreyderlar sotib olinadi. Keltiriladigan texnikalar asosida jamiyat qurilish i ha faoliyatini amalga oshiradi. Kredit 36 oyga l alla ga li (undan 6 oy imtiyozli davr), yillik 19% ostida 36 oy davomida asosiy qarz bir xil summalarda, milliy valyutada - 47 466 667 s a qaytarish sharti bilan beriladi. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning ushbu loyihasi 3 yil muddatda amalga oshirish l alla ga li , korxona yiliga 948,8-998,7 mln s li qurilish e tlariga texnik va texnologik xizmat rsata i. Hozirgi kunda korxona buyurtmachi “ Janubgazmaxsusmontaj” unitar korxonasi bilan 23.10.2012 yilda imzolagan №108 sonli shartnomaga asosan 10 mlrd. s li qurilish-montaj ishlarini boshlash arafasida. Investitsiya loyihasi T.I.A.siga asosan, mazkur loyihani amalga oshirish uchun l iha i itsit ri t i a 12 ishiga shtat a ali hish elgila ga li , bular a r a hi ish hilar 8 ish hi ha a a ri shqar a a 4 ishi ishlashi rejalashtirilgan. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning t la quvvat bilan ishlashi rejasi 3- ilga eli 100% e elgila ga , illar i ha quyidagiga teng:
1-yil
2-yil 3-yil
95% 97%
100%
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning investitsiya loyihasining qiymati 6-jadvalda ifodalangan. 43
6-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasi qiymati Investitsiya tarkibi So’mda Qat’iy valyutada Jami Jamiga nisbatan foizda XIAGONG
markasidagi XG951
III modelli
va XIAGONG
markasidagi XG932 II modelli 2 dona yuk ortuvchi texnika (pogruzchik) 330 000 000 0 330 000 000 17.39 Jonyang markasidagi JY230E modelli 2 dona zanjirli (gusenichniy) ekskavator 736 000 000 0 736 000 000 38.78 XG markasidagi XG31802 modelli 1 dona avtogreyder 358 000 000 0 358 000 000 18.86 Olinayotgan texnikalarga extiyot qismlar 25 500 000 0 25 500 000 1.34 Xududda x ali faoliyatini yuritish uchun ofis 154 600 000 0 154 600 000 8.14 Jami to’plangan aktivlar 1 604 100 000 0 1 604 100 000 84.53 Ishlab chiqarish zapasi 185 517 500 0 185 517 500 9.77 Jami ishchi kapital 185 517 500 0 185 517 500 9.77 Moliyaviy chiqimlar
Loyihani ishlab chiqish uchun komissiya (0,5%) 7 120 000 0 7 120 000 0.375 Bojxona
xujjatlarini rasmiylashtirish (0,4%) 5 696 000 0 5 696 000 0.3 Ish boshlagungacha lga davrda kredit foizi (90 kun) 67 640 000 0 67 640 000 3.56 Garov e ti i s g rtalash (0,25%x3 yil) 13 350 000 0 13 350 000 0.703 Garov shartnomasini notarial tasdiqdan t azish (0,15%) 2 670 000 0 2 670 000 0.14 Mehnatga haq t lash 3 oyga) 11 400 000 0 11 400 000 0.6 Jami moliyaviy xarajatlar 107 876 000 0 107 876 000 5.68 Jami investitsiya 1 897 493 500 0 1 897 493 500 100 Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.
Jadval a l tlari a ri i turibdiki, jami loyihaning qiymati 1897493500 s i tashkil etib, undan 84.53 foizi i 1604100 000 s a lag loyihada asosiy vositalarga, a i zamonaviy texnika-texnologiyalarga sarflanadi. Undan 330000000 s i i 17.39% i 2 dona yuk ortuvchi texnika (pogruzchik)ga, 736000000 s i i 38.78% i 2 dona zanjirli (gusenichniy) ekskavatorga, 358000000 s i i 18.86% i 1 dona avtogreyderga sarflanadi. Jami loyiha
44
qiymatining 9.77 foizi ishchi kapital sifatida sarflanib, 5.68 foizi esa moliyaviy xarajatlarni tashkil etadi. 7-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyalashtirish manbalari Ko’rsatkichlar So’mda Qat’iy valyuta- da Jami Jamiga nisbatan foizda 1.Korxonaning z a lag lari 473 493 500 0 473 493 500 24.96 2.Jalb qilingan a lag lar 0 0 0
3.Qarz a lag lari 1 424 000 000 0 1 424 000 000 75.04
1 897 493 500 0 1 897 493 500 100 Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan. Jadval a l tlari a ri i turibdiki, jami moliyalashtirish manbalari 1 897 493 500 s i tashkil qilib, shundan, korxonaning ziga tegishli a lag lari 473 493 500 s i yoki jamiga nisbatan 24,96 % ni tashkil qilgan. Jalb qilingan mablag lari mavjud emas. Qarz a lag lari i g ulushi 75,04 % ni tashkil qilgan yoki 1 424 000 000 s i bank krediti hisobidan loyihani moliyalashtirish z a tutilgan. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning investitsiya loyihasi a l tlariga ra, korxonaning yillar i ha sof pul oqimi quyidagiga teng: 0-yil
1-yil 2-yil
3-yil -14240000000 684704415 675670402 810998780
Bunda 0- il a i estitsi a xara atlari 1424000000 s i tash il eti , 1-yilda sof pul qi i 684704415 s ga, 2-yilda sof pul qi i 675670402 s ga, 3-yilda 45
sof pul qi i 810998780 s ga te g. Ushbu a l tlar a foydalanib qoplash muddatini aniqlaymiz: 8-jadval Investitsiya loyihasi qoplash muddati hisob-kitobi (PP) Yillar
Pul oqimi Ja g arila pul oqimi 0 -14240000000 -14240000000 1 684704415 -739295585 2 675670402 -63625183 3 810998780 747373597 PP
2.078 yil Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.
PP = (63625183 / 810998780)*365 = (0,78*365) = 28 kun Demak, investitsiya loyihasini qoplash muddati RR= 2.078 yil yoki 2 yil, 28 kunga teng.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning investitsiya loyihasi a l tlari a foydalanib, loyihaning rentabelligini aniqlaymiz (ROI). ROI = ((684704415+675670402+810998780) / 3) / 14240000000 = 723791199 / 14240000000 = 0.508 yoki 50.8%. Demak, investitsiya loyihasining rentabellik darajasi 50,8% ni tashkil etadi. Yuqoridagi hisob-kitoblardan ri i turibdiki, investitsiya loyihasining qoplanish muddati, a i loyihaga qilingan investitsion xarajatlarning loyihadan olingan daromadlar bilan qoplanish muddati 2 yil, 9 oy, 14 kunga teng li , investitsiyalarni qaytarish muddati (3yil) dan kam, bu esa loyiha samarali ekanligini ifodalaydi. Investitsiya loyihasining rentabellik darajasi, a i loyihadan olingan 3 yillik daromadlarning rta ha qiymatining loyihaga qilingan investitsion xarajatlarga nisbati 50,8% ga teng li , diskont stavkasi (19%) dan ancha katta, bu esa loyihaning samarali ekanligidan dalolat beradi.
46
2.2. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlarini tahlil qilish va baholash Har qanday loyihaning moliyaviy-iqtisodiy jihatdan baholanishi pul oqimlari haqidagi a l tlarga asoslanadi. Pul oqimlari haqidagi a l tlarga ega l as a turib investitsiya loyihasining samaradorligini baholash mumkin emas. Investitsiya loyihasini baholash loyihani amalga oshirishdan oldin bajarilishi sababli, pul oqimlari haqidagi a l tlar ham oldindan rejalashtiriladi. Loyiha samaradorligini baholashda pul oqimlarini rejalashtirish va ularni hisobga olish jarayoni asosiy ri i egallaydi va investitsiya loyihalarining haqiqiy samaradorligini aniqlashga jiddiy ta sir rsata i. Diskontlash usulining mazmuni shundan iboratki, pul a lag larining qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, a i bugungi bir s bir yildan keyingi bir s ga (iste l qiymati i ha) teng emasligi kontseptsiyasiga asoslanadi. Diskontlashga asoslangan usullarning barchasi (sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value, NPV), foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR), investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI), diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period, DPP)da investitsiya loyihalarining muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning rtasi agi farq – sof pul oqimi (Cash Flow – CF) aniqlanib, diskotlashtirish li bilan hisoblanadi. Binobarin, diskontlashga asoslangan usullarning mohiyatini tushunish uchun avvalo, korxona pul oqimlarining mazmunini va sof pul oqimini aniqlash formulasini bilib olishimiz kerak la i. Korxona pul oqimlari asosan quyidagilardan tashkil topadi: operatsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 050-qator); investitsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 100-qator); moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 180-qator). 47
Buni quyidagicha 5-rasm orqali tasvirlash mumkin: Korxona faoliyati turi Foyda (kirim ) Harajatlar (chiqim) Investitsiya faoliyati a) asosiy vositalarni sotish. b)nomoddiy aktivlarni sotish. v)
uzoq va
qisqa muddatli investtsiyalarni sotish. g) oborot kapitalining kamayishi hisobiga tushumlar a) kapital q il alar. b)nomoddiy aktivlarni sotib olish. v) oborot kapitalining sishi hisobiga harajatlar. g) uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotib olish. Operatsion faoliyat a) mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan kelib tushgan pul a lag i. b)operatsion faoliyat ning boshqa pul tushumlari.
a) material tovar, ish va xizmatlar uchun mol etkazib beruvchilarga t la ga pul a lag lari. b) xodimlarga va ular nomidan t la ga pul a lag lari. v)operatsion faoliyat ning boshqa pul t l lari. Moliyaviy faoliyat a) aktsiyalar chiqar-ishdan yoki xususiy kapital bilan g liq lga boshqa instru mentlardan kelgan pul tushumlari. b) olingan foizlar va dividentlar. g)moliyaviy faoliyat ning boshqa pul tushum lari, shu jumladan qarzlar a) xususiy
aktsiyalar sotib
olingandagi pul t l lari. b) t la ga foizlar va dividentlar. v) uzoq va qisqa muddat li kreditlar va qarz lar i ha t l lar. g) lizing i ha t l lar. d) moliyaviy faoliyat ning boshqa t l lari.
33
Pul tushumlari va chiqimlarini tahlil etish investitsiya loyihalarini baholashda juda muhim sanaladi. Investorlarni boylikni stir hi tushumning qanchaligi, pul a lag lari kirimi va chiqimigina qiziqtirmasdan, balki korxonaning byudjet oldidagi majburiyatlardan holi lga agi, a i soliqlarni t laga a keyingi qoladigan natija (foyda) qiziqtiradi. Buni quyidagi ri ish agi formula orqali aniqlash mumkin:
) (
(2.3)
34
bu erda, P t - pul tushumlari; S t - sotishdan olingan tushum; X-harajatlar ig i isi (joriy harajatlar); A - amortizatsiya ajratmasi;
33 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006.91-b. 34 O sha manba 97-b. 48
T f, T c - t la ga foizlar va soliqlar. Iqtisodiy adabiyotlarda investitsiya loyihalarining sof pul oqimini topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi 35 :
. ( . . . ) . ( . . . ' ) ( . . . . . . . ' . . CF Flow Cash oqimi pul sof g Korxonanin iya Amortizats foyda sof foyda qoladigan ixtiyorida Korxona i solig daromad Foyda baza an tortiladig Soliqqa xarajatlar doimiy Boshqa foiz uchun Kredit iya Amortizats xarajatlar zgaruvchan O tushum tushgan Sotishdan
Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining pul oqimlarini baholashga asoslanib, “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlarining tarkibini ri chiqamiz va uni baholaymiz. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining kelgusida olinishi rejalashtirilgan daromadlari va xarajatlari quyidagi jadvalda ifodalangan.
Ishlab chiqarish tannarhi 360 650 308.4 361 392 416.0 362 505 577.3
Operatsion xarajat 26 813 732.4 24 294 666.2 24 684 192.0
Kredit foiz stavkalari t l lari 259 286 666.7 166 845 333.3 58 621 333.3
Yagona soliq t l lari 56 930 688.0 58 129 229.0 59 927 040.0
Kumulyativ foyda 245 163 404.5 603 322 240.2 1 096 368 097.6 Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.
35 Староверова Г.С. Экономическая оценка инвестиций: Учеб. пособие./ Г.С.Староверова, А,Ю.Медведев, И.В.Сорокина. – М.: КНОРУС,2006. с.136. 49
Loyihaning daromad va xarajatlar hisob-kitoblari O z e ist Respublikasi xududida amal qiluvchi xamma turdagi soliq va boshqa t l lar i hisobga olgan holda amalga oshirilgan. Loyihani amalga oshirishdan keladigan daromad loyiha muddati (3 yil)ga l alla ga li , kredit qarzdorligini qaytarish hisobga olingan. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari quyidagi jadvalda ifodalangan. 10-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari
1 yil 2 yil 3 yil Jami tushumlar 0.0
948 844 800 968 820 480 998 784 000 Ishchi kapitalidagi zgarishlar 185 517 500.0 -120 335 811.0 1 693 634.0 1 252 278.0
Amortizatsiya hisobga olinmagandagi zavod xarajatlari 0.0 41 445 108.0 42 187 216.0 43 300 377.0 Yalpi tushum 185 517 500.0 1 027 735 502.0 924 939 630.0 954 231 345.0 Operatsion xarajatlar 0.0 26 813 732.4 24 294 666.2 24 684 192.0 Operatsion tushum (A) 185 517 500.0 1 000 921 770.0 900 644 964.0 929 547 153 O z kapitali 473 493 500.0
Bank krediti 1 242 000 000.0
Asosiy kapitalga investitsiyalar 1 604 100 000.0
Kredit foiz t l lari (V) 67 640 000.0 259 286 667.0 166 845 333.0 58 621 333.0 Boshqa moliyaviy xarajatlar 40 236 000.0
Daromad solig’i to’lagunga qadar tushum 0.0 741 635 103.0 733 799 631.0 870 925 820.0 Kredit i ha asosiy qarzni qaytarilishi (D) 0.0
284 800 000.0 569 600 000.0 569 600 000.0 Yagona soliq t l lari (S) 0.0 56 930 688.0 58 129 229.0 59 927 040.0 Sof pul oqimi 0.0 684 704 415.0 675 670 402.0 810 998 780.0 Kumulyativ pul oqimi 0.0 399 904 415.0 505 974 817.0 747 373 597.0 Qarzga xizmat ko’rsatish koeffitsienti (A-S)/(V+D)
1.74
1.14 1.38
Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari tahlili jadvalidan ri i turibdiki, pul oqimlari harakati yillar i ha ijobiy qiymatga ega li , sof pul oqimi yillar i ha quyidagiga teng:
50
0-yil 1-yil
2-yil 3-yil
-14240000000 684704415 675670402 810998780 Qarz oluvchi tomonidan loyihaning daromad va xarajat parametrlariga rioya qilingan taqdirda pul oqimlari harakati loyiha i ha barcha xarajatlarni qoplaydi. Qarzga xizmat rsatish koeffitsienti 1.14 dan kam emas. Umuman olganda, loyihaning pul oqimlari rsat i hlari ijobiy, loyiha esa samarali deb aytish mumkin.
Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni q llash zaruriyati l asligi ham mumkin. Bu usullarning q lla ilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Diskontlash koptseptsiyasini q llashga asoslangan usullarni biz yuqorida ri t i va ular quyidagilardan iborat: sof joriy qiymatni aniqlash usuli; foydaning ichki e ri i hisoblash usuli; investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli; diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli. Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini aniqlashda asosiy xizmat vazifasini ta i. Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining pul oqimlarini baholashning diskontlashga asoslangan usullari asosida “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasini tahlil qilamiz va uni baholaymiz.
51
11-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining samaradorligini sof joriy qiymat usuli asosida baholash (NPV) Yillar Pul oqimi, so’m Joriy qiymat koeffitsienti 19% Joriy qiymat 0 -1 424 000 000 1 -1 424 000 000 1 684 704 415 0,8403 575 357 119,9 2 675 670 402 0,7061 477 090 870,8 3 810 998 780 0,5934 481 246 676 NPV
109 694 666,7 Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, loyihaga qilingan investitsiyaning miqdori 1 424 000 000 so’mni tashkil etgan. Pul oqimlari yillar bo’yicha 1-yilda 684 704 415 so’m, 2-yilda 675 670 402 so’m, 3-yilda 810 998 780 so’mni tashkil etgan. Diskont stavkasi 19 % bo’lganda, 3 yildan so’ng loyihaning sof joriy qiymati 109 694 666,7 so’mga teng bo’ladi. Sof joriy qiymat NPV > 0 bo’lganligi uchun loyiha samarali.
Yuqoridagi jadval ma’lumotlariga asoslanib, investitsiya loyihasining rentabellik indeksini (PI) hisoblasak,
PI =1,077 ga teng bo’lgani uchun, ya’ni 1 dan katta bo’lgani uchun loyiha samarali.
-1 424 000 000 1 -1 424 000 000 1 -1 424 000 000 1 684 704 415 0,8403 575 357 119,9 0,7185 491960122,17 2 675 670 402 0,7061 477 090 870,8 0,5102 344727039,1 3 810 998 780 0,5934 481 246 676 0,3644 295527955,43 NPV
+109 694 666,7
-291784883,3 Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi. 52
Investitsiya loyihasi foydaning ichki me’yori daromadlilik me’yori bo’lib, bunda pul oqimi kirimining diskontlashtirilgan qiymati pul oqimi chiqimining diskontlashtirilgan qiymatiga tengdir. Ya’ni sof joriy qiymat nolga teng bo’ladi va IRR quyidagicha hisoblanadi: Bunda foydaning ichki e ri i boshqacha ri ish a, a i interpolyatsiya usuli orqali hisoblanadi: ), ( ) ( 1 2 2 1 1 1
d NPV NPV NPV d IRR =19+( 109 694 666,7*21) / (109 694 666,7-(-291784883,3)) = 24,6 % Demak, 24,6%da investitsiya loyihasining sof joriy qiymati 0 ga teng bo’ladi. Investitsiya loyihasida diskont stavka 24,6%gacha teng bo’lganda, foyda keltiradi, undan oshsa loyiha samarasiz bo’ladi. agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi; agar IRR1> Download 0.62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling