Қўлѐзма ҳуқуқида удк

бўл-маъносини англатган ай- феълидан -ғир қўшимчаси билан ясалган 
сифат бўлиб, асли, бетоқат, гижинг, ўйноқи, қизиққон, деган маъноларни 
англатган. Кейинчалик бу сифат отга кўчиб, шундай хусусиятли эркак отни 

---

67 
билдира бошлаган. Ўзбек тилида а унлиси а: унлисига алмашган, ы 
унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: ай+ғир+айғир>айғир
56
. 
Йилқи-отлар подаси. Бу от қадимги туркий тилдаги ―бир жойга 
тўпла‖ маъносини англатган йил- феълидан қи қўшимчаси билан ясалган. 
Ўзбек тилида ы унлиларининг қаттиқлик белгиси йўқолган. Йилқи-йилқь. 
Бу от асли, кенг ўтлоқда эркин ҳаракатланиб юрувчи ҳайвонлар маъносини 
англатган; маънода торайиш воқеъ бўлиб, ―отлар подаси‖ маъносини англата 
бошлаган. 
Бўри. Битиктошларда бўри тотеми ишлатилган. Бўри қадимдан барча 
туркий халқларнинг тотемидир. Ашин уруғи ўзларини бўридан тарқалган деб 
ҳисоблашлари тўғрисида афсоналар мавжуд. «Алпомиш»да Бойбўри, 
«Қўрқут ота китоби»да Бойбўрак образларининг яратилиши, «Ўғузнома»да 
бўри туркий қавмларни бошловчи асосий қаҳрамон даражасига кўтарилиши 
қадимий эътиқодлар ифодасидир. Энасой ѐдномаларидаги ―Чучук Бўри‖- 
Сангун исми ҳам тотемлик белгиси бўлиб, у қадимги туркий достонлар билан 
ѐдномалар ўртасидаги яқинликни кўрсатади. Бўри тотеми туркий халқлар 
оғзаки ижодида уруғ боши, бало-офатлардан сақловчи мададкор куч 
сифатида улуғланган. 
Топонимлар 
Тўнюқуқ битиктоши Битик Билга Тўнюқуқ-бен (―(Мен) билга Тўнюқуқ-
ман‖) жумласи билан бошланган. Бу жумла матннинг бошламаси бўлиб, уни 
уч компонентга ажратиш мумкин:  
1) Муаллифнинг унвони (билга);
2) Оти (исми) (Тўнюқуқ);
3) Унга қўшилаѐтган -бен учинчи компонент - шахс-сон қўшимчаси 
бўлиб, кесимликни таъминлаган.
Ушбу бошлама қуйида берилган матн Тўнюқуқнинг сўзлари 
эканлигига ишора. Билгә Тонйуқуқ бән ӧзум  Табғач әлингә қылынтым ―ўзим 
56
O`zbek tilining etimologik lug`ati. Sh. Rahmatullayev Toshkent-2000, 25-бет; 

---

68 
Табғач давлатида тарбияландим.‖ [Тўнюқуқ,1]
57
жумласи билан асосий 
қисмга кўчилади.
58
Бу ѐзув ѐдгорлиги турк хоқонлигига асос солган Элтариш 
хоқоннинг (асл исми Қутлуғ, Хитой манбаларида Гудулу) маслаҳатчиси ва 
саркарда Тўнюқуққа бағишланиб тошга ўйиб ѐзилган. Бу шахс Хитой 
йилномаларида Юанчжен деб берилган.
59
Йилномалардаги Шарқ туркларига 
оид материалларни икки том қилиб ―Дие чинишен Нахриш-тензуз Гешихт 
дер ост-Туркен‖ (Шарқий турклар тарихига оид хитой манбалари, Висбаден-
1957) номи билан нашр қилган Лиу Маутсай Тўнюқуқ бошқа шахс деган 
фикрни билдирган эди. Бироқ ленинградлик олим С.Г.Кляшторнийнинг 
Юанчен билан Тўнюқуқнинг бир шахс эканлигини тарихий ва тил нуқтаи 
назаридан исботлаб беради
60
. Битиктошда Табғач, Ўғуз, Ўтукан, Шантунг, 
Олтин Йиш, Кўгман сингари кўплаб географик жой номлари келтирилган 
бўлиб, улар хусусида қуйида фикр юритамиз. 
Табғач-тарихий 
манбаларда 
ѐзилишича, 
яримтурк 
ва 
яримхитойликлардан ташкил топган этник халқ. Маҳмуд Кошғарийнинг 
«Девони луғотит турк» асарида “Таwғач/тауғач – «турк халқининг бир 
қисми»
61
дея таърифланган. Мазкур жумланинг этимологиясига назар 
солинганида табғач – туркий тилда гаплашувчи халқ эканлиги ойдинлашади. 
Қадимги туркий тилда тапағ (тапиғ ѐки тапуғ) – хизмат, хизмат қилиш, 
хизмат қилишли, ач – қадимги туркий тилдаги ас – моҳир этнонимидир. 
Шундан келиб чиқилса, табғач – моҳир хизматчи демакдир. Шунингдек, 
туркий тилда гаплашувчи табғачлар, манбаларга кўра, сянби ва сюн 
қабилаларининг бирлашувидан ташкил топган. Улар тарихан IV асрларда 
Марказий Осиѐда мустақил давлат сифатида шаклланган ҳамда икки 
57
Bitiktoshdagi matnlar satr soni bilan belgilangan. Masalan, maqolada Tonyuquq yodgorligi, ikkinchi satr singari 
havolalar qisqartirilib, [Tonyuquq, 2] tarzida beriladi.
58
Qosimjon Sodiqov. ―Bilga To
‗
nyuquq bitigi‖.