M. B. Ibragimov Jismoniy madaniyat darslarida innovatsion texnologiyalardan foydalanish

1-BOB.
INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNI NAZARIY-AMALIY ASOSLARI.

1.1. Pedagogik texnologiya kontseptsiyasining

rivojlanish tarixi
Bugun mamlakatimiz istiqloli sharofati tufayli barcha fan sohalarini rivojlangan davlatlarda to`plangan tajribalar asosida tahlil qilish va yanada takomillashtirish imkoniyatlari mavjud. Umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o`rganish va hayotimizga tadbiq etish davri keldi. Milliy dasturda ta`kidlanganidek, yaqin kelajakda “Kadrlar tayyorlash sohasidagi hamkorlikning xalqaro huquqiy bazasi yaratiladi, xalqaro hamkorlikning ustuvor yo`nalishlari ro`yobga chiqariladi, xalqaro ta`lim tizimlari rivojlantiriladi”.
Biz pedagogik texnologiya nazariyasining vujudga kelishi va rivojlanishi tarixiga naзаr tashlaymiz.
30-yillarda “pedagogik texnika” tushunchasi maxsus adabiyotlarda paydo bo`ldi va u o`quv mashg`ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga yo`naltirilgan usul va vositalar yig`indisi sifatida qaraldi. Shuningdek, bu davrda PT deb o`quv va laboratoriya jihozlari bilan muomala qilishni uddalash, ko`rgazmali qurollardan foydalanish tushunildi.
40-50 yillarda o`quv jarayoniga o`qitishning texnik vositalarini joriy etish davri boshlandi. Ayniqsa kino, radio, nazorat vositalari, ulardan foydalanish metodikasi PTga tenglashtirildi.
60-yillarning o`rtalarida bu tushuncha mazmuni chet el pedagogik nashrlarda keng muhokamaga tortildi. 1961 yildan boshlab AQSHda “Pedagogik texnologiya” (Educational Technology), 1964 yildan Angliyada “Pedagogik texnologiya va dasturli ta`lim” (Technoogy and pragrammed Learning), Yaponiyada esa 1965 yildan “Pedagogik texnologiya” (Educational Technology) jurnallari chop etila boshlandi. 1971 yilda xuddi shu nomli jurnal Italiyada chiqarila boshlandi.
PT muammosining o`ta dolzarbligi hisobga olinib, uning ilmiy asoslarini tadqiq qilish maqsadida maxsus korxonalar tuzildi. Misol uchun, 1967 yilda Angliyada pedagogik texnologiya Milliy Kengashi (National council for Educational Technology) tashkil etildi va 1970 yildan boshlab “Pedagogik texnologiya jurnali” (Jornal of Educational Technology) chiqa boshladi. AQSHning qator universitetlari va ilmiy markazlarida qam PT muammolariga jiddiy e`tibor berildi. 1971 yilda maxsus “Kommunikatsiya vа texnologiya Assotsiatsiya”si (Association for Educational Communications and Technology) faoliyat ko`rsata boshladi. Hozirgi kunda bu tashkilotning barcha shtatlarda va Kanadada 50 dan ziyod filiallari ishlab turibdi.
Yaponiyada PT muammolari bilan to`rtta ilmiy jamiyat shug`ullanmoqda, faol harakatdagi pedagogik texnologiya Markaziy Kengashining 22 ta davlat universitetlarida markazlari mavjud. Har uch oyda yapon tilida chiqadigan “Pedagogik texnologiya sohasidagi tadqiqotlar” (Educational Technology Reslarch) jurnallarida yirik olimlarning ilmiy ishlari o`z o`rnini topmoqda. Yaqinda Umumyapon pedagogik texnologiya Markaziy Kengashi (The Japanese Council of Technologu Centers) tuzilib, bu sоhаdа xalqaro aloqalar o`rnatish ishlari bilan mashhur.
Didaktikaning bu yo`nalishiga e`tibor nihoyatda oshib borishini 70-yillarda o`tkazilgan qator xalqaro konferentsilar tasdiqlaydi. Shunday xalqaro konferentsiyalar 1966 yildan boshlab har yili bahorda Angliyada o`tkazilib kelinadi va anjuman materiallari “Pedagogik texnologiya jihatlari” (hspects of Educational Technologu) nomida nashr qilinadi.
Yuqoridagilarning o`ziyoq PT pedagogika nazariyasi va amaliyoti sohasidagi alohida hodisa sifatida diqqat markazda turganligini, 60-yillardan boshlab chet ellarda yangi yo`nalish sifatida shakllanganligini ta`kidlab turibdi. Tahlillarning ko`rsatishicha, bu davrda PT ikki yo`nalishda muhokama qilindi va rivojlantirildi: birinchisi - o`quv jarayoniga texnik vositalarini qo`llash bilan bog`liq bo`lsa (shu jumladan dasturli ta`limning texnik vositalari), ikkinchisi - o`qitish texnologiyasi masalalarini, ya`ni o`quv materiallarni tahlil qilishdan tortib ta`lim jarayonini turlicha nashrli va texnik vositalardan jamuljam foydalangan holda tizimli tashkil etishga qadar bo`lgan keng doiradagi muammolarni qamrab oladi. Shu yerda birinchi konferentsiya materiallari (1966 yil) to`plamning kirish maqolasida yozilgan juda muhim dalilni keltirish o`rinlidir: “ikki tushuncha – “pedagogika” va “texnologiya”larni qo`shish mantiqi tortishuvlarga sabab bo`layapti. Chunki “texnologiya” so`zi sinf xonasiga texnikani kiritish va “degumanizatsiya” (insonparvarlikdan voz kechish) g`oyasi bilan tavsiflanishi pedagogik kasb vakillarini cho`chitishi mumkin". Albatta, bu fikr ma`lum darajada to`g`ri bo`lishi mumkin. Biroq texnokratik fikrlash (texnikaning inson va uning qadriyatlari ustidan ustunligi) fanda qoralanadi yoki inson hech qachon “temir mashina”ga tobe bo`lmaydi, balki uni o`z aql - zakovati bilan yaratadi va boshqaradi. Bu muammoning psixologik jihatlari bo`lib kam o`rganilgan soha.
70-yillarning boshiga kelib o`quv jihozlarining turli xillarini va o`qitishning predmetli vositalarini loyihalash va ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish zaruriy shartlardan biriga aylandi, ularsiz ilg`or metodika va o`qitish shakllari samarasiz bo`lishi, ta`lim sifatiga erishib bo`lmasligi anglab yetildi. Shu boisdan sotsialistik lagerdagi davlatlarda ham bu sohada ma`lum hajmdagi ishlar amalga oshirildi. Jumladan, 1965 yilda sobiq ittifoq Pedagogika Fanlari Akademiyasida “O`quv jihozlari va o`qitishning texnik vositalari” ilmiy tekshirish instituti tashkil etildi va hozir ham Rossiya ta`lim akademiyasi instituti sifatida faoliyat ko`rsatayapti. 1973 yilda Vengriyada “O`qish texnologiyasi Davlat Markazi” bevosita YUNESKO tashabbusi va dasturi asosida tashkil etildi va uning asosiy vazifasi o`qitish texnologiyasining yangi qirralarini kashf etish, mutaxassislar tayyorlash tizimini takomillashtirish bo`yicha ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish kabi masalalardan iborat bo`ldi.
YUNESKO insonparvar va taraqqiyparvar tashkilot sifatida xalqaro muammolarni o`rganish bilan muntazam shug`ullanib kelmoqda. 1971 yilda YUNESKO sobiq bosh direktori Rene Mais Frantsiya Bosh vaziri (ayni vaqtda Ta`lim vaziri) Edgaro Foraga murojaat qilib maxsus guruhga rahbarlik qilishni, tezkor o`zgarishlar ro`y berayotgan bir sharoitda jahon ta`limi oldiga qo`yilgan maqsadni va uni amalga oshirish uchun aqliy va moddiy vositalar miqdorini belgilab berishni iltimos qildi.
Shunday qilib, 1972 yilning kech kuzida Buyuk Britaniya va Frantsiya kitob do`konlarida “Yashash uchun o`qish. Dunyo tarbiyasi bugun va ertaga” (Learning to be Tche world of edication today and tomarrow) kitobi paydo bo`ldi. Bu voqeaga 27 yildan ortiq vaqt o`tgan bo`lsa-da, ma`ruzaning asosiy g`oyalarini eslash foydadan xoli bo`lmaydi. Boz ustiga bu kitob boshqalari kabi mamlakatimiz keng auditoriyasiga kirib kelmadi, kutubxonalarimiz boyligiga aylanmagan.
Komissiya tomonidan jahon ta`limining joriy holati tahlil qilinib asosiy yo`nalishlari belgilandi. Komissiya milliy Kontseptsiya, shuningdek ma`orif va tarbiyani rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish uchun o`z tavsiyalarini ifoda etdi. Bu kontseptsiyaning bosh g`oyasi: inson butun hayoti davomida tiklanish holatida bo`ladi, demak u o`z potentsialini faqat uzluksiz ta`lim jarayonidagina amalga oshiradi - doimo yangiliklarni bilishga va mavjud tajribalarini faollashtirishga intiladi. Shu boisdan ma`lumotlilik faqat ma`lum hajmdagi bilimlarni uzatish bilan bog`liq holda emas, inson o`z hayoti davomida tiklanish jarayonining mantig`ini aniqlaydigan omil sifatida tushunish kerak. Eng asosiysi, Edgaro Fora tomonidan “zamonaviy texnologiya ta`limni modernizatsiyalashda harakatlanuvchi kuch” ekanligi qayd etildi.
Bu davrda ta`lim tizimidagi o`zgarishlar turli mamlakatlarda turlicha kechdi: ba`zi birlari amaliyotdagi mavjud ta`limni takomillashtirishni afzal ko`rsalar, boshqalari o`z oldilariga hozirgi ta`lim tizimini yangisiga almashtirishni maqsad qilib qo`ydi. Nihoyat, uchinchilari esa jamiyatni o`zgartirmasdan turib ta`lim tizimini isloh qilish mumkin emasligini, vaqtni boy bermasdan yoshlar bilan olib boriladigan ta`lim-tarbiyaviy ishlarning yangi tizimini yaratishga kirishish kerakligini e`tirof etadilar.
Bugun O`zbekiston demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish yo`lidan izchil borayotganligi uchun kadrlar tayyorlash tizimi tubdan isloh qilindi, davlat ijtimoiy siyosatida shaxs manfaati va ta`lim ustuvorligi qaror topdi. O`quv-tarbiyaviy jarayonni ilg`or pedagogik texnologiyalar bilan ta`minlash zarurati ham Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ro`yobga chiqarish shartlaridan biridir. Shu sabab biz bu pedagogik fenomenning paydo bo`lishi va rivojlanish jarayonini o`rganishga tarixiy yondashmoqdamiz.
1977 yilda Budapeshtda o`tkazilgan o`qitish texnologiyasi bo`yicha Xalqaro seminarda ta`limni texnologiyalashtirish jarayoni bilan bog`liq omillar rus olimi S.G. SHapovalenko tomonidan quyidagicha belgilandi:
- texnikani bilish va mukammal egallash;
- audiovizual fondi bilan tanish bo`lish;
- texnik vositalardan foydalanish metodikasini egallash.
Biroq bu fikrning bir yoqlamaligi yaqqol ko`zga tashlanadi. Undan farqli o`laroq g`oyalar shu semenar ishtirokchilari tomonidan aytildi. Misol uchun, venger olimi L. Salai o`qitish texnologiyasi doirasini bir muncha kengaytirishga urinadi: rejalashtirish, maqsad tahlili, o`quv- tarbiyaviy jarayonni ilmiy asosda tashkil etish, maqsad va mazmunga mos keladigan metodlar, vositalar va materiallarni tanlash bevosita PTni loyihalashdagi o`qituvchi faolitiyaga xosligini ta`kidlaydi. Shunga yaqin fikrlar, ya`ni o`qitish texnologiyasi o`zida yordamchi vosita va yangi tizimni qamrab olgan holda o`quv jarayonini rivojlantirishga, uning tashkiliy shakllarini, metodlarini, mazmunini o`zgartirgan holda o`qituvchi vа o`quvchilarning pedagogik tafakkurlashiga ta`sir ko`rsatishi J. Tseller tomonidan ta`kidlandi. Bu ma`lumotlar shundan dalolat beradiki, 70-yillar oxiriga kelib chet ellarda texnika rivoji va ta`limni komp'yuterlash darajasiga bog`liq holda PTning ikkita jihatlari alohida ajratilib ko`rsatilgan va tadqiq qilingan:
1) o`quv jarayoniga texnik vositalarni joriy etish;
2) amaliy masalalar yechimini topishda bilimlar tizimidan foydalanish. Misol uchun, Yaponiyada bu davrda olib borilgan tadqiqotlar o`quv jarayonini texnologiyalashtirishning birinchi yo`nalishi, ya`ni ta`limning yangi texnik vositalarini yaratish va o`quv jarayoniga qo`llash bilan bevosita bog`liq bo`lgan (Noshinisono Narou, Edicational Technology in Japan, Audio shal Instruction, November, 1979).
Bunday holat boshqa qator davlatlar uchun ham xarakterli bo`lib, PTning ikkinchi yo`nalishi - nazariy-didaktik jihatlari 80-yillarning boshida AQSH va Angliyada tadqiqot ob`ektiga aylandi. Chunki “texnologiya” so`zi keng ma`noda nazariy bilimlarni amaliyot maqsadiga ko`chirish, bu ko`chirishning aniq yo`llarini ishlab chiqish zarurati e`tirof etildi.
Shunday qilib, 80-yillarda PTning mohiyatini oydinlashtirishga bo`lgan urinishlar yanada davom ettirildi. Bu soha Rossiyalik pedagog olimlarning diqqatini ham jalb eta boshladi. PTning rivojlanish tarixi T.A. Il'inaning ilmiy maqolalarida burjua didaktikasining yo`nalishi sifatida talqin etilsa-da, u birinchilar qatorida o`z hamkasblarini bu muammo bilan shug`ullanishga da`vat etadi va chet el maktablari va pedagogikasida bu sohadagi yangi va qiziqarli nashrlarning barchasini kuzatish foydali ekanligini alohida ta`kidlaydi. Shu boisdan 80-yillarning oxiri, 90-yilllarda PTning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilish Rossiyada keng yo`lga qo`yildi. Akademik V.P. Bespal'koning 1989 yilda nashr etilgan “Slagaemie pedagogicheskoy texnologii” kitobi bu sohadagi yirik tadqiqotlarning natijasi hisoblanadi. O`rni kelganda ta`kidlash joizki, 80-yillardayoq Vladimir Pavlovich tomonidan PTning ilmiy maktabi yaratilgan edi va kitob muallifi ham shu dargohda tahsil olganligini alohida faxr bilan tilga oladi: Ustoz qoyasi: “PT - amaliyotga joriy etiladigan ma`lum pedagogik tizim loyihasidir”. Bugungi kunda ana shu kontseptsiya pedagogik hamjamiyat tomonidan tan olindi va olimlar tomonidan ta`limli texnologiyalarni loyihalash va rivojlantirishda foydalanib kelinmoqda. Fikrimizning dalili sifatida “Pedagogika” jurnalida chop etilayotgan qator maqolalarni keltirish mumkin.
Xo`sh, PT mamlakatimiz ta`lim tizimida, qolaversa, pedagogik nashrlarda ilmiy tushuncha tarzda qachon paydo bo`ldi.? Shubhasiz, yangi soha 1997 yilda Kadrlar tayyorlash milliy dasturida dolzarb tadqiqot ob`ekti darajasiga ko`tarildi va ijtimoiy buyurtma sifatida yuzaga qalqib chiqdi. Shu bilan birgalikda mustaqqillikning dastlabki yillaridayoq bu muammoga qo`l urildi, aniqrog`i 1993 yilda “Xalq ta`limi” jurnalida chop etilgan maqolada birinchi marta PT tushunchasi mohiyati, uning ta`rifi va ma`lum pedagogik tizim doirasidagi talqini yoritildi.
Bugun esa PT mavzusi bo`yicha mamlakatimizda nazariy va amaliy konferentsiyalarni uyushtirish, vaqtli matbuotlarda maqolalarning tez-tez ko`zga tashlanib turishi ijtimoiy voqelikka aylanib borayotganligi quvonchlidir. 1997 yil may oyida Samarqand Davlat Universitetida o`tkazilgan “Oliy ta`limning hozirgi dolzarb muammolari” Oliy o`quv yurtlariaro ilmiy-metodik konferentsiyaning yalpi yig`ilishida “Pedagogik texnologiya: kontseptual tahlil” mavzusida ma`ruza qilindi. Ma`ruzada ta`limni texnologiyalashtirish jarayoni ijtimoiy buyurtma sifatida mavjudligi e`tirof etildi, PT ta`rifi, mohiyati va tarixi hamda zamonaviy loyihasi metodologik yondashuvlar asosida tahlil qilindi.
PT muammolariga oid olimlarning fikrlari vaqtli nashrlarda, “Ma`rifat”, “Uchitel' Uzbekistana” kabi ro`znomalarda muntazam ravishda yoritilib turibdi. Demak, bu mavzu nazariyasi va amaliyoti ko`p ming sonli auditoriyaga kirib borayapti, o`qituvchilar kunlik faoliyatlarida ulardan foydalanayotganligi ma`lum.
Yaqinda Xalq ta`limi vazirlgi tomonidan tashkil etilgan “Ta`limda yangi pedagogik texnologiyalar: muammolar va yechimlar” mavzuida Respublika ilmiy - amaliy konferentsiyani zamon talabiga hamohang harakat, deb baholash mumkin. Konferentsiyada qatnashish istagini bildirganlar va o`z materiallarini tashkiliy qo`mitaga taqdim etganlar soni 300 tadan oshib ketdi. Afsuski, ulardan 90 ga yaqini tanlab olish va kitob holida chop etish imkoniga ega bo`ldi. Konferentsiya materiallarining tahlili shundan dalolat beradiki, bu muammo o`ziga nafaqat nazariyachilarni, balki ko`proq Xalq ta`limi tizimining barcha bo`g`inlarida faoliyat ko`rsatayotgan o`qituvchilar va tarbiyachilarni ham jalb etmoqda. Shu bilan birgalikda ayrim ma`ruzalar talab darajasida emasligi yoxud eski qolipdagi metodikalardan farq qilmasligi sho`balar faoliyatida sezilib qoldi.
Oliy va o`rta maxsus maktab muammolari instituti tomonidan chop etilgan “Progressivnie pedagogicheskie texnologii”. - T., 1999 risolasi (muallifi - iste`fodagi polkovnik, muhandis olim Farberman B.L.). Uning kirish qismiga nazaringiz tushishi bilan hayratdan yoqa ushlaysiz!: “Chto je predstavlyaet soboy pedagogicheskaya texnologiya i chem ona otlichaetsya ot traditsionnix metodov obucheniyah” (3-b). Nahotki muallif PTni o`qitish metodi deb tushunadi? Yoki u shunchaliк pedagogika fanidan yiroqmi? Ana shu savollar og`ushida o`qishni davom ettiramiz: “Besporno, klyuchivimi slovami v etom opredelenie yavlyayutsya “sistemniy metod”, vse ostal'nie slova xarakterizuyut komponenti pedagogicheskoy texnologii kak sistemi”. Yuqoridagi shubhalar nahotki o`rinli bo`lsa?! Olim “pedagogik texnologiya - tizimli metod” deya bu ta`rifni YUNESKO “ta`rifi”, deb ishontirishga harakat qiladi. Bu haqiqat bo`lishi mumkin, afsuski, ishda uni qaysi manbadan olinganligi noma`lum bo`lib qolgan. Boz ustiga pedagogika fanida “tizimli metod” mavjud emas va metodik adabiyotlarda ham bu tushuncha mutlaqo uchramaydi. Risolaning 15 - betini ochamiz: “Pedagogi Uzbekistana nedostatochna znakomi s pedagogicheskoy texnologiey” (Ta`kid bizniki - N.S.). Ochevidno, chto ispravleniyu etogo polojeniya neobxodimo udelit' ser'yoznoe vnimanie”. Gapning ochig`i, biz bu fikrga qo`shila olmaymiz va olimning yana bir “kamtarligi” deb baholaymiz. Axir PT burjua nazariyasi deb sovet pedagogikasida tan olinmagan edi-ku?! Shu boisdan bu fenomen nafaqat o`zbek pedagoglariga, balki sobiq ittifoq pedagoglariga ham tushunarsiz edi. Misol uchun, Rossiya pedagoglari ham PT muammolari bilan, asosan, 90-yillardan boshlab keng doirada shug`ullana boshladilar. Xullas, risola PT talablariga to`liq javob bermasligini, unda “testologiya”ga oid materiallar chet el tajribasidan, PTga oid fikrlar esa ushbu kitobning adabiyotlar ro`yxatida keltirilgan 10-manbadan olinganligini ta`kidlagan holda munozaraga nuqta qo`yamiz.
XXI asrga qadam qo`yish arafasida G.K.Selevko tomonidan PTga oid yirik metodologik asar - o`quv qo`llanma yaratildi va unda pedagogik texnologiyalar tasnifi keltiriladi. Olim PTlarni o`n ikki turga ajratadi:
1. Qo`llanish darajasi bo`yicha (umumpedagogik; xususiy predmetli; lokalli, modulli, tor pedagogik).
2. Falsafiy asos bo`yicha (materializm, idealizm, dialektik, metofizik, insonparvar, noinsonparvar, antroposofiya, teosofiya, progmatizm, ekzistentsializm, stsionizm).
3. Ruhiy rivojlantirishning yetakchi omillari bo`yicha (biogenli, sotsiogenli, psixogenli, idealistik).
4. O`zlashtirish kontseptsiyasi bo`yicha (assotsativ - reflektorli, rivojlantiruvchi, bexevioristik, geshtal'ttexnologiya, suggestiv, neyrolingvistik).
5. Shaxs tuzilmasiga yo`naltirilganlik bo`yicha (informatsion, operatsion, hayajonli - badiiy, hayajonli - axloqiy, o`z-o`zini rivojlantiriuvchi, evristik va amaliy).
6. Mazmuni va tuzulish xarakteri bo`yicha (ta`limiy va tarbiyaviy, dunyoviy va dinniy, umumta`lim va kasbga yo`naltirilgan, gumanitar va texnokratik, turlicha sohaviy texnologiyalar, xususiy predmetli hamda monotexnologiyalar, politexnologiyalar).
7. Tashkliy shakllar bo`yicha (sinf - dars, muqobilli, akademik, yakka tartibli, guruhli, jamoa bo`lib o`qish usullari, tabaqalashtirilgan ta`lim).
8. Bilish faolityatini tashkil etish va boshqarish turi bo`yicha (ma`ruzali klassik o`qitish; audiovizualli texnik vositalar yordamida o`qiish; “maslahatchi tizim”; kitob yordamida o`qitish; “kichik guruh” tizimi ; kompyu'terli o`qitish; “repetitor” tizimi; “dasturli ta`lim” - V.P.Bespal'ko).
9. Bolaga yondashish bo`yicha (avtoritar, didaktotsentrik, shaxsga yo`nalgan texnologiyalar, hamkorlik texnologiyasi, erkin tarbiyalash texnolgiyasi, ezoterik texnologiyalar).
10. Ustuvor metodlar bo`yicha (reproduktiv, tushuntirish - ko`rsatish, rivojlantiruvchi ta`lim, muammoli ta`lim, ijodiy; dasturli ta`lim, dialogli, o`yinli ta`lim, o`z-o`zini o`qitish ta`limi, informatsion ta`lim).
11. Mavjud an`anaviy tizimlarni yangilash yo`nalishlari bo`yicha (munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosida; bolalar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidа; tashkillashtirish va boshqarish samaradorligi asosida; o`quv materiallarni metodik va didaktik rekonstruktsiyalash asosida; tabiatan monandlik, muqobillik texnologiyalari; mualliflik maktabining yagona texnologiyasi).
12. Tahsil oluvchilar toifasi bo`yicha (ommaviy texnologiya, olg`a odimlovchi ta`lim, to`ldiruvchi; o`zlashtirmovchilar bilan ishlash texnologiyalari, iqtidorlilar bilan ishlash texnologiyalari).
Bu ta`snifni keltirishdan asosiy maqsad pedagoglarni o`tmishda qo`llanilgan, hozirgi kunda joriy etilayotgan va kelajak faoliyatda qo`llash mumkin bo`lgan texnologilar bilan to`liq tanishtirishdir. Ularning ko`pchiligi sizga mutlaqo notanish ekanligiga ham ishonamiz, biroq bundan tashvishgа tushishga hojat yo`q. Bu haqda G.K. Selevkoning kitobidan to`liq ma`lumotlarni olishingiz mumkin. Tasnifdan ko`rinib turibdiki, olimning o`zi ham har doim ilmiy jihatdan asoslangan va hammaga ham tushunarli bo`lgan texnologiyalarni keltirish lozimligi oldida hisob beravermaydi.
Shunday qilib, PT kontseptsiyasining rivojlanish tarixini kuzatish natijalari asosida bu sohada sermashaqqat izlanishlarni olib borayotgan tadqiqotchilarni faoliyat darajalariga bog`liq holda shartli uch guruxga ajratish mumkin:
1. Ba`zi “jonkuyar” olimlarning PTni pedagogikadagi zamonaviy yo`nalishi deb an`anaviy yondoshishlari va o`z imkoniyatlari doirasida muammoga ilk bor qo`l urishlari. Ular “tasodifiy” gurux vakillaridir.
2. Ta`limning bugungi ahvoliga qayg`uradiganlar va uni inqirozdan qutqaruvchi kuch texnologiyalashtirish deb qaraydigan “qisman ijodkor” guruhiga mansub tadqiqotchilardir.
3. Bu guruh a`zolari texnologiyalashtirishni ob`ektiv jarayon, deb hisoblaydilar va yangi sifatiy muammolarni yechish uchun ta`limni evolyutsion jarayonga ko`tarish shartlaridan biri ekanligini e`tirof etgan holda ijod qilmoqdalar. Ular “ilmiy” guruhni tashkil etadilar.
Hozirgi vaqtda nazariy bilim muammolariga bo`lgan qiziqish oshdi. Prezident I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillar asosida O`zbekiston Respublikasi mustaqil taraqqiyot yo`ligа asoslangan uch bosqichli tizim to`la ishonch bilan bosqichma-bosqich o`tib borayotganligi bunga sabab bo`ladi.
O`zbekiston Respublikasining jismoniy, ijtimoiy rivojlanishida olib borilayotgan isloqotlar ta`lim tizimidagi barcha qatnashchilarda va shuningdek nazariy bilimlarga ega bo`lishni talab etadi.
O`zbekiston davlatiga ta`lim muassasalariga chuqur bilimlarga ega, tashabbuskor, amaliy malaka, ko`nikmalarni egallagan, raqobatbardosh kadrlar talab qilinadi.
Bu kadrlar tayyorlash Milliy dasturi talablaridan kelib chiqqan holda, talabalarda nazariy bilimlarni oshirishda innovatsion texnologiyalar vositasida nazariy bilimlarni oshirish pedagogik shart - sharoitlarini chuqur o`rganishni taqozo etadi.
Jahon sivilizatsiyasiga o`zining bebaho ilmiy merosi bilan ulkan hissa qo`shgan Abu Ali ibn Sino, Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad Farqoniy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Imom Buxoriy, Imom Termiziy kabi buyuk allomalar vatani O`zbekistonda mustaqillik sharofati bilan ulug` ajdodlarimiz asos solgan va olamga mashhur bo`lgan ilmiy maktablarida zamonaviy shaklda istiqbolli yo`nalishlar belgilanib, jahon andozalari darajasiga yetkazilmoqda.
“Kishilarning umumta`lim va kasbiy bilim darajasini oshirish, yangi talablar asosida yoshlar savodxonligini o`stirish, uzluksiz ta`lim tizimini joriy etish - eng muhim masala” - deb ta`kidlagan edi Prezident I.A.Karimov.
Mavjud ta`lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon talablari darajasiga ko`tarish, milliy kadrlar tayyorlashning yangi tizimini barpo etish, kelajak uchun barkamol, salohiyatli avlodni tarbiyalash hozirgi kunda davlat siyosatining ustuvor yo`nalishidir. Zero, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning 2-bosqichida ta`lim sifatini oshirish, ta`lim tizimlarida ilg`or zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini keng joriy etish, ta`lim-tarbiya sifati va samaradorligiga erishishda turli pedagogik uslublarni takomillashtirish ustuvor vazifalar sifatida belgilandi.
Ushbu talablar pedagog-olimlardan yuksak bilimdonlikni, shaxsni har tomonlama qobiliyatli, barkamol rivojlantirishni talab etadi. O`qitish maqsadlarini insonparvarlashtirilishi oliy o`quv yurtlarida innovatsion texnologiyalar asosida faniga va maqsadlariga, talabalarning innovatsion texnologiyalar ta`lim uslublari va mazmuniga yangi yondoshish zarurligini talab etadi, bu ayniqsa innovatsion texnologiyalar tsikldagi o`quv fanlariga taalluqlidir.
Yuqorida ta`kiblab o`tilgan muammolar Davlat ta`lim standartida belgilangan talablar darajasida, hozirgi zamon ilm-fanida uchraydigan integrativ jarayon va bir tomonlama tizimli yondoshuv, ta`lim tizimidagi o`quv fanlarining o`zaro bog`lanishi qonuniyatlaridan paydo bo`layotgan turli pedagogik texnologiyalarning qo`llanilishi asosida amalga oshiriladi.
So`nggi yillar tadqiqotlarida pedagogik texnologiyalarning tarbiyaviy ahamiyatiga aloqida e`tibor qaratilmoqda (O`.Q.Tolipov., N.E.Shurkova., L.V.Golish., N.Azizxadjaeva). Faol faoliyat jarayonidagina axborotlarni samarali o`zlashtirishga erishish mumkin. Shuning uchun innovatsion texnologiya vа ularning rolini o`qish jarayonida takomillashtirishni umuman amalga oshirish bo`yicha talabalarning o`quv - o`rganish faoliyatlarini o`rganish alohida dolzarb ko`rinish oldi.
Innovatsion usullari faqat talabalar bilimlari tizimi emas, balki ularning idrok etish qobiliyatlarini, faolliklarini, qiziqishlarini, aqliy faoliyatlarini rivojlanishini ham ta`minlovchi didaktik shart sifatidа tushunish keng tarqalgan (V.P.Bespa'ko. M.V.Klarin. V.M.Monaxov). Texnologiyalarni turli fanlar bo`yicha o`quv dasturlari va darsliklari muvofiqligini ta`minlovchi vosita sifatida tor uslubiy tushunish ham mavjuddir.
Shu bilan birga, pedagogik texnologiyalarda mustaqil didaktik tamoyilga ajralib chiqishi mustahkam tendentsiyasi kuzatilmoqda (G.K.Selevko. J.Q.Yo`ldoshev. N.Azizxodjaeva.).
Pedagogik texnologiya muammolari O`zbekiston Respublikasi olimlarining ham tadqiqotlarida yetakchi muammo sifatida o`rganilib kelinmoqda. Chunonchi O`.Q.Tolipov, N.Saidaxmedov, J.Q.Yo`ldoshev va boshqalar. Innovatsion texnologiyani turli uslublari va tamoyillari va ularning o`quv jarayonida, fanlarni bilishda qo`llanilishini, ta`lim tizimi komponentlariga qo`yiladigan talablarni tahlil qilganlar.
Demak, pedagogik texnologiya o`quv mavzulari mazmunini atroflicha ochib berish uchun zarur. Muqim qoidalarni aniqlash va amalga oshirishda quyidagi jarayonlarga imkon beradi:
a) fanning muqim qoyalarini ochib berishda muqim aqamiyatga ega bo`lgan o`quv fanlari asosiy jiqatlariga talabalar e`tiborini jalb etish;
b) doimiy ravishda idrok etish masalalarini murakkablashtirib borib, talabalari ijodiy tashabbuskorligi va o`quv mustaqilligi ko`lamini kengaytirish, ko`p tomonlama innovatsion texnologiyalarni samarali amalga oshirish uchun didaktik vositalarning turli xilliklarini qo`llash, bo`yicha bosqichma-bosqich tashkiliy ishlarni amalga oshirish;
v) o`quv predmetlarining turli vositalari bilan, ularning uzviy birligida talabalarda o`rganishga qiziqishни shakllantirish;
s) o`qituvchilar va talabalar o`rtasida ijodiy qamkorlikni amalga oshirish;
Ushbu vazifalar ko`lamidan ma`lumki, fanlarning ilmiyligini, o`rganilish darajasini oshirish kadrlaр tayyorlash Milliy dasturi talablarini qayotga tatbiq etishga xizmat qiladi. Oliy o`quv yurtlari ta`lim tizimida qar bir fanning o`rnini, standartlarini ishlab chiqishda pedagogik texnologiya qolatiga e`tibor berilishi shart. Zero bugungi kunda barcha fanlar nazariy va amaliy qismlarga bo`linib o`rganilmoqda. Эndilikda fanlarning o`zaro aloqadorligi darajasini yangi pedagogik texnologik zamon talablari asosida o`rganish texnologiya va zamon talablari asosida o`rganish va rivojlantirish vaqti keldi. Bizga ma`lumki, qar bir fanning o`qitish uslubiyot o`ziga xos mazmunga ega. O`qitish uslubiyoti, avvalo fanning pedagogikasi bilan boqliqdir. Fanlarning o`zaro aloqadorligi qam pedagogik qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi. Oliy o`quv yurtlari ta`limi tizimida innovatsion usullarni takomillashtirish, shuningdek, ta`lim standartlarini, darslik va o`quv qo`llanmalarini tayyorlashda pedagogik texnologiya qonuniyatlariga amal qilish qayot taqozosidir.
Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, qozirgi kungacha oliy o`quv yurtlarida innovatsion texnologiyaninг mukammal tizimi ishlab chiqilmagan. SHu bilan birga ushbu tizimning zaruriyati davr taqozosidir, zero innovatsion texnologiya talabalarning bilimini, ko`nikma va malakalarini ma`lum bir tizim asosida o`zlashtirish samaradorligini oshiruvchi jarayondir.
Innovatsion texnologiyalar orqali o`qishning vazifalari, mazmuni, uslublari, vositalari, tashkil etilishи shakllari va natijalarida o`z aksini topishi kerak.
Pedagogik texnologiyalarni amalga oshirish usullarini shakllantirmasdan, ularning ta`lim, tarbiyaviy va rivojlantirish vazifalarining o`zaro boqliqligini ochib bermay, bu muammoni to`la tasavvur etib bo`lmaydi. SHuning uchun, pedagogik texnologiyaning didaktik muammosi ilgari to`plangan qoyalarni va amaliy echimlarni sintez qilish va umumlashtirishni ko`p tomonlama yondoshishni talab etadi.
Talabalarning amaliy faoliyatlari - bu yangi faktlar, emperik xulosalar yoki faoliyatni oshirish maqsadida ilmiy bilimlarni qo`llash yo`li bilan mavjud ob`ektlarni o`rganish va o`zgartirishdir. Talabalarning amaliy faoliyati aniq shakllarda amalga oshiriladi: meqnat, jismoniy, konstruktiv-texnik, qisoblash-o`lchash, tajriba, tasviriy, nutqiy shakllarda. Amaliy faoliyatni oshirish bilan talabalar o`z qarakatlarini malaka va ko`nikmalarni o`zlashtiradilar.
Talabalarning bilish faoliyatlarini oshirishda pedagogik texnologiyalarning aqamiyati bir qator tadqiqotlarda aks ettirilgan (T.K.Aleksandrova. N.S.Antonov. E.S.Valovich, V.M.Kosataya, T.A.Ladijenskaya va boshqalar). Ularni o`rganib chiqish innovatsion texnologiya asoslari sifatida faoliyat turlarini ajratish asosini bir-biriga yaqin fanlar uchun umumiy uslublar (kuzatish, tajriba) va aloqida fan soqalari uchun o`ziga xos amallar usullari tashkil etadi degan xulosaga kelishga imkon beradi, ularni aralash fanlarga ko`chirish ta`siri ostida talabalarning umumlashtirilgan malakalariga aylanadi.
Xozirgi kunda pedagogik texnologiya quyidagi asosiy yo`nalishlarda amalga oshirilishi mumkin:
1) talabaning dunyo qarashi tashkil topishi uchun zarur bo`lgan bir-biriga yaqin aralash ilmiy soqalar uchun umumiy bo`lgan ilmiy faktlar, nazariyalar, qonunlar, qoyalarga tayanib tushunchalar tiziminи shakllantirish;
2) aralash, yaqin fanlar uchun umumiy bo`lgan va birinchi navbatda fanlar o`rtasidagi qoyaviy aloqadorlikni o`zlashtirish yanada murakkab uslublariga asoslangan elementar malakalarini shakllantirish
3) umumlashtirilgan bilimlar va malakalar asosida fan bilimlariga to`qri baqolash munosabatini shakllantirish, bunda tsikllararo aloqalar va dunyoqarash o`quv fanlari aloqida aqamiyatga ega bo`ladи.
4) fan asoslarini amaliyotda kompleks qo`llashni talab etuvchi boshqa bilimlar va meqnat malakalarini shakllantirish.
qar tomonlama pedagogik texnologiyalarni amalga oshirish jarayonida asosiy pedagogik yo`nalishning, umumiy tendentsiyasi, talabalar qarakat faoliyati strategiyasi ishlab chiqiladi, talabalarning bilimni o`zlashtirishini tashkil etish mazmunini, uslubini va shaklini qayta tashkil etadi. Konstruktiv funktsiyalari darajasida zamonaviy o`qitishda innovatsion usullarning aqamiyati mustaqil tamoyil darajasigacha ko`tarildi, uning asosida turli doiralarda amal qiluvchi pedagogik texnologiyalar quriladi (o`quv mavzusi, o`quv fani, o`quv muammosi, va boshqalar). Umuman olganda ular o`qish jarayonining mazmuniga zamonaviy konstruktiv yondoshadi. qar bir o`quv fanining talabalar tomonidan tez o`zlashtirilishi, bunda innovatsion usullarni qo`llash ma`lum bir uslublar asosida shakllantiriladi.
Oliy o`quv yurtlari ta`limi tizimida pedagogik texnologiyalar turlarga ajratish ishlab chiqilmagan. Pedagogik texnologiya ilk marotaba ishlab chiqilgan turi vaqt mezonlariga asoslangan: dastlabki, yordamchi va keyingi (istiqbolli) aloqalar (Yu.Vaytkyavichus. N.M.Verzilin. V.M.Korsunskaya va boshqalar) ko`rinishida bo`lgan.

Nazariy bilim jarayonining xususiyatlari

Ko`p
qirrali jarayon Uzoq

muddat davom
etadi Yaxlit qolda va kontsentrik asosda amalga oshadi Ikki tomonlama xususiyat,
Bolaning faolligi qarama-
qarshiliklar ko`pligi

Islom Karimovning: "Ma`naviyat qaqida gap ketar ekan, men, avvalo, insonni ruqiy poklanish va yuksalishga da`vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon - irodasini, e`tiqodini mustaqkamlaydigan, vijdonini uyqotadigan qudratli kuchni tasavvur qilaman" deyishida chuqur nazariy va ilmiy ma`no bor (Karimov, 2000, 73). SHu fikrlardan kelib chiqib, jismoniy ta`lim-tarbiya quyidagicha belgilanadi (1-chizma).

1-chizma

"O`zbekiston Respublikasida "Pedagogika ta`lim kontseptsiyasi"da maktablarda ishlashi lozim bo`lgan o`qituvchi ideali qo`yidagicha tasvirlangan: "O`zbekiston Respublikasi maktablarida ishlash uchun tayyorlanayotgan o`qituvchilar pedagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, umuminsoniy va milliy-madaniy qadriyatlarni, dunyoviy bilimlarni, ixtisosga doir bilim, ko`nikmalarni, psixologik-pedagogik bilimlar va ko`nikmalarni egallagan, diniy ilmlardan xabardor, ma`naviy barkamol, O`zbekistonning mustaqil davlat sifatida ravnaq topishiga ishongan, vatanparvarlik, fuqarolik burchini anglagan, o`qituvchilik kasbini va bolalarni sevadigan, insonparvar, talabchan, adolatli, pedagogik odobli, talabalarning barkamol shaxs bo`lib etishishlariga ko`maklashadigan bo`lmoqi kerak".

Aniq bir maqsadga qaratilgan nazariy bilimning samaradorligi o`qituvchining qanday metodlardan foydalanishiga boqliq. SHu sababli, klassik usullar bilan bir qatorda zamonaviy usullardan qam oqilona foydalanish tarbiya jarayonida samarali natijalarga olib keladi.
Metod lotin tilidan olingan bo`lib, "yo`l", "usul", degan ma`noni anglatadi. quyida pedagogikada mumtoz deb atalib, innovatsion qisoblanmish metodlar to`qrisida fikr yuritiladi.
Ta`lim metodi - ta`lim jarayonida o`qituvchi yakka talaba yoki sinf jamoasi manfaati yo`lida biron-bir masalani qal qilish uchun talabalarning yosh va individual xususiyatlarini, bilimdonlik darajalarini, pedagogik vaziyat xarakterini qisobga olgan qolda ta`sir etish shakllarining majmuasidir. Axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab ta`lim usullari quyidagi turlarga bo`linadi (2-chizma):
Jismoniy tarbiya ta`limi murakkab jarayon bo`lib, uning metodlari, vosita va omillari asrlar davomida shakllanib takomillashadi, o`zini oqlagan urf-odatlar an`anaga aylanadi.
Xalq pedagogikasida turli ta`lim usullari va vositalaridan foydalaniladi, bu usul va vositalar niqoyatda rang-barangdir. Bular ilmiy pedagogikaning shakllanishiga qam o`z ta`sirini o`tkazdi.
2-chizma

Pedagogikada nazariy bilim olish metodlari quyidagi guruqlarga bo`linadi:

- ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar;
- faoliyat jarayonida ijtimoiy tajribalarni shakllantirish usullari;
- mustaqil bilim olish usullari;
- raqbatlantirish va jazolash usullari.
Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullarga: talabalarda ilmiy dunyoqarash, e`tiqodni, ma`naviy va siyosiy qoyalarni shakllantirish maqsadida ularni ongi, qislari va irodasiga ta`sir ko`rsatish usullari kiradi. Bu usullar orqali jamiyat talabalar oldiga qanday talablar qo`yayotgani etkaziladi. Bular asosan so`z orqali ifodalanadi.
Tushuntirish - ijtimoiy ongni shakllantirishda eng ko`p ishlatiladigan usuldir.
Tushuntirishda talabalarga mamlakatimiz fuqarosining o`z davlatiga nisbatan ququqlar va burchlar bilan boqlanganligi borasida ma`lumotlar beriladi.
Birinchi guruq - so`z orqali uzatish, maslaqat berish, ma`lumotlarni eshitish orqali qabul qilish, qikoya, ma`ruza, suqbat va boshqa usullarga.
Ikkinchi guruq - kinofil'mlar, tasviriy san`at, badiiy san`at va boshqa ko`rish orqali ta`lim berish usullariga.
Uchinchi guruq - ta`lim jiqatlarini amaliy meqnat qarakatlari orqali berish, o`rnak ko`rsatish, boshqalar meqnatini misol tariqasida ko`rsatish.
To`rtinchi guruq - yaxshi bajarilgan ishlarni o`rtoqlari oldida ma`qullash, minnatdorchiliк bildirish, iqtisodiy va ma`naviy raqbatlantirish.
Bizning fikrimizcha, talabalarda quyida keltirilgan chizma tarzida berilgan bosqichlarda nazariy bilimlar, asta-sekin chuqurlashtiriladi va mustaqkamlanadi (3-chizma).
Talabalarga ta`lim berilgan ularda intiluvchanlik, mexnatsevarlik, kabilar qaqida fikrlay olish qobiliyatlari kamol toptiriladi.
Ta`lim mazmuni SHarq mutafakkirlari tomonidan doimiy boyitib kelingan. Al-Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino asarlarida jismoniy ta`lim va uni o`rgatish qaqidagi muqim fikrlarni ko`rish mumkin.
3-chizma

Insoniyat qayoti va uning taraqqiyoti juda murakkab, ko`p qirrali va qoyat chigal muammolarga boydir. Bu muammolar kishilarning moddiy ne`matlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko`rsatish, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, davlatni boshqarish soqalaridagi, shuningdek, oiladagi va boshqa faoliyat turlarining borgan sari ko`payib, rivojlanib qamda ularning o`zgarib borishi natijasida vujudga keladi. Uzoq davrlar mobaynida insoniyat fikrini band qilib kelgan ayrim masalalar bugungi kunda oddiy qaqiqat va oson bilish mumkin bo`lgan narsaga o`xshab ko`rinadi. SHu muammolarni echish va o`з extiyojlarini kondirish maksadida kishilar turli yo`nalishlarda, soqalarda faoliyat ko`rsatadilar. Demak, insonning turli faoliyatlari ichida eng asosiysi, ularning yashashi, kamol topishini ta`minlaydigani soqlik va ma`naviy ne`matlar ishlab chiqarish qamda xizmatlar ko`rsatishdan iborat bo`lgan faoliyatdir.

Nazariy ta`limga oid bilimlar antik dunyoning ko`zga ko`ringan olimlari Platon, Aristotel, Ktesiy, Ksenofont asarlarida, shuningdek qadimgi Misr, Messopotamiya, qindiston, Xitoy va Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida o`z aksini topgan edi.
Kur`oni Karimni, qadislarni, qobusnomani, uluq mutaffakkir-larimiz Al-Buxoriy, at-Termiziy, Muso al Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nosir Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Mir Alisher Navoiy, Mirzo Uluqbek, Markaziy asarlarida insonning yashashi uchun, tabiat eqsonlarini o`zlashtirish, ijodiy meqnat qilish kerakligi qayta uqtirilganligi bilan talabalarni tanishtirish muqim tarbiyaviy aqamiyatga ega.
Nazariy bilim berishda o`qitishning turli-tuman metodlaridan foydalaniladi. Bu o`rinda I.Ya.Lerner, M.N Skatkin, M.A.Danilov, B.P.Esipning tavsiya qiladigan metodlaridan foydalanish ijobiy natijalarni beradi. Ular quyidagilar:
- tushuntirish metodi
- reproduktiv metod
- muammoli bayon qilish metodi - qisman izlanish metodi
- tadqiqot metodi.
V.P.Simonov tasnifi bo`yicha nazariy tarbiyalashda talabalarni guruqlarga ajratib ta`lim berish maqsadga muvofiqdir.
Birinchi guruqga o`qitishning o`qituvchi dominantlik qiladigan qikoya, suqbat, tasniflash, tushuntiriш va qokazolarni kiritadi. Bunda talabaning eng asosiy vazifasi o`qituvchi taqdim qilayotgan kategoriyalarni idrok etish va o`qituvchi muloqazalarining mantiqiga ergashish, bayon qilinayotgan mazmuni tushunish, eslab qolish va keyinchalik o`rganilayotgan materialni reproduktsiya qilishdan iborat. Uning fikri o`qituvchi muloqazalarining tizimiga qanchalik yaqin bo`lsa, o`quv materialini o`rganishning tavsiya etilgan yo`li shunchalik ishonchli bo`ladi.
Ikkinchi guruqga o`qitishning turli shakllari: mashqlar misollar va masalalar, amaliy va mustaqil ishlar kiradi. Bu o`rinda, bizning fikrimizcha talaba faoliyatining qarakteri tavsiya etilgan metodning samaradorligini belgilaydi. O`qituvchining o`rni esa pedagogik jarayonni moqirona boshqarishdan iborat bo`ladi.
Talabalarga nazariy ta`lim berishda muammoli o`qitish metodlari qam samarali natijalarni beradi, chunki ta`limda muammoli yondoshish o`quv dasturlarida qam, o`qituvchi bilimlarini bayoн qilishda qam, talabalarning mustaqil ishlarida qam o`z ifodasini topadi.
Talabalarda nazariy bilimlarni turli-tuman muammoli ta`lim usullaridan foydalanish ijobiy natijalarni beradi va jismoniy tarbiya masalalarining echimini topishda qo`l keladi.
Innovatsion usullar orqali nazariy bilimlarni oshirish talabalarda bilimdonlikni va madaniyatni qaror toptirishga qaratilgan.
Ilmiy izlanish jarayonida uzluksiz, yaxlit, boqliqlikni ta`minlovchi "bosqichli ta`lim" kontseptsiyasining to`laqonli amalga oshmayotganligi sababli talaba yoshlarning bilim darajasi sust rivojlanayotganligi aniqlandi.
Talabalarda innovatsion ("yangilik elementlari orqali") nazariy bilimlarni pedagogik faoliyat, shaxsning shakllanishini o`ziga birlashtirib real pedagogik jarayonni vujudga keltiradi va bu jarayon turli ta`lim-tarbiya kontseptsiyalari, nazariyalari yordamida loyiqalashtirilishi, ta`lim tizimi muassasalarida tadbiq etilmokda.
Kuchli ta`sirchan va mustaqkam jismoniy ta`lim tizimini faqatgina fan o`rnatgan ob`ektiv asoslar va amaliyotda tasdiqlangan qoidalar yordamida rivojlantirish mumkin. Bu, albatta innovatsion texnologiya bilan boqliqdir.
Innovatsion pedagogikani, ko`pincha, an`anaviy, al'ternativ deb ataydilar. Faraz qilayotgan rivojlanish strategiyamiz "rivojlantiruvchi o`qitish" yo`nalishlaridan, eng avvalo, o`z intilishlarini ta`lim tizimida innovatsion usullar orqali nazariy bilimlarni qaror toptirish, bilimdonlikni va madaniyatni shakllantirishga qaratilgan. "Bolalarning qanaqa tuqilishi bu qech kimga boqliq emas, lekin qar bir insonning etarlicha rivojlanishi, yuqori darajaga erishishi, o`ziga yoqqan mashqulot bilan shuqullanishi va qayotda o`z o`rnini topishi, o`z qayotini munosib o`tkazishi, ta`limga boqliqdir", - deb ta`kidlaydi A. Munavvarov (1996, 78). Bugungi kunda gumanistik pedagogika uni maktabdagi munosabatlar markaziga qo`yishni va kerakligicha rivojlana olishi uchun qamma ishni bajarishni talab qiladi.
"Gumanistik pedagogikani ko`pincha, innovatsion deb ataydilar, lekin uning innovatsionligi faqatgina biz uchun, zamonaviy qarb tizimlari alaqachon gumanistik yo`nalishga o`ta boshlab va asta-sekin yangi munosabatlarga aylana boshlagan" ( Mavlonova va boshq., 1999, )
Gumanistik pedagogikani to`la ma`noda innovatsion deb aytish mumkin. U tashqaridan in`ektsiya talab qilmaydi. Yuqori o`quv tarbiyaviy ta`sir natijalari tizimining qayta tashkil etilishi evaziga erishiladi.
Gumanizm (insonparvarlik) - insonning dunyodagi eng qimmatli ma`naviy boyliklarning yagona kontseptsiyasidir. Bu kontseptsiyaning asosiy qoidasi shaxs qadr qimmatini qimoya qilish, uning erkinlik, baxt, rivojlanish va o`z qobiliyatini namoyon etish ququqini tan olishdan iboratdir.
Insonparvarlik pedagogikasi o`z navbatida shaxsga qaratilgan. Uning belgilari:
- nazariy bilimlarni egallab olish va ma`lum doiradagi maqorat va ko`nikmalarni yuzaga keltirish o`rniga psixik, jismoniy, intellektual (aqliy) rivojlanishga diqqatning qaratilishi;
- kuchlarni erkin, mustaqil fikrlovchi va qarakat qiluvchi shaxsni shakllantirish uchun jamlash, qar qanday qayotiy va o`quv vaziyatlarda asosli qarorni tanlab qabul qila oladigan insonparvar fuqoroni etishtirish;
- o`quv jarayonini muvaffaqiyatli qayta yo`naltirishga erishish uchun kerakli tashkiliy sharт - sharoitlar bilan ta`minlash.
- o`quv jarayonini insonparvarlashtirishda avtoritar pedagogikadan, pedagogik bosimdan voz kechib, talaba va pedagog o`rtasida qaqiqiy insoniy munosabatlar o`rnatish, talaba faoliyati va shaxsi asosiy aqamiyat kasb etuvchi, shuningdek, shaxs tarbiyasiga qaratilgan pedagogikani tushunish kerak.
Insonparvarlik nuqtai nazaridan tarbiyaning asl maqsadi qar bir tarbiyalanuvchining munosabatlari, o`zlashtirish faoliyati, to`la ququqli sub`ektning mustaqil, erkin shaxs bo`lib etishtirishdan iboratdir.
Ta`lim-tarbiya jarayonining insonparvarlik darajasi, shu jarayonda shaxs o`zini namoyon eta olishi, o`zidagi qamma ta`lim olish imkoniyatlarini, shu jumladan nazariy bilimdonlikni ochib bera bilishi, uning erkinlikka qobiliyati, ijodga ma`suliyatini ochib berishi uchun shart-sharoitlar yaratib berishi bilan belgilanadi.
Innovatika muammolariga murojaat etish va ularni muqim zamonaviy ilmiy fikrlash yo`nalishlarigа qo`shish jamiyatda innovatsion jarayonlar dinamikasining o`sib borayotganligini tushunish natijasidа vujudga keldi. Adabiyotlarda innovatsiya muammolari ko`p vaqtgacha tadqiqotlar tizimida o`rganilib kelindi. Ammo vaqt o`tishi bilan jamiyat qayoti faoliyatining qamma soqalarida chunonchi pedagogik innovatsion texnologiyalar o`zgarishlari asosida sifat xarakteristikalarini baqolash muammosi yuzagа keldi. Bu o`zgarishlarni faqatgina umumiy nazariyalar bilan aniqlab bo`lmaydi.
Innovatsion jarayonlarni o`rganish uchun boshqa yo`llar zarur, unda innovatsiya taqlili faqatgina fan va texnika erishgan zamonaviy yutuqlardan foydalanishnigina o`z ichiga olmay, balki, boshqarish, ta`lim, ququq, kasbiy ta`lim va boshqa soqalarni qam qamrab oladi.
1.2. Innovatsion texnologiyalar orqali nazariy bilimlarni oshirish

Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov ta`lim tushunchasiga milliy didaktik nuqtai nazardan yondashib quyidagicha ta`riflaydi: "Ta`lim O`zbekiston xalqi ma`naviyatiga yaratuvchilik faoliyatini baxsh etadi. O`sib kelayotgan avlodning barcha eng yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo`ladi, kasb-kori, maqorati uzluksiz takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodga o`tadi". Ta`kidlangan maqsadni amalga oshirish uchun ta`limning yangi modeli yaratildi va uning kelajakdagi "portlash effekti" Yurtboshimiz tomonidan ilmiy asoslab berildi. Modelni amaliyotga tadbiq etish o`quv jarayonini texnologiyalashtirish bilan uzviy boqliqdir. Darvoqe, ilmiy texnikaviy taraqqiyot ishlab chiqarishning ko`p sonli tarmoqlari (sanoat, qishloq xo`jaligi, tibbiyot va boshqa) bilan bir qatorda madaniyat soqasiga, ijtimoiy-gumanitar bilimlar doirasiga qam yangi texnologiyalarni joriy etishni taqozo etmoqda. SHu boisdan Kadrlar tayyorlash milliy dasturida "o`quv-tarbiyaviy jarayonni ilqor pedagogik texnologiyalar bilan ta`minlash" e`tirof etildi, uning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida bajariladigan jiddiy vazifalardan biri sifatida belgilandi.

Nima uchun bugungi kunda pedagogik texnologiyaning nazariy asosini yaratish va amaliyotga tadbiq etish zarurati tuqildiq An`anaviy o`qitish tizimini, aytish mumkinki, yozma va oqzaki so`zlarga tayaniб ish ko`rishi tufayli "axborotli o`qitish" sifatida tavsiflanadi, o`qituvchi faoliyati birgina o`quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib borayotganligini ta`kidlagan qolda baqolanib kelmoqda.
Ikkinchidan, ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanayotgan bosqichida axborotlarning keskin ko`payib borayotganligi va ulardan o`qitish jarayonida foydalanish uchun vaqtning chegaralanganligi, shuningdek yoshlarni qayotga mukammal tayyorlash talablari ta`lim tizimiga yangi texnologiyalarnи joriy etishni taqozo etmoqda.
qo`lingizdagi kitob mualliflarning qator yillar davomida olib borgan ilmiy izlanishlari mevasidir, qolaversa, pedagogikaning yangi soqasi bo`yicha o`zbek tilida yaratilgan birinchi manbalardan qisoblanadi. Unda yangi pedagogik texnologiya moqiyati, rivojlanish tarixi, mavjud ilmiy yondashuvlar batafsil taqlil qilinadi va bu murakkab fenomenni loyiqalash qonuniyatlari ma`lum pedagogik tizim doirasida tushuntiriladi.
Zamonaviy pedagogik texnologiya loyiqasini yoritishda V.P.Bespal'koning "pedagogik tizim" nazariyasidan, shuningdek, chet el tajribalaridan, mamlakatimiz ta`lim tizimida to`plangan ilk ma`lumotlaridan keng foydalandik.
Mualliflarning O`zbekistonda pedagogik texnologiya kontseptsiyasini rivojlantirish istiqbollari qoyasi Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi talabi sifatida e`tirof etiladi va mamlakatimizda Pedagogik texnologiya Davlat Markazini tashkil etish zarurati mavjudligi ilmiy asoslab berildi.
Mamlakatimiz ta`lim tizimida ro`y berayotgan tub burilishlar qar bir ta`lim muassasasida didaktika soqasini jonlantirishni talab etadi, yangilikni joriy etish yo`li esa qar doim murakkab va uzoq davom etadigan jarayondir. Ishonch bilan aytish mumkinki, pedagogik texnologiya yaqin yillar ichida didaktik yangilikka kirishishning asosiy manbai bo`lib qoladi.
O`zbekistonda ta`lim-tarbiya soqasini isloq qilishning asosiy omillaridan biri "shaxs manfaati va ta`lim ustuvorligi"dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli ta`limning yangi modeli yaratildi.
Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan bu modelni amalga oshirish bilan qayotimiz jabqalarida ro`y beradigan "portlash effekti" natijalari yaqqol ko`rsatib berildi, ya`ni:
- ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta`sir qiladi va natijada mamlakatimizdagi mavjud muqit butunlay o`zgaradi;
- insonning qayotidan o`z o`rnini topish jarayoni tezlashadi;
- jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin SHaxsning shakllanishiga olib keladi;
- jamiyatimizning potentsial kuchlarini ro`yobga chiqarishda juda katta aqamiyat kasb etadi;
- fuqarolik jamiyati qurishni ta`minlaydi, model vositasida dunyodan munosib o`rin olishga, o`zbeк nomini yanada keng yoyib tarannum etishga erishiladi.
"Portlash effekti" sari shijoat bilan qadam tashlash, yo`llarda uchraydigan qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich va izchil qal etish masalalari nafaqat pedagog nazariyachi va amaliyotchilarnи jo`nbo`shga keltiradi, balki jamiyatimizni to`liq pedagoglashtirish muammosini ijtimoiy buyurtma sifatida keltirib chiqaradi. Demak, jamiyatimizning qar bir fuqarosini tarbiyashunoslik asoslari bilan tanishtirish, yosh avlodni barkamol inson qilib voyaga etkazish jarayonini yangi pedagogik "qurol" va vositalar bilan ta`minlash davr taqozosidir.
Ma`lumotlilik asosida yotuvchi bosh qoya qam tabiat va inson uzviyligini anglab etadigan, avtoritar va soxta tafakkurlash usulidan voz kechgan, sabrbardoshli, qanoatli, o`zgalar fikrini qurmatlaydigan, milliy-madaniy va umuminsoniy qadriyatlar kabi shaxs sifatlarini shakllantirishni ko`zda tutgан insonparvarlik qisoblanadi. Bu masalaning echimi qaysi darajada ta`limni texnologiyalashtirish bilан boqliqq
Dastlab "texnologiya" tushunchasiga aniqlik kiritaylik. Bu so`z texnikaviy taraqqiyot bilan boqliq qolda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunoncha ikki so`zdan - "texnos" (techne) - san`at, qunar va "logos" (logos) - fan so`zlaridan tashkil topib "qunar fani" ma`nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to`liq tavsiflab berolmaydi. Texnologik jarayon qar doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan qolda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma-ketlikda bajarishni ko`zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo`lsak, texnologik jarayon - bu meqnat qurollari bilan meqnat ob`ektlari (xom ashyo)ga bosqichma-bosqich ta`sir etish natijasida maqsulot yaratish borasidagi ishchi (ishchi-mashina)ning faoliyatidir. Ya`ni: PT - bu o`qituvchi (tarbiyachi)ning o`qitish (tarbiya) vositalari yordamida o`quvchi(talaba)larga muayyan sharoitda ta`sir ko`rsatishi va bu faoliyat maqsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarni intensiv shakllantirish jarayonidiр.
Yuqorida keltirilgan ta`rifdan ko`rinib turibdiki, PT tushunchasini izoqlashda texnologiya jarayoni asoс qilib olindi. Aslini olganda qam bu tushunchaga berilgan ta`riflar soni pedagogik adabiyotlarda niqoyatda ko`pdir. Pedagogik nashrlarda "texnologiya" atamasining xilma-xil ko`rinishlarini uchratish mumkin: "o`qitish texnologiyasi", "o`quv jarayoni texnologiyasi", "ma`lumot texnologiyasi" va qokazo.
O`qitish texnologiyasi PTga yaqin tushuncha bo`lsa-da, aynan o`xshash ma`noni anglatmaydi, chunki u ma`lum predmet, mavzu va savollar doirasidagi aniq o`quv materialini o`zlashtirish yo`lini muayyaн texnologiya atrofida ifoda etadi. U ko`proq xususiy metodika bilan bir jinslidir.
PT esa ma`lumot texnologiyasini joriy etish taktikasini ifodalaydi va "o`qituvchi - pedagogik jarayon - o`quvchi(talaba)" funktsional tizim qonuniyatlariga tegishli bilimlar asosida quriladi.
qozirgi kunda o`qituvchilar metodikani ko`p qollarda texnologiyadan ajrata olmayaptilar. SHu boisdan bu tushunchalarni aniqlashtirish kerak bo`ladi. Metodika o`quv jarayonini tashkil etish va o`tkaziш bo`yicha tavsiyalar majmuasidan iborat. Metodikadan ko`zlangan maqsad predmet mavzulariga oid nazariyalarni aniq qodisalar tekisligiga ko`chirishdir. Misol uchun, gaz qonunlarini tushunchalarinи shakllantirish metodikasi yoki energiyaning saqlanish qonunini fizika kursining elektr bo`limida qo`llash metodikasi va q.k.
PT o`qitish jarayoning o`zaro boqliq qismlarini tashkiliy jiqatdan tartibga keltirish, bosqichlarni qurish, ularni joriy etish shartlarini aniqlash, mavjud imkoniyatlarni qisobga olgan qolda belgilangan maqsadga erishishni ta`minlaydi. Yoxud PT o`qituvchining kasbiy faoliyatini yangilovchi va ta`limda yakuniy natijani kafolatlaydigan muolajalar yiqindisidir. Texnologiya o`zining egiluvchanligi, natijalarning turqunligi, samaradorligi, oldindan loyiqalanish zarurati bilan metodikadan farqlanib turadi.
SHu bilan birgalikda ma`lum vaqt davomida PT o`quv jarayonini texnik vositalar yordamida amalga oshirish, deb qarab kelindi. Faqat 70 - yillardan boshlab pedagogik adabiyotlarda bu tushunchaninг moqiyati yangicha talqin etila boshlandi. Yapon olimi T.Sakamoto tomonidan "o`qitish texnologiyasи - bu o`qitishning maqbulligini ta`minlovchi yo`l-yo`riqlar tizimi bilan boqliq bilimlar soqasi" ekanligi e`tirof etiladi.
Ob`ektiv borliqni o`rganishning tizimli yondashish metodi fanda keng ko`lamda qo`llanilgach, uning ta`siri ostida asta-sekinlik bilan PT moqiyatiga qam aniqlik kiritildi: rus olimasi N.F.Talizina texnologiyani "belgilangan o`quv maqsadiga erishishning oqilona usullarini aniqlashdan iborat" deb tushuntiradi. SHuningdek, olima zamonaviy o`qitish texnologiyasi qaqida fikr yuritib, uni aloqida fan sifatida qarash lozimligini uqtiradi: "O`qitish texnologiyasi - bu o`quv jarayonini nima real tavsiflasa o`sha, o`qituvchiga o`rnatilgan maqsadlarga erishish uchun nimaga tayanish zarur bo`lsa o`sha. Bu aloqida fan.
PTni fan sifatida e`tirof etish K.K.Selevko tomonidan qam ma`qullandi: "Pedagogik texnologiya o`qitishning birmuncha oqilona yo`llarini tadqiq qiluvchi fan sifatida qam (ta`kid bizniki - N.S.), ta`limda qo`llaniladigan usullar, printsiplar va regulyativlar sifatida qam, real o`qitish jarayoni sifatida qaм mavjuddir". Olimning ta`kidlashicha "pedagogik texnologiya" tushunchasi ta`lim amaliyotida uch ierarxik darajada ishlatiladi:
1) Umumpedagogik (umumdidaktik) daraja: umumpedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy) texnologiya ma`lum mintaqada, o`quv yurtida, ma`lum o`qitish bosqichida yaxlit ta`lim jarayonini tavsiflaydi.
2) Xususiy metodik (predmetli) daraja: xusuiy predmetli PT "xususiy metodika" ma`nosida qo`llaniladi, ya`ni ta`lim va tarbiyaning aniq mazmunini joriy etish metodlari va vositalari yiqindisi sifatida bir predmet, sinf, o`qituvchi doirasida qo`llaniladi (fanlarni o`qitish metodikasi, o`qituvchи, tarbiyachining ishlash metodikasi).
3) Lokal (modulli) daraja: lokal texnologiya o`zida o`quv - tarbiyaviy jarayonning ayrim qismlarini, xususiy didaktik va tarbiyaviy masalalar echimini o`zida mujassamlashtiradi (aloqida faoliyat turlari texnologiyasi, tushunchalarni shakllantirish, aloqida shaxs sifatlarini tarbiyalash, darс texnologiyasi, yangi bilimlarni egallash, mustaqil ishlash texnologiyasi va boshqa).
I.Ya. Lernerning fikricha, PT - "o`quvchilar qarakatlarida aks etgan o`qitish natijalari orqali ishonchli anglab olinadigan va aniqlanadigan maqsadni ifodalashni taqozo etadi".
Yuqorida keltirilgan ta`riflardan ko`rinib turibdiki, PT belgilangan boshlanqich maqsad va mazmun asosida o`quv jarayonini loyiqalash sifatida talqin etiliyapti. Bu bir jiqatdan to`qri, lekin teranroq fikr yuritilsa uning bir yoqlamaligi ko`zga yaqqol tashlanadi yoki bunday yondashuvlarda o`quvchi shaxси inkor etilayapti. Bu kamchilikni birinchi bo`lib akademik V.P. Bespal'ko payqadi va o`zining yirik asarida "PT - bu o`qituvchi maqoratiga boqliq bo`lmagan qolda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o`quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyiqasidir" deb ta`rifladi. Bu ta`rif mazmunidan muqim ilmiy printsiplarni aloqida ajratib ko`rsatish mumkin:
- PT o`quvchi(talaba)larda ma`lum ijtimoiy tajriba elementlarini shakllantirish uchun loyiqalanadi;
- loyiqalangan tayyor texnologiyani amalga oshirish fan o`qituvchisidan katta maqorat talab etmaydi;
- yakuniy natija, albatta, kafolatlanadi.
PT tushunchasini oydinlashtirishga qaratilgan ta`riflarning xilma-xilligi, bir tomondan, rivojlangan mamlakatlarda bu mavzuning u yoki bu darajada echilganligini ko`rsatsa, ikkinchi tomondan, PTni amaliyotga joriy etishga bo`lgan urinishlar natijasini ifodalaydi.
qator yillar davomida PT nazariyasi va amaliyoti bir-biriga boqliq bo`lmagan qolda o`rganilib kelindi. Natijada o`qitish jarayonini takomillashtirishga yoki o`quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan u yoki bu ilqor metodikalar texnologiyalar darajasiga ko`tarila olmay asta-sekinlik bilan o`z mavqeini yo`qotib pedagogika fanidan uzoqlashib ketmoqdalar. Misol uchun, 60-yillarda katta shov-shuvga sabab bo`lgan "Dasturli ta`lim" (Programmirovannoe obuchenie) yoki 70-yillarda sobiq ittifoq miqyosidagi "SHatalovchilik qarakat"ini eslash kifoya.
Bugungi kunda mamlakatimizda mutaxassislarning ilmiy saloqiyatini birlashtirishga imkoniyatlar etarli. Nazariya va amaliyot birligining ta`minlanishi PTning asl moqiyatini aniqlashga yo`l ochadi. Fikrimizcha, yangi PT pedagogika fanining aloqida tarmoqi sifatida yoki faqat ta`lim amaliyotini maqbullashtirishga yo`naltirilgan tizim deb qarash mumkin emas. PT bu soqadagi nazariy va amaliy izlanishlarni birlashtirish doirasidagi faoliyatni aks ettiradi.
Darvoqe, PTga "Yangi" so`zini qo`shib ishlatilishi nazariyachi olimlar va o`qituvchilarni bir qadar o`ylantirib qo`ydi, endilikda ta`lim-tarbiya jarayonini loyiqalashga eskicha yondashish mumkin emasligini anglashga qarakat qilmoqdalar. SHunday ekan, "yangi PT" nimani anglatadiq Bu savolning echimini izoqlashga qarakat qilamiz.
Birinchidan, PT ta`lim (tarbiya) jarayoni uchun loyiqalanadi va belgilangan maqsadni echishga qaratiladi. Binobarin, qar bir jamiyat shaxsni shakllantirish maqsadini aniq belgilab beradi va shunga mos qolda ma`lum pedagogik tizim (maktab, kollej, oliy o`quv yurti) mavjud bo`ladi. Bu tizimga uzluksiz ravishda ijtimoiy buyurtma o`z ta`sirini o`tkazadi va ta`lim-tarbiya maqsadini umumiy qolda белгилаб beradi. "Maqsad" esa pedagogik tizimning qolgan elementlarini o`z navbatida yangilash zaruratini keltirib chiqaradi.
Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi ta`lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo`nalishga burdi, ya`ni: "o`tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitdan to`la xolis etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma`naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash" deb belgilanadi. Demak, ta`lim-tarbiyaning maqsadi butunlay yangilandi, unga mos qolda mazmunning qam, pedagogik jarayonning qam yangilanishi tabiiydir.
Ikkinchidan, fan va texnikaning rivojlanishi bilan inson faoliyati chegarasi niqoyatda kengayib boryapti, auditoriyaga o`qitish imkoniyatlari katta bo`lgan yangi texnologiyalar (sanoat, qishloq xo`jaligi, elektron, axborot va boshqa) kirib kelmoqda. Ro`y berayotgan sifatiy o`zgarishlar shundan dalolat beradiki, endilikda "o`rganish"ning birlamchi jarayonlari an`anaviy metodika va o`qitish vositalari romiga siqmay, o`qituvchining individual qobiliyatariga mos kelmay qoldi. Yangi metodikalarni talab etadigan va ta`lim jarayonining ajralmas qismiga aylanib borayotgan va unga o`zining ma`lum xususiyatlarini joriy etadigan yangi texnikaviy, axborotli, poligrafik, audiovizualli vositalar mavjudki, ular yangi PTni real voqelikka aylantirdi.
PT moqiyat jiqatdan boshqa texnologiyalar bilan bir safda turadi, chunki ular qam boshqalari qatori o`z xususiy soqasiga, metodlari va vositalariga ega, ma`lum "material" bilan ish ko`radi. Biroq PT inson ongi bilan boqliq bilimlar soqasi sifatida murakkab va qammaga qam tushunarli bo`lmagan pedagogik jarayonni ifoda etishi bilan ishlab chiqarish, biologik, qatto axborotli texnologiyalardan ajralib turadi. Uning o`ziga xos tomonlari - tarbiya komponentlarini mujassamlashtirganidir.
PT boshqa soqalardagi texnologik jarayonlar bilan uzluksiz boyib boradi va an`anaviy o`quv jarayoniga, uning samarasini oshirishga ta`sir ko`rsatishning yangi imkoniyatlarini egallab oladi. Afsuski, bu jarayon qozirgi ta`lim tizimida juda qiyin kechyapti, qaqiqiy komp'yuterli PT o`zining илмий ishlanmasini kutyapti: "komp'yuterlarning shu kundagi qo`llanishi - ekstensivlik xolos: an`anaviy ўqув kurslari shunchaki ekran monitoriga joylashtirilyapti". SHu erda PT va axborot texnologiyasi o`rtasidagi o`zaro munosabatni oydinlashtirish lozim bo`ladi. Keyingi vaqtlarda ba`zi bir olimlar (айниqса informatika fani vakillari) PTni axborotlashtirishga qo`shish yoki tenglashtirish (ba`zan ustun qo`yish)nи yoqlamoqdalar. O`quv-tarbiyaviy jarayonni texnologiyalashtirish tarixiy (ayniqsa XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab) voqelik va jarayondir. Axborotlashtirish bu jarayondagi inqilobiy "burilish", uning muqim bosqichidir. Oddiy til bilan aytganda ta`limda axborot texnologiyasi - bu "o`quvchi - komp'yuteр" o`rtasidagi muloqotdir.
Axborotli texnologiya PTning tarkibiy qismi, texnik vositalarning mukammallashgan zamonaviy turi sifatida ta`lim jarayonida qo`llanila boshlandi. Kelajakda iqtisodiy burqonlar ortda qolib o`quv yurtlarи dasturli "mashina" bilan etarli darajada ta`minlanadi. SHundagina axborotli texnologiya asosida o`quvchi (talaba)larning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish imkoniyati tuqiladi va u o`qituvchining yaqin ko`makdoshiga aylanadi yoki uning funktsiyalarini to`liq bajarishi mumkин.
Ta`limni texnologiyalashtirish ob`ektiv jarayon ekanligini, zamonaviyligi esa ilmiy-texnik taraqqiyot yo`nalishi bilan belgilanishini e`tirof etgan qolda PTning o`ziga xos tomonlari va yaqin kelajakda u bilan boqliq vazifalarni belgilashga qarakat qilamiz:
1) ko`p bosqichli ta`lim tizimida PTning o`rnini aoslash va zaruriy tavsiyanomalar ishlab chiqiш;
2) zamonaviy sanoat, tibbiyot, iqtisodiyot, ekologiya, ergonomiya kabi soqa texnologiyalari bilan PTlarni muntazam ravishda yangilab borish va tabaqalashtirilgan yondashuv asosida ularni qo`llash mezonlarini aniqlash;
3) istiqbolli o`qitish vositalarini yaratish va ularga tayangan qolda ilqor PTlarni loyiqalash, amaliyotga joriy etish, ommalashtirish va samarasini aniqlash;
4) tegishli boshqaruv organlari (Ta`lim markazlari) tomonidan o`quv muassasalari faoliyatida yangи PTlarni tadbiq etilishi darajasini nazorat qilish va baqolash;
5) respublikamizdagi oliy (o`rta maxsus, kasb-qunar, maktab) ta`lim tizimida faoliyat ko`rsatayotgaн professor-o`qituvchilarni malaka oshirish va qayta tayyorlash kurslarida ilqor pedagog va axborot texnologiyalari bo`yicha yangi bilimlar tizimi bilan qurollantirishni uzluksiz tashkil etish;
6) oliy o`quv yurtlari talabalari, ayniqsa, mutaxassis-pedagog (iqtisodchi-pedagog, ququqshunos-pedagog, muxandis-pedagog va boshqa)lar uchun 40 soat qajmida PT nazariyasi va amaliyoti bo`yicha maxsus kurs joriy etish;
7) respublikamizda faoliyat ko`rsatayotgan ijodkor o`qituvchilar ish uslublarini muntazam o`rganib borish va ular tomonidan yaratilgan metodikalarni yangi pedagogik texnologiya darajasiga ko`tarish borasidagi ishlarni amalga oshirish;
8) o`qituvchi faoliyatini pedagogik texnologiya qonuniyatlariga moslashtirish muammolari va boshqalar.
Fikrimizcha, ilqor pedagogik texnologiyalarni loyiqalash va qayotga tadbiq etish muammosi mamlakatimizda qam rivojlangan davlatlar qatori yangi korxona - "Pedagogik texnologiya Davlat Markaz"ini tuzishni taqozo etadi. Agar shunday Markaz tashkil etilsa, birinchi navbatda "portlash effekti" sari yo`lni qisqartirishga qissa qo`shgan bo`lardi. Uchinchi ming yillikda ta`lim taraqqiyotining qaqqoniy dvigateli sifatida o`qituvchi faoliyatini yangilashga, ta`lim-tarbiya jarayonini maqbул (optimal) qurishga, talaba yoshlarda qurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga sodiqlik, insonparvarlik tuyqularini shakllantirishga ijobiy ta`sir ko`rsatar edi.
II BOB. FUTBOL SPORT TURIGA TALABALARNI O`RGATISHDA YaNGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYaLAR ORqALI ULARNING NAZARIY BILIMLARINI OSHIRISH TIZIMI

2.1. Talabalarning nazariy bilimlarini oshirishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish metodikasi

Talabalarda innovatsion texnologiyalar orqali nazariy bilimlarni oshirish muqim ilmiy, siyosiy, pedagogik muammo qisoblanadi. Buning uchun, yangi o`qitish metodlari, jumladan innovatsion texnologiyalardan foydalanish zarur. Pedagogikada o`qitish metodlarini tasniflashga yagona yondashuv mavjud emas.
Didaktikada o`qitish metodlarini bilimlar manbai (S.O.Lordkipanidze, E.Ya.Golant), didaktik maqsadlar (B.P.Esipov), bilish faoliyatining saviyasi (I.Ya.Lerner, M.I.Maxmutov va boshqalar.) bo`yicha farqlаш eng ko`p tarqalgan.
Metodlarning binar sxemalari, ularni uch o`lchovli va qatto, keng qamrovli qilib farqlash qam uchraydi. Ana shu tasniflarning qar birida afzalliklar va kamchiliklar mavjud bo`lib, ular adabiyotlarda etarlichа taqlil qilingan. O`qitish metodlarini bilish manbalari bo`yicha tasniflash ancha oddiy bo`lib, ular maktab amaliyotida keng tarqalgan. Bu belgi bo`yicha metodlar qo`yidagi uch guruqga bo`linadi:
1. Oqzaki metodlar.
2. Ko`rsatmali metodlar.
3. Amaliy metodlar.
Bu metodlar o`zaro boqliq bo`lganligi sababli ularni doim qam aniq chegaralab bo`lmaydi.
qar bir o`qitish metodining o`z vazifasi bor. Adabiyotlarda o`qitish metodlarining raqbalantiruvchi (motivlashgan), ta`limiy, tarbiyaviy va kamol toptiruvchi umumpedagogik vazifalari ifodalangan.
O`qituvchi darsga tayyorlanishda va uning uchun eng muvofiq metodlarni tanlashda ana shu usullarning bajarilishi mumkinligini, ularning tarkibini qisobga olib, shu asosda raqbatlantirish, kamol toptirish vazifalarini kuchaytiruvchi murabbiydir.
Tasniflash ta`limning nazariy asoslarini ko`rishga yordam beradi, pedagogik fikrni chuqurlashtiradi vа ijod uchun asos bo`ladi.
quyida o`qitish metodlari qaqida fikr yurtiladi:
Xorazmiy, Beruniy, Yusuf Xos qojib, Ibn Sino, Burqoniddin Zarnudjiylarning tasniflarida asosan mantiqiy bilish faoliyatini kuchaytirish nazarda tutilgan bo`lib, ular ko`nikma va malakalarni shakllantirish qamda mustaqkamlash, ko`rsatmalilik nazariya bilan amaliyotni o`zaro boqlash, izlanish metodlaridan iboratligi o`z aksini topgan. Bularning qoyalaridan qozirgi ta`lim tizimida qam foydalanish mumkin.
I.Ya.Lerner va M.N.Skatkin o`qitish metodlarini qo`yidagilarga ajratadilar:
- tushuntirish - rasmlar metodi;
- reproduktiv metod;
- muammoli bayon qilish metodi;
- qisman izlanish metodi;
- tadqiqot metodi.
M. A Danilov va B.P. Esipovlar quyidagilarni taklif etishadilar:
1. Bilimlarni bayon qilishda: qikoya-tushuntirish, ma`ruza, suqbatlar, ko`rsatmali qo`llanmalarni namoyish etish.
2. Talabalarda ko`nikma va malakalarni shakllantirish: mashqlarni shakllantirish va amaliy ishlaр.
3. Bilim, ko`nikma va malakalarni tekshirish, joriy kuzatishlar, oqzaki so`rash, yozma va amaliy nazorat ishlari.
S. I. Perovskiy va E.Ya Golant tasnifi: faol va passiv metodlarga bo`lishni ko`zda tutgan:
- agar talabalar mustaqil ishlasa - faol metodlar (laborotoriya metodi, kitob bilan ishlash);
- agar talabalar faqat tinglasa va eshitsa, passiv metodlar (qikoya, ma`ruza tushuntirish, namoyish qilish metodi, ekskursiya).
Bunday tasniflash ma`qul emas, chunki u talabalarning ongligi va faolligi printsipiga salbiy ta`sir etadi.
Yu. K. Babanskiyning tasnifi buyicha metodlar uchta guruqga bo`linadi:
- o`quv-tarbiya ishlarini tashkil etish va amalga oshirish;
- ularni raqbatlantirish va motivlashtirish;
- nazorat va o`zini-o`zi nazorat qilish.
Babanskiyning tadqiqot ishlarida qator yangi metodlar va usullar mavjud.
Babanskiy quyidagilarni tavsiya etadi:
- bilishga doir o`yinlar, o`quv munozaralari, qiziq vaziyatlarni vujudga keltirish, raqbatlantirish, tanbeq berish va nazorat metodlari.
T.A.Il'ina, A. Munavvarovlar olimlarning tasniflarini umumlashti-rib, Yu.K. Babanskiyning qarashlariga tayangan qolda tasniflashning qo`yidagi tartibini tavsiya etganlar:
- yangi bilimlarni (o`qituvchining so`zlariga tayangan qolda berish uchun foydalanilgan tushuntirish, qikoya ma`ruza metodlari);
- yangi bilimlar o`zlashtirilishi, mustaqkam malakalar shakllanishi uchun foydalaniladigan metodlar: suqbat, ekskursiya, eksperiment va laborotoriya ishi, darslik va kitob bilan ishlash, o`yinlar, mashqlaр;
- darsning qar bir bosqichida foydalansa bo`ladigan texnik vositalar bilan ishlash metodlari;
- mustaqil ish.
S.P. Baranov o`z tasnifini guruqlar bo`yicha taqsimlaydi.
Birinchi guruqga o`qitishning o`qituvchi eng asosiy rol' o`ynaydigan qikoya, suqbat, tasniflash, tushuntirishlarni kiritadi. Bunda talabaning asosiy vazifasi o`qituvchi muloqazalarining mantiqiga ergashish, bayon qilinayotgan mazmuni tushunish, eslab qolish va keyinchalik o`rganilgan materialni qayta gapirib bera olishdan iborat bo`ladi. Uning fikriga o`qituvchi muloqazalarining tizimiga qanchalik yaqin bo`lsa, o`quv materialini o`rganishning tavsiya etilgan yo`li shunchalik ishonchli bo`ladi.
Talabaning asosiy vazifasi-o`qituvchining gaplarini tinglash va ularni tushunib olishdir.
Ikkinchi guruqga o`qishning yo`llari: mashqlar, mustaqil, laboratoriya, amaliy va nazorat ishlar kiradi.
Talaba faoliyatining xarakteri tavsiya etilgan metodning samaradorligini belgilaydi.
O`qituvchining roli talabalarning o`qishiga moqirona raqbarlik qilishdan iborat bo`ladi.
Ma`lumki, talabalarning o`quv-bilish faoliyatini kengaytirish ko`p jiqatdan o`kituvchi maqoratiga boqliq bo`ladi. Bu o`rinda motivatsiya tushunchasi muqim aqamiyatga ega. "Motivatsiya-shaxs qatti-qarakatini yuzaga keltiruvchi ichki qaraktlantiruvchi kuch, qissiyot bo`lib, pedagog uni boshqarishga qarakaт qiladi va o`quv-tarbiya jarayonini tashkil etish uchun qisobga oladi. Uni amalda o`rganilayotgaн faoliyat tajribalaridan taassurotli dalillarni maxsus yiqishi va talabalarga o`qitilayotgan predmetning asosiy qolatlari bo`yicha bilimlar asosida noqulay vaziyatlardan chiqib ketish yo`llarini namoyish qilish kerak". (Sayidaxmedov, 2003, 61). Demak, o`qituvchi nazariy bilimlarni talabalarda oshirishda qar bir dars maqsadi va mazmuniga mos keladigan motivatsiya ma`yorini aniqlab olishi lozim bo`ladi.
Pedagogikada talabalarni darsga qiziqtirish texnalogiyalari xilma-xildir.
DIDAKTIK JARAYoN LOYIqASINING
INTERFAOL METODLARI
Didaktik jarayon bosqichlarini muayyan ketma-ketlikda qurish o`quvchi (talaba)larning bilish faoliyatini mavzu bo`yicha belgilangan maqsadlarga mos qolda tanlangan o`qitish metodlari yordamida tashkiл etish demakdir. O`qitish metodlari o`z moqiyati va mazmuniga ko`ra ma`lum pedagogik nazariyaga asoslangan u yoki bu tasnifga tegishli bo`ladi. Ularning samaradorligi to`qrisida fikr yuritilganda o`qitish jarayonini izga soladigan va uni maqsadli yo`naltira oladigan, o`qituvchi va o`quvchi (talaba)ning qamkorlikdagi faoliyatini ta`minlash asosida jamiyat tomonidan maktab (kasb-qunar kolleji, oliy o`quv yurtlari) oldiga qo`yilayotgan maqsadga nechoqlik erishilayotganini ko`zda tutish kerak. Yoxud o`qitish metodlari bevosita ta`lim amaliyoti bilan aloqador kontseptsiyadir. "O`qitish metodi dastlab pedagog ongida faoliyatning umumlashgan loyiqasi tarzida mavjud bo`ladi. Bu loyiqa amaliyotga o`qituvchi va o`quvchi faoliyatlarining o`zaro tutashuvi tekisligida, o`qitish va o`qishning aniq qarakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metodning boshqa namoyon bo`lish shakllari yo`q, sababi umumiy qolda o`qitish metodi o`zida faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi".
Pedagogik nashrlarda o`qitish metodlarini faol va sust guruqlarga ajratish qollari mavjud. Agar qar bir metod belgilangan u yoki bu maqsadni echishda o`z o`rnida ishlatilsa, shubqasiz, faoldir. Pedagogik texnologiyalar qam darsda o`quvchi (talaba)lar faolligining yuqori darajasini ta`minlash asosida oldindan belgilangan maqsadga erishishga qaratiladi. SHu boisdan bu faslda qali pedagogik amaliyot uchun notanish bo`lgan chet el didaktikasiga oid metodlar qaqida fikr yuritiladi.
Amerikaning "Street law" (ko`cha qonuni) dasturi bugungi kunda er yuzining ko`plab davlatlari tomonidan "asr"ga olingan va ta`lim makoniga o`rnashib qolayapti. Bunga sabab dasturdan o`rin olgan yuzlab o`qitish metodlarining faolligi, jozibaligi va ta`sirchanligidir. Ular yordamida o`quvchilar o`z fikrlarini erkin ifodalash, axborotlarni tanqidiy qabul qilish, jamoada ishlash, o`z mavqeini mustaqkamlash, fikrlarini qimoya qilish, qaq-xuquqlarini anglab etish kabi imkoniyatlarga tezda ega bo`ladilar. O`qituvchi esa didaktik jarayonni qurishda bu metodlardan oqilona foydalanmoqi, ularni mavzu bo`yicha o`quv elementlarining murakkabligi va vaqt tiqizligiga qarab chalqishtirmoqi lozim. quyida "Street law" dasturidagi ba`zi metodlar bilan tanishasiz, ularning siru-sinoati va seqridan voqif bo`lasiz.
"AqLIY qUJUM".
"Aqliy qujum" metodining moqiyati jamoa qamkorligi asosida muammoni echish jarayonlarini vaqт bo`yicha bir qancha bosqichlarga (qoyalarni generatsiyalash, ularni tanqidiy va konstruktiv qolatda ishlab chiqish) ajratishdan iborat.
Dars jarayonida aqliy qujumdan maqsadli foydalanish ijodiy, nostandart tafakkurlashni rivojlantirish garovi qisoblanadi. "Aqliy qujum"ni uyushtirish bir muncha sodda bo`lib, undan ta`lim mazmunini o`zgartirish jarayonida foydalanish bilan birgalikda ishlab chiqarish muammolarining echimini topishda qam juda qo`l keladi. Dastlab guruq yiqiladi va ular oldiga muammo qo`yiladi. Bu muammo echimi to`qrisida barcha ishtirokchilar o`z fikrlarini bildiradilar. Bu bosqichda qech kimning o`zga kishi qoyalariga qujum" qilishi yoki baqolashiga qaqqi yo`q. Demak, "aqliy qujum" yo`li bilan qisqa minutlarda o`nlab qoyalarni yuzaga chiqish imkoniyatlari mavjud bo`ladi. Aslini olganda qoyalar sonini qo`lga kiritish asosiy maqsad emas, ular muammo echimini oqilona ishlab chiqish uchungina asos bo`ladilar. Bu metod shartlaridan biri qech qanday tashqi ta`sirsiz qatnashuvchilarning qar biri faol ishtirokchi bo`lishi kerak. Bildirilgan qoyalarning besh yoki oltitasigina asosiy qisoblanib muammo echimini topishga saloqiyatli imkoniyatlar yaratadi.
SHunday qilib, "aqliy qujum" qoidalarini quyidagicha belgilash mumkin:
- olqa surilgan qoyalar baqolanmaydi va tanqid ostiga olinmaydi;
- ish sifatiga emas, soniga qaratiladi, qoyalar qancha ko`p bo`lsa shuncha yaxshи;
- istalgan qoyalarni mumkin qadar kengaytirish va rivojlantirishga qarakat qilinadi;
- muammo echimidan uzoq qoyalar qam qo`llab-quvvatlanadi;
- barcha qoyalar yoki ularning asosiy maqzi (farazlari) qayd etish yo`li bilan yozib olinadi;
- "qujum"ni o`tkazish vaqti aniqlanadi va unga rioya qilinishi shart;
- beriladigan savollarga qisqacha ( asoslanmagan) javoblar berish ko`zda tutilishi kerak.
VAZIFASI. "Aqliy qujum" qiyin vaziyatlardan qutulish choralarini topishga, muammoni ko`rish chegarasini kengaytirishga, fikrlash bir xilliligini yo`qotishga va keng doirada tafakkurlashga imkon beradi. Эng asosiysi, muammoni echish jarayonida kurashish muqitidan ijodiy qamkorlik kayfiyatiga o`tiladi va guruq (sinf) yanada jipslashadi.
OB`EKTI. qo`llanish maqsadiga ko`ra bu metod universal qisoblanib tadqiqotchilikda (yangi muammoni echishga imkon yaratadi), o`qitish jarayonida (o`quv materiallarini tezkor o`zlashtirishga qaratiladi), rivojlantirishda (o`z-o`zini bir muncha samarali boshqarish asosida faol fikrlashni shakllantiradi) asqotadi.
qO`LLANISH USULI. "Aqliy qujum" ishtirokchilari oldiga qo`yilgan muammo bo`yicha qar qanday muloqaza va takliflarni bildirishlari mumkin. Aytilgan fikrlar yozib borildi va ularning mualliflari o`z fikrlarini qaytadan xotirasida tiklash imkoniyatiga ega bo`ldi. Metod samarasi fikrlar xilma-xilligi bilan tavsiflandi va qujum davomida ular tanqid qilinmaydi, qaytadan ifodalanmaydi. Aqliy qujum tugagach, muqimlik jiqatiga ko`ra eng yaxshi takliflar generatsiyalanadi va muammoni echish uchun zarurlari tanlanadi.
Izoq: qurmatli kitobxon, mana, amerikacha "aqliy qujum" metodi bilan qisman tanishdingiz (siz, eqtimol, oldindan tanishdirsiz). Aytmoqchi bo`lgan fikrimiz inkor va ta`kid xususida: bu metod mualliflari bizning ajdodlarimizdir. qali Amerika kashf etilmagan bir davrda o`z aql mash`alasi bilan dunyoni yoritgan qomusiy olimlarimizni (Aqmad al Farqoniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy va boshqa) olasizmi, yoki etti iqlimni zabt etgan shoqu-sultonlarimizni olasizmi, ular o`z muammolarini echishda ana shu metoddan keng foydalanishgan. Bobokalonlarimiz bu metodni boshqacha nomlashgan, ya`ni: "kengash", "mashvarat", "maslaqat" deb atashgan. Misol uchun, Soqibqiron Amir Temur saltanat oldida turgan muammolarni echishda mashvarat chaqirib barcha saroy aqlining, vaziru-ulamolarning, farzandlarining fikrlarini diqqat bilan eshitgan va ular asosida yagona qukm chiqargan. Bu qolatlaр ko`proq qarbiy yurish oldidan chaqirilgan mashvaratlarda namoyon bo`ladi. "Agar (qanim ustiga) lashkar tortmoqchi bo`lsam, urush-yarashdan o`rtaga so`z tashlab, amirlarimning bu ikkovidan qay biriga moyilligini bilishga intilardim. Agar yarashdan so`z ochsalar, buning foydasini urush ziyonigа solishtirib ko`rardim, agar urushga moyil bo`lsalar, uning naf va foydasini yarash ziyoniga taqqoslab ko`rardim, qaysi biri foydaliroq bo`lsa, shuni ixtiyor qilardim". Bugun ana shular qaqida o`yga tolib, "qarb sharqdan o`rgangan"ligiga yuz foiz ishonch qosil qilamiz va yana bir karra yaratganga iymon keltiramiz.
"AJURLI ARRA"
"Ajurli arra" metodi tuzilish jiqatidan o`zida quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:
1.TOPSHIRIqNI BO`LISH: Topshiriq va matnli materiallar bir nechta asosiy qismlarga (yoki mavzularga) qirqiladi.
2.BIRLAMCHI GURUqLAR: qar bir guruq a`zolari qirqilgan mavzuni oladir va ekspertga aylanadir.
3.ЭKSPERT GURUqLARI: qo`lida bir mavzuga oid o`quv topshiriqlari mavjud bo`lgan o`quvchilaр mavzuni muqokama qilish, boshqalarga o`rgatish rejasini egallagash uchun ekspert guruqga birlashadilar.
4.BIRLAMCHI GURUqLAR: O`quvchilar o`zlarining birlamchi guruqlariga qaytadilar va ekspert guruqlarda o`rganganlarini o`qitishadi.
IZOq: "Ajurli arra" moqiyatiga aniqlik kiritish uchun ba`zi bir tavsiyalarni yoritish lozim.
1.O`qitish jarayoniga bu tarzda yondashilganda o`quvchilarning qamkorlikda ishlashiga va qisqa vaqt ichida katta qajmdagi axborotlarni o`zlashtirishlariga imkon tuqiladi.
2.U yoki bu faoliyatni darsda amalga oshirish uchun o`quvchilarga boshlanqich axborotlarni uzatish zarurati tuqilsa, ma`ruza o`rnini bosa oladigan samarali instrumentariy qisoblanadi.
3.O`qituvchi murakkab mazmunli mavzular bo`yicha o`quvchilarni darsga tayyorlash uchun oldindaн ularning qar biriga mo`ljallangan aloqida axborotli paket tayyorlaydi. Unda darslikdan, qo`shimcha tarzda gazeta, jurnal, maqolalardan materiallar bo`lishi kerak.
4.qar bir o`quvchi 2 guruq tarkibida ishtirok etdi: dastlab "o`z uyi" (birlamchi) guruqiga, keyin esa "ekspert" guruqiga birlashib, o`quv elementlarini mustaqil o`rganishadi. Эkspert guruqini tezda tashkil etish uchun o`quvchilar olgan axborotli paketlarda qar bir mavzuga oid materiallar bir xil rangdagi qoqozlarga yozilgan yoki rangli qalam bilan qoqozning biror bir burchagi bo`yalgani ma`qul.
5.qar bir guruqda 3 tadan 5 tagacha kishi (o`quvchilar soniga qarab) bo`lishi mumkin. qar bir o`quvchи "o`z uyi"dagilarni va qayta uchrashish joyini aniqlab olishi kerak.
6.O`qituvchi o`quvchilarni "rangli" topshiriqlar asosida guruqga birlashishini taklif etadi va ular aloqida mavzular bo`yicha ekspertga aylanadi. Misol uchun, "qizil"larni sinf xonasi oxirida, "ko`k"larni esa maktab yo`lakchasida uchrashishi belgilanadi. qar bir ekspert guruqda 3 tadan kam o`quvchi bo`lmasligi kerak.
7.Guruqlarga axborotli paket tarqatiladi. qar qaysi guruq turli xil materiallar to`plamini olishlari vа ularni o`qishi, muqokama qilishi, aynan shu axborotlar bo`yicha ekspertga aylanishi lozim. O`quv materiallari bo`yicha "ekspert" bo`lishi uchun o`quvchilarda vaqt etarli bo`lishi kerak. Bu uchun agar materiallar murakkab va katta bo`lsa, eqtimol, bir dars to`liq talab qilinadi.
8.O`quvchilarga quyidagicha topshiriqlar beriladi:
- paketdagi materiallarni qunt bilan o`rganing va muqokama qiling;
- bir-biringizdan so`rang va o`quv materiallarini qar biringiz tushunib olganingizga ishonch qosil qiling;
- o`z "uyingiz" guruqini o`qitish zarurligini qisobga olib materialning muqim o`quv elementlariga e`tiborni qarating.
9. O`quvchilarning o`z "uylariga" qaytishlarini iltimos qiling. qar biri o`z "uyi"- guruqiga axborot beradi. SHaksiz, "uy" guruqida ekspert guruqlaridan bittadan o`quvchi bo`lish shart. O`quvchi o`rganib kelgaн materiallarni o`z guruqi o`quvchilariga o`rgatish javobgarligini bo`yniga olish lozim. Bu jarayon o`quв materialining o`zlashtirish zarurligiga qarab yana bir soat davom etishi mumkin.
10.O`quvchilar bir-birlaridan axborotlarni o`rganishib bo`lishgach, o`qituvchi oldindan rejalashtirgan faoliyat turini o`tkazishi mumkin.

"MUNOZARA"

Bu metod yordamida talabalarga muayyan muammo bo`yicha to`liq axborotlar etkaziladi, munozara uchun tanlangan mavzuni o`quvchilar ayovsiz "shturm" qiladilar va pirovard natijada muammoga tegishli ma`lumotlarni atroflicha o`rganadilar

Munozarani o`tkazish metodikasi.
1. Munozara olib boruvchi - boshlovchi (o`qituvchi, murabbiy, boshliq va qokazo) mavzuni oldindan tanlaydi va ishtirokchilarni taklif etadi.
2. pedagog ishtirokchilarga "aqliy qujum" topshiriqini beradi va uning qoidalarini tushuntiradi:
- "qujum"dan maqsad - muammo echimiga oid variantlarni mumkin qadar ko`proq taklif etish;
- o`z aql-idrokingizni markazlashtirishga qarakat qiling va diqqatni muammo echimiga qaratgan qolda fikrlar bildiring. Bildirilgan qoyalar umumiy fikrga zid bo`lsada, qech biri rad etilmaydi;
- boshqa ishtirokchilar qoyalarini qam rivojlantiring;
- taklif etilganlarni baqolashga urinmang, bu ish bilan siz keyinroq shuqullanasiz.
3. Boshlovchi kotibini tayinlaydi va u yuzaga kelgan barcha qoyalarni yozib boradi. Muqokama vaqtida so`zga chiquvchilar tartibi o`rnatiladi, munozaraga barcha ishtirokchilar jalb etiladi va ularga o`z fikrlarini ifodalash uchun imkoniyatlar berildi. Agar biror bir kishi tomonidan "aqliy qujum"ni o`tkazish qoidalari buzilsa, boshlovchi zudlik bilan muqokamaga aralashadi. Birinchi bosqich yangi qoyalar paydo bo`lguncha davom etaveradi.
4.Pedagog talabalarning tanqidiy tafakkuri "charxlanishi" uchun qisqacha tanaffus e`lon qiladi. Keyin ikkinchi bosqich boshlanadi. "Aqliy qujum" ishtirokchilari guruqlanadi va birinchi bosqichda bildirgan qoyalarini mustaqkamlaydilar. qoyalar guruq bo`yicha birlashtirilib, mualliflar ularni taqlil qilishga kirishdilar va natijada o`rtaga qo`yilgan muammoning echimiga tegishli bo`lgan fikrlargina ajratib olinadi.
Pedagog munozaraga yakun yasaydi.
IZOq: Teleshou usulidagi munozara afzalliklari xususida ikki oqiz: bu shaklda tashkil etish bir vaqtning o`zida guruqda ma`ruza va munozara metodlarini qo`llash imkoniyatini beradi. 3-5 kishi bo`lgan guruq oldindan tanlangan mavzu bo`yicha boshqa qatnashchi (tomoshabin)lar ishtirokida munozara o`tkazadilar. Tomoshabinlar muqokamaga keyinroq qo`shilib o`z fikrlarini aytishadi yoki savol beradilar.
Teleshou shaklida tashkil etilgan munozarada berilgan mavzu bo`yicha turli fikrlarni birmuncha aniq ifodalashga imkoniyat tuqildi. Albatta, bu erda muqokamaga jalb etilganlar suqbatga puxta tayyorgarlik ko`rishlari yoki shu soqa bilimdonlari bo`lishlari bilan birgalikda asosiy mavzudan chetga chiqiб ketmasliklari kerak.
Teleshouda qar bir ishtirokchiga o`z fikrini to`liq bayon qilishlari uchun keng imkoniyatlar berishи lozim (3-5 min). Pedagog munozara borishini kuzatib boradi, agar belgilangan mavzudan chetga chiqish qollari ro`y bersa, darqol munozaraga aralashish shart.
"O`Z O`RNINGNI TOP".
Agar guruxda u yoki bu mavzu bo`yicha tortishuvlar vujudga kelsa bu metod yordamida muammoning echimini topish mumkin. Undan ko`pincha darsning kirish qismida foydalanishadi va o`tilayotgaн mavzuni o`rganishga turli xil yondashuvlar mavjudligi namoyish etiladi. Bu bir tomondan. Ikkinchidan, talabalarga o`z fikrini bayon qilishga, muloqot ko`nikmalarini qaytadan tuzatishga imkoniyatlar mavjud bo`ladi. Uchinchidan, dars so`ngida talaba tomonidan mavzuni o`zlashtirish darajasini baqolash aniq amalga oshiriladi.
1.Sinfning qarama-qarshi burchaklariga ikkita plakat osildi. Ularning biriga "roziman", boshqasiga "rozi emasman" degan so`zlar yozilishi kerak. Plakatlarda ba`zi bir mavzuga oid savollar bo`yicha bildirilgan qarama-qarshi fikrlar qam yozilish mumkin. Masalan: "anjir gullaydi va meva tugadi", yoki "anjir gullamasdan meva tugadi".

2. Darsni tashkil etish qoidalari muqokama qilinadi.

3. qaralayotgan muammo yuzasidan o`z fikrlariga mos keladigan plakat yoniga borish zarurligi o`quvchilarga taklif etildi.
4. Bo`lingan talabalardan o`z qarashlarini asoslash so`raladi. Bu paytda bir guruqdan ikkinchi guruqga o`tish ruxsat etiladi va shu tariqa sinf talabalarining qammasi jalb etildi.
5. Muammo bo`yicha fikrlar bildirilgach, talabalar ichida munozara davomida o`z nuqtai nazarini o`zgartirganlar va boshqa guruqga talabalar bo`lishi mumkin. Bunday qollarda ular o`z o`rnini o`zgartirish sabablarini asoslashi kerak bo`ladi.
6. Ishtirokchilardan opponentlari ichida muammo yuzasidan eng ishonchli fikr aytgan talabalarni aniqlash so`raladi.

"KICHIK GURUqLARDA ISHLASH".

Kichik guruqlarda ishlash talabalarning darsda faolligini ta`minlaydi, qar biri uchun munozarada qatnashish ququqini beradi, bir-biridan sinfda o`rganishga imkoni tuqildi, boshqalar fikrini qadrlashga o`rgatadi.

qO`LLANISH USULI.

1. FAOLIYaTNI TANLASH. Mavzuga oid muammo shunday tanlanadiki, natijada talabalar uni o`rganish (bajarish) uchun ijodiy faoliyat ko`rsatishlari zarur bo`ladi va vazifalar belgilab olinadi.

2. ZARURIY ASOS YaRATISH. Talabalar kichik guruq ishida qatnashishlari uchun tanlangan faoliyat bo`yicha ba`zi bilim, ko`nikma va malakalarni oldindan egallagan bo`lishlari kerak.
3. GURUqNI SHAKLLANTIRISH. Odatda qar bir guruqda 3-5 talaba bo`ladi, (eqtimol, kam yoki ko`p bo`lishi mumkin). Agar guruqda ishlash u yoki bu yozma qujjat tayyorlashni talab etsa, yaxshisi 2-3 kishili guruq tuzilgani ma`qul. Guruq o`lchovi masalaning muqimligi, sinfdagi talabalar soni, talabalarning bir-biri bilan konstruktiv qolatda o`zaro qarakatiga boqliq qolda o`zgaradi. Эng yaxshisi, "getrogen" guruq tashkil etishidir. (jinsi, o`zlashtirish darajasi va boshqa belgilar asosida). Guruqda ishlash talabalar o`rtasida vazifalarni aniq taqsimlashga tayanadi. (Misol uchun, bir talaba munozarani boshqaradi, ikkinchisi yozib boradi, uchinchisi spiker (sardor) rolini o`taydi va qokazo). Sinfni guruqlarga ajratish, qoqish bo`yicha yoki qisob bo`yicha amalga oshiriladi.
4. ANIq YO`L-YO`RIqLAR KO`RSATISH. Talabalarga faoliyatni bajarish bo`yicha aniq vа xajm jiqatdan ko`p bo`lmagan tushuntirish beriladi. O`qituvchi guruqlarining ishlash tezligi turlicha bo`lishini inobatga olgan qolda vaqt chegarasini aytadi. Guruqlar kerakli materiallar va axborotlar bilan ta`minlanadi. Talabalar guruqda ishni boshlashlari uchun vazifalarini aniq tushunib etganligi tekshirib ko`riladi.
5. qO`LLAB qUVVATLASH VA YO`NALTIRISH. O`qituvchi zarurat tuqilsa guruqlar yoniga navbatma-navbat kelib to`qri yo`nalishda ishlayotganligini qayd etadi yoki ularga yordam beradi, guruqlarga ta`ziyq o`tkazilmaydi.
6. MUqOKAMA qILISH VA BAqOLASH. Guruqlarda ish yakunlangach, ular natijalari bo`yicha axborot beradilar. Buning uchun qar bir guruq o`z sardorini belgilaydi. Zarurat tuqilsa, faoliyat natijalari bo`yicha bildirilgan fikrlar o`qituvchi tomonidan yozilib borildi. Muqimi, guruqning echimining asoslanishini aniqlashtirib olishdi. Agar vaqt etarlicha bo`lsa, u yoki bu fikrni argumentlashda guruqlar bir-biriga savol qam berishlari mumkin. Kichik guruqlarda ishlash natijalari o`qituvchi tomonidan baqolanadi. Bunda faoliyatni to`qri va aniq bajarish, vaqt sarfi asosiy mezon qisoblanadi.
" DEBATLAR "
Debatlar asosida darslarni tashkil etishdan ko`zda tutilgan asosiy maqsad muammoning echimini topishda talaba o`zgalarni o`z yondashuvining to`qriligiga ishontirishdir. O`z fikrini aniq va mantiqiy bayon etish, buning uchun esa ishonarli dalillar va xulosalar topish ko`nikmalarini shakllantirishdа debatlar o`tkazish samarali metod qisoblanadi.
Ular talabalarda ijtimoiy fikrni o`zgartirishga ta`sir etish qobiliyati mavjudligiga ishonch tuyqularinи rivojlantiradi.
METODIK TAVSIYaLAR:
Debatlar mavzusini anglab etishlari uchun talabalarga sharoit tuqdiriladi. Buning uchun esa mavzuni rezolyutsiya shaklida ifodalash kerak bo`ladi. Ma`lumki, rezolyutsiya qar doim mavjud qolatni o`zgartirishni talab etadi. Misol uchun, "qabul qilingan: "FIFA O`zbekiston futbolini tan oldi".
Mashqulotga maqalliy mutaxassislardan (Murabbiy, sportchi va boshqa) biri taklif etiladi.
Debatda qatnashish uchun iqtidorli talabalar tanlanadi va ular ikki guruqga ajratiladi: rezolyutsiyaни qo`llab-quvvatlaydigan va ularga qarshi chiquvchi ishtirokchilar debatlarni o`tkazish qoidasini chuquр o`zlashtirgan bo`lishlari kerak. Guruq sardori reglamentga rioya qilishni kuzatuvchi - yordamchiни tayinlaydi.
"Konstruktiv argumentlar" (3-5ta qolatga asoslangan; mantiqiy ifodalangan va daliliy materiallar bilan mustaqkamlangan argumentlar tayyorlash uchun talabalarga etarlicha vaqt beriladi. Ularga muammoning ko`lamini anglash va baqsda o`z fikrini saqlab qolishlari uchun aniq, mantiqiy argumentlar tayyorlashda o`qituvchi yordam berishi kerak. SHu bilan birgalikda talabalar qarshi tomon bildirgan fikrlarni qanday bo`lishi mumkinligini taxmin qilishlari va oldindan bu fikrlarni inkor etishga qam tayyorgarlik ko`rishlari lozim.
Baqslashuv natijasida talabalar nimalarni qo`lga kiritish mumkinligini tushunib etsagina dars samarasi to`qrisida gapirish mumkin.
Talabalarni shunday dalil-isbot topish ko`nikmalarini egallashga o`rgatish kerakki, natijada bildirilgan fikrni qarshi tomonning muqokama qilishiga o`rin qolmasin. SHundagina talabalar tengdoshlarining qarashlarini qurmat qilishga yoki xususiy tasavvurlarini guruxdoshining fikri oldida ojiz ekanligini tan olishga o`rganadi, eng asosiysi, ularda erkin fikr yuritish ko`nikmalari shakllana boradi.
Debatlarni o`tkazish tartibi:
1.O`qituvchi va debat ishtirokchilari sinfdan joy olishadi. qulay bo`lishi uchun rezolyutsiyaни qo`llab-quvvatlaydiganlar o`qituvchining o`ng tomoniga, qarshilar esa chap tomoniga joylashishganи ma`qul.
2.O`qituvchi qisqacha muqokama mavzusini va ikkala rezolyutsiya variantlarini bayon qiladi, so`zga chiquvchilar uchun vaqtni belgilaydi.
3.O`qituvi dastlab rezolyutsiyani qo`llaydiganlarning birinchisiga so`z beradi va undan konstruktiv argumentlarni bayon qilish so`raladi. Iloji bo`lsa so`zga chiquvchilar tartibini qar bir guruq a`zolari uchun oldindan belgilash kerak. O`qituvchining yordamchisi gapiruvchi uchun ajratilgan vaqtning tugaganliginieslatib turadi.
4.O`qituvchi rezolyutsiyani qo`llaydigan guruq talabalarini birinchisiga so`z beradi va u o`z fikrini etarlicha argumentlar yordamida asoslab beradi.
5.O`qituvchi birinchi guruqning ikkinchi raqamli talabalarga so`z beradi, so`ngra ikkinchi guruqning ikkinchi raqamli talabasi o`z fikrlarini rezolyutsiya bo`yicha bayon qiladi. SHu qolat barcha debat ishtirokchilari navbatma-navbat chiqish qilgunlariga qadar davom etadi.
6.Keyingi bosqichda qar bir ishtirokchiga qarshi tomonning dalillarini inkor etib tashlashga va ulaр tanqidiga javob berishga imkoniyat tuqdiriladi.
7. Masala talashish davomida yangi argumentlarni keltirish mumkin emas. Baqsni qar doim rezolyutsiyaga qarshi tomon vakillari boshlashadi.
8. O`quvchilar bu bosqichda rezolyutsiyaga nisbatan u yoki bu mavqeni egallash sabablarini bayon qilishadi. O`qituvchi bu sabablarni sinf doskasiga yozib borishi qam mumkin. Talabalar bu sabablarga tegishli savollarga javob berishlari qam mumkin, biroq o`z mavqeining to`qriligini oqlashga kirishib ketmasliklari kerak.
9. Ishtirokchilar shunday argumentlarni ko`rsatish kerakki, birinchidan ularning qarashlari muammo echimiga zid qam bo`lishi mumkin, ikkinchidan, barchani o`ylashga majbur etsin, uchinchidan, qayratda qolarli darajada ifodalanishi lozim.
10. Debat dars so`ngida talabalar qarshi tomon qabul qilgan rezolyutsiyaning joriy etilishi oqibatlarini baqolashishi kerak. SHuningdek, qar ikki tomondan o`rtaga tashlangan qarashlarni qayotga tadbiq etish jamiyat uchun qanchalik foydali yoki zararli ekanligi qam muqokama qilinishi mumkin.

"TANqIDIY FIKRLASH"

VAZIFASI. Demokratik jamiyatda qar bir fuqaro o`z oldida turgan muammolarni oqilona echish qobiliyatiga ega bo`lishi kerak. SHu boisdan talabalarni darslarda ko`proq baqsli tortishuvlarga sabab bo`ladigan muammolar echimini topishga jalb etish lozim.
Baqsli savollarni echish jarayonida talabalarda tinglash, muloqot olib borish, turlicha fikrlarni taqqoslash, boshqa kishi taqdiriga befarq qaramaslik kabi xislatlar shakllana boradi, masalalarni echish va tegishli qukm chiqarish, analitik fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi, ma`lum ketma-ketlikda tafakkur yurgizish, to`qri echimlarni topish malakalari o`zlashtiriladi.
O`TKAZISH USULI. Munozarali savollarni analitik-sintetik taqlil qilish va ob`ektiv fikr yuritish ko`nikmalarini rivojlantirish uchun talaygina metodika mavjud. Ro`y berayotgan voqelikni tanqidiy fikrlash asosida baqolash quyidagi bosqichlardan iborat bo`lishi mumkin:
1.Talabaning o`z fikrini erkin ifodalashi.
Talabaga echimini topish uchun taklif etilgan muammo bo`yicha o`z o`rnini aniqlab olishi uchun imkon beriladi. Misol uchun, O`zbekiston milliy terma jamoasi nima uchun 2014-yil jaqon chempionatiga chiqmadi. Muammoga talabadan javob olish uchun qator savollar bilan murojaat qilish mumkin: Sening fikring qandayq Bu qaqda sen nimalarni o`ylaysanq va boshqa.
2.O`z fikrini oydinlashtirish.
Talabalarning bildirgan fikrlarini yanada aniqlashtirish maqsadida ularga qo`shimcha tarzda quyidagi savollar beriladi: Bu bilan nima demoqchisanq O`z fikringni tushuntira olasanmiq Bu nima deganiq
3.Talabalarning fikrlarini asoslanganligini tekshirish.
Bu erda quyidagicha savollarning berilishi o`rinlidir: Nima uchun sen aynan shunday deb o`ylaysanq Sening mavqeingni tasdiqlovchi qanday asoslar borq Nima uchun senda shunday taassurot tuqildiq qanday argumentlarni bildirgan fikring foydasiga keltirasanq Sening fikringni nima isbotlaydiq va qokazo.
4.Boshqalar fikrini o`rganish.
Inson o`z fikrining ojizligini qar doim qam tan olavermaydi va suqbatdoshining fikriga qurmat va eqtirom bilan qaravermaydi. Ayniqsa bu qolatni ko`proq o`smirlarda kuzatish mumkin. SHubqasiz, ko`p qollarda buning aksini qam ko`rish mumkin. SHu bilan birgalikda qator murakkab muammolarning echimini topishda o`zgalar fikrini eshitish va tinglash ko`nikmasi juda asqotadi. Bu ko`nikmani talabalarda shakllantirishni xoqlasangiz, marqamat, quyidagi savollar bilan murojaat qiling: O`z fikringizga muqobil bo`lgan qolatni bayon qila olasizmiq Bu qaqda boshqalar nima deyin mumkinq Tanqidga uchrashingiz mumkinmiq
5.O`z qolatini va o`zgalar fikrini taqlil etish.
Bu qaqda nafaqat o`smirlar, balki kattalar qam ko`pincha o`ylashmaydilar. Talaba xususiy fikri bilan to`qri kelmaydigan fikrlarni qam o`zaro taqqoslash, ilmiy asoslangan qolatni aniqlash uchun fikrlaр qarama-qarshiligini taqlil etishi kerak. SHu maqsad uchun quyidagi savollar asqotishi mumkin: O`з fikring ojizligi nimadaq qarshi tomonning dalil-isboti nima uchun kuchli yoki nima uchun kuchsizq qanday fikrlar sizning mavqeingizni mustaqkamlaydi yoki uni kuchsizlantiradiq
O`rganilayotgan muammo bo`yicha qar ikkala fikrlarning mantiqiy oqibatlarini o`rganish uchun savollar: agar sizning qoyangiz qabul qilinsa, nimalar ro`y berishi mumkinq Bu jamiyatga qanday ta`sir ko`rsatadiq Uning natijasi kelajakka foyda beradimiq
6.Muammo bo`yicha echim qabul qilish.
Bu "tanqidiy fikrlash" metodining so`ngi bosqichi qisoblanib, talabalar tomonidan bildirilgan turlicha fikrlar qaytadan baqolanadi va mutanosiblik aniqlanadi. Buning uchun: qaysi natija eng qulay va ishonchliq Kimning chiqishi maqsadga muvofiq bo`ldiq Siz baqsga qanday nuqta qo`ygan bo`lardingizq va qokazo.
IZOq: Bu metod ko`proq ququqiy bilimlarni o`zlashtirishda qo`l kelishini ta`kidlash joiz. ququqiy ta`lim bolalarga jamiyatda, jamoada, oilada o`z o`rnini topishlari uchun ko`maklashadi, atrofda ro`й berayotgan voqealarga tanqidiy ko`z bilan qarash va ob`ektiv baqolash imkonini beradi. "Davlat va ququq asoslari" fani (9-sinf) qator qarama-qarshiliklarni va tafovutlarni o`rganadi.
Aslida qonunlar tafovutlarni echish uchun xizmat qiladi. ququqni o`rganish talabalarga jamiyatda ro`й berayotgan tafovutli savollarni o`z yoshiga muvofiq chuqur o`rganishga, o`zini o`zbekiston fuqarosi deb qis etishga undaydi.
"STEERT LAW" dasturidan joy olgan yana qator metodlarni (mediatsiya, kazuslarni o`rganish, vizualli materiallar bilan ishlash, xayoliy sayoqat, dunyo sudi va boshqa) tarjima va taqlil qilish, tartibga keltirishni davom ettirish mumkin edi. Biroq yaqin kelajakda bu dastur tarjima qilinib, aloqida kitob shaklida nashr etilishga umid boqlab qolamiz.
Bu metodlardan didaktik jarayonning qaysi bosqichida foydalanish kerakq SHubqasiz, mavjudlik algoritmida (MA) - o`quvchilarning o`quv-bilish faoliyatini tashkil etishda - mustaqil o`z-o`zini (sinfdoshin ) o`qitishda, yakka tartibda, kichik guruqlarda foydalaniladi. Ularni tanlash mezonlari esa o`qituvchiga ma`lum: mavzudan ko`zlangan maqsadga, mazmuniga mos kelishi, talaba va o`qituvchining imkoniyatlari, vaqt o`lchovi, mavjud o`quv -moddiy baza va boshqalar. Эng asosiysi, yakuniy natijani ta`minlaydigan va kafolatlaydigan pedagogik muqit yaratilishi lozim.
Klaster usuli
Klasterlarga ajratish - talabalarga biror-bir mavzu to`qrisida erkin va ochiq tarzda fikr yuritishga yordам beradigan pedagogik strategiyadir. Bu usul ko`p variantli fikrlashni o`rganilayotgan tushuncha (qodisa, voqea)lar o`rtasida aloqa o`rnatish malakalarini rivojlantiradi.
"Klaster" so`zi qujm, boqlam ma`nosini anglatadi.
Klasterlarga ajratishni da`vat, anglash va muloqaza qilish bosqichlaridagi fikralashni raqbatlantirish uchun qo`llash mumkin. U asosan yangi fikrlarni uyqotish, mavjud bilimlarga etib borish strategiyasi bo`lib, muayyan mavzu bo`yicha yangicha fikr yuritishga chorlaydi.
Biror mavzu bo`yicha klasterlar tuzishdan bu mavzuni mukammal o`rganmasdan oldin foydalanish maqsadga muvofikdir.
Klaster usulini tuzish ketma-ketligi:
1. Katta varoq qoqozning o`rtasiga yoki sinf doskasiga yoxud yozish uchun foydalanish mumkin bo`lgan satqga "kalit" so`z yoki gap yoziladi;
2. SHu mavzuga tegishli deb qisoblangan va xayolga kelgan so`z va gaplar yoziladi;
3. Fikrlar paydo bo`lganda va ularni yozganda fikrlar o`rtasida mumkin bo`lgan boqlanishlarni belgilash;
4. Fikrlar tugamaguncha yoki vaqt tamom bo`lgunicha xayolga kelgan barcha fikrlar yozilaveradi;
5. Keltirilgan so`z va fikrlar mazmuni va yaqinligiga qarab toifalarga ajratib chiqiladi.
Klaster tuzishda guruqdagi barcha talabalarning ishtirok etishi, shu guruq uchun qoyalar o`zagi bo`liб xizmat qiladi.
Yuqorida keltirilgan usullar bilan bir qatorda faol o`qitish metodlari sirasiga kiruvchi "Etakchи sportchi" yoki "Tarozi" deb yuritiluvchi o`yinlar nazariy bilim va ko`nikmalar qosil qilishda o`з samarasini ko`rsatadi. Mazkur o`yinlarning nazariy va amaliy jiqatdan moqiyatini bayon qilgan bir qator olimlar Ya. M. Bel'chikov, M. M. Birshteyn, V. M. Karimova, N. S. Sayidaxmedovlardir.
Bu o`yinlari - faol o`qitish metodlaridan biri bo`lib, u real o`rganilayotgan ob`ektni to`qri anglash maqsadida taqsil oluvchining u yoki bu vaziyatini o`yin qolida talqin qilishga qaratilgan usuldir" (14).
Bizning fikrimizcha, yuqorida keltirilgan nazariy bilimlarni oshirish qo`yidagi qolatlarda ijobiy kechadi:
-birinchidan: muammoli vaziyatlarni mashqulot boshlanishida talablarga taklif etish yoki predmet mavzusini ifoda eta oladigan maxsus muammoli topshiriqlar berish;
-ikkinchidan, muammoli vaziyatlar orqali talabaning qiyinchiliklarni engish, innovatsion usul va qarakatlarni izlab topishni talab qilish;
-uchinchidan talabalarning motivatsion doirasiga ta`sir o`tkazish, ya`ni ichki qarakatlanuvchi kuchiни yuzaga keltirish, fanga bo`lgan qiziqishini orttirish;
-to`rtinchidan, kreativ (noyob, standartli bo`lmagan) qobiliyatlarini kamol toptirish, ularda mantiqiy o`ylash, fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish;
-beshinchidan, mustaqil fikrlab, to`qri xulosa chiqarishga tayyorlashadi;
-oltinchidan, qayotda uchraydigan qiyinchiliklarni taxlil etib, undan chiqib ketish darajasiga tayyorlash.
Bu metodlar talabalarda jaqon andozasiga mos bilimlarni egallashlariga imkon beradi.

2.2. Pedagogik tadqiqotlar tizimi

Talabalarda innovatsion usullar orqali nazariy bilimlarni oshirish tadqiqiy o`qitish jarayonida 1-bosqiч talabalari ishtirokida o`tkazildi.
Эksperimental tadqiqotni futbol darsini seminar mashgulotlarida o`tkazdik.
Tajriba-tadqiqotda asosan, innovatsion usullar: "Ajurli arra", "Breynshtorming", "Klaster", "Insert", "BBB" o`yinlari orqali talabalarning nazariy bilimlarni oshirishga mo`ljallangan tizimni tadqiq qilishni o`z oldimizga maqsad qilib qo`ydik.
Tajriba-sinovda eksperimental guruqlarni tavsiya qilayotgan metodika bo`yicha o`qitdik.
Sinov (kontrol) guruqlardagi talabalarning o`qish jarayoni esa an`anaviy metodika bo`yicha davom etdi. Tadqiqot bo`yicha barcha ma`lumotlar maxsus qaydnomalarga yozib borildi va ularga statistik ishlov berildi.
Tadqiqot darslari asosan quyidagi bosqichlarni qamrab olishi lozimligi nazarda tutildi:
- innovatsion texnalogiyalar orqali nazariy bilimlarni oshirishni talabalarga anglatish, buning uchuн maxsus luqatlar bilan ishlash ko`nikmalarini qosil qilish;
- talabalarda nazariy bilimlar tizimini mukammal o`zlashtirishlari uchun o`z ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish;
-qamkorlikda ishlash malakalarini oshirish;
-o`z fikrini tortinmasdan gapirishga o`rgatish;
- kommunikativ qobiliyatlaini o`stirish.
Birinchi dars boshlandi. Bu darsda "Ajurli arra" metodi orqali nazariy bilimlarni talabalarda oshirishga qaratilgan topshiriqlar majmuini tuzib chiqdik.
Nazariy bilimlarni o`zida qamrab olgan matnli materiallar bir nechta asosiy bo`laklarga (qismlarga), qirqildi.
Talabalarni guruqlarga bo`lib, qar bir guruq a`zosiga qirqilgan mavzu tarqatildi, chunonchi 1-bosqich FUTBOL darsini seminar mashgulotida biror mavzusiga mos o`quv topshiriqlar talabalarga tarqatildi.
Talabalar mavzuni muqokama qilib boshqalarga o`rgatish rejasini egallash uchun eksперт guruqiga birlashdilar.
Talabalar o`zlarining birlamchi guruqlariga qaytadilar; ekspert guruqlarda o`rganganlarini ushbу guruqlarga o`rgatishadi, ya`ni o`qitish jarayoniga bu tarzda yondashilganda talabalarning qamkorlikda ishlashiga va qisqa vaqt ichida katta qajmdagi axborotlarni o`zlashtirishlariga imkon yaratilaди.
SHuni ta`kidlash joizki qar bir talaba ikki guruq tarkibida ishtirok etdi.
Dastlab birinchi guruqda talaba muayyan ma`lumot, bu o`rinda biror bir sport turi (mavzu bo`yicha) to`qrisidagi bilimlarga ega bo`ldilar, keyinchalik, ekspert guruqiga birlashgach o`quv elementlarini mustaqil o`rganishdi. Biz ekspert guruqini tezda tashkil etish uchun talabalarga oldindan ularning qar biriga mo`ljallangan axborotli paket tayyorladik. Ularga darslikdan qo`shimcha tarzda gazeta, jurnal maqolalardan materiallar joylashtirdik. Bunda talabalar olgan axborotli paketlarda qar bir mavzuga oid materiallar eksperimental tadqiqot diqqat markazida talabalarda nazariy bilimlarni oshirishga, ularda bilimdonlikni oshirishga aloqida e`tibor qaratildi.
XULOSA
Futbol darsining seminar mashqulotlarida ularni nazariy bilimlarni o`qitish jarayonida yangi ta`lim texnologiyalarini tadbiq etish maxsus fanlar mazmunini yangilash ularning asoslari borasida talabalarga chuqur nazariy bilimlar berish, nazariy bilimlar asosida amaliy faoliyat ko`nikma va malakalarini shakillantirish imkonini beradi.
Maxsus fanlarni o`qitish jarayonida yangi ta`lim texnologiyalaridan foydalanish shaxs kamolotini ta`minlashga xizmat qiluvchi mustaqil fikr yuritish, o`z ustida ishlash, faoliyatga nisbatan ijodiй yondoshish kasb xislatlarining qam shakllanishiga zamin yaratadi.
O`tkazilgan tajriba-sinov tadqiqoti quyidagilarga asos bo`ladi:
1. Tajriba-tadqiqot mobaynida eksperimental guruq talabalarga tavsiya qilgan tizim bo`yicha darslaр tashkil qilinganda talabalarda nazariy bilimlarni oshirish moqiyatini chuqur anglashga zamin yaratildи.
2. Talabalarda matn bilan ishlash ko`nikmasi rivojlantirildi. Ular oqzaki va yozma nutqning barcha ko`rinishlarini egalladilar, matn bo`yicha tengdoshlari bilan erkin muloqotga kirishish malakalarigа qamda guruq bilan ishlash texnologiyalariga ega bo`ldilar.
Talabalarga futbol darsida innovatsion usul ("Aqliy qujum", "BBB", "Klaster" va q.k) lar orqali nazariy bilimdonlikni oshirishga yordam beradi.
Tajriba-tadqiqot jarayonida talabalarda o`z fikrlarini erkin ifodalashlari, axborotlarni tanqidiy qabul qilishlari, jamoada ishlash ko`nikmalari shakllantirildi. Talabalar o`z mavqeini mustaqkamlashga, fikrlarini qimoya qilishga o`rgandilar va eng asosiysi, jismoniy tarbiyani rivojlantirish dars o`tishning yangi texnologiyalarini o`ziga xos xususiyatlarni chuqur angladilar. Bu ularning mustaqil va ijodiy ishlarida o`z aksini topdi.
Talabalarning nazariy bilimlarni oshirishda keltirib o`tilgan o`yinlarni qo`llanilishi sifatli va samarali o`qitishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T., 1992 y.

2. O`zbekiston Respublikasining "Ta`lim to`qrisida"gi qonuni. -T., 1997 y.
3. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi.-T., 1997 y.
4. Karimov. I.A. qozirgi bosqichda demokratik isloqotlarni muqim vazifalari.-T., "O`zbekiston", 1996 yil, 110 bet.
5. Karimov I.A. Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori -T., 1997 y .
6. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`saqasida -T., "O`zbekiston" 1997 y.
7. Abu Ali ibn Sino Tadbiri manozil. Dushanba: "Irfon", 1980. 420 b.
8. Azizxadjaeva N. "Pedagogik texnologiya va pedagogik maxorat" T., 2003.
9. Bespal'ko V.P. Slogaemie pedagogicheskie texnologii. M: Prosveshenie, 1989. - 285 str.
10. Bo`riboev A. "Pedagogik texnologiya" T., 2004 y.
11. Bespal'ko V.P. Pedagogika i progressivnie texnologii obucheniya. Moskva: IRPO, 1996, -336 str.
12. Boliev A. Mustaqillik va taraqqiyot yo`lidan: Markaziy Osiyo qamdo`stligi. O`zbekiston ovozi.-1997.-29 iyun.-B.3.
13. Golish L.V. "Zamonaviy ta`lim texnologiyalari" Xalq talimi 2003 y.
14. Zunnunov A.,M.Xayrullaev, N. Xotamov,D. SHodiev O`rta Osiyoda pedagogik fikr tarakkiyotidan lavqalar. -T: Fan, 1996, 351bet.
15. Klarin M.V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom protsesse.- Moskva: Znanie. 1989.
16. Monaxov V.M. Aksimaticheskiy podxod k proektirovaniyu pedagogicheskoy texnologii. M. Pedagogika. 1997. № 6.
17. Monaxov V.M. Metodologiya pedagogicheskoy texnologii akademika V.A. Monaxova.- Moskva: Mixaylovka. MTsOP. 1997.
18. Oliy pedagogika o`quv yurtlarining o`quv jarayoniga pedagogik texnologiyalarni tatbiq etishning ilmiy asoslari. Respublika ilmiy-metodik konf. materiallari. Toshkent: TDPU. 2000.
19. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar.- qarshi. Nasaf. 2000.
20. Maqmudov M. Komil inson shaxsi va ijtimoiy tajriba. "Pedagogik maqorat", 2002 y, 4-son, 6-10 b.b.
21. Roziqov O.R va boshqalar. Didaktika-T., "Fan" 1997 yil.
22. Sayidaqmedov N. Pedagogika fani metodologiyasi yoqud uning zamonaviy mazmuni qaqida: Amaliyot va nazariya. Ma`rifat.-2004.- 21 fevral.
23. Sayidaqmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar.- T., "Moliya", 2003 yil,
24. Saidaqmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar (nazariya va amaliyot).-Toshkent: Moliya nashriyoti. 2003.
25. Saidaqmedov N.Pedagogik amaliyotda yangi texnalogilarni qo`llash namunalari.-Toshkent: RTN. 2000.
26. Selevko G.K. Sokolova, Sovremenniy obrazovate'nie texnologii.-Moskva:Narodnoe obrazovanie.1998.
27. Selevko G.K. Sovremennie obrazavatel'nie texnologii. -Moskva: Narodnoe obrazovaniya. 1998.
28. Tolipov O`.q.,Usmonboeva M. Pedagogik texnalogiya: nazariya va amaliyot. Monografiya. Toshkent: "Fan". 2005.
29. Tolipov O`.q. Pedagogicheskaya texnalogiya v professional'nom obrazovanii uchiteley. Mat. I mejdunarodnoy nauchno-metodicheskoy konf.Tom II.-Taraz:1988.
30. Tolipov O`.q. Texnologiya pedagogicheskogo eksperimenta. Materiali I mejdunarodnoy nauchno-metodicheskoy konferentsii.Tom II.- Taraz:1998.
31. Tolipov O`. Tajriba-sinov ishlarida yangi pedagogik texnalogiyalar. Xalq ta`limi j. 2000.№ 2
32. Tolipov O`. O`qituvchilar tayyorlashda yangi pedagogik texnalogiyalar. Xalq ta`limi j. 1999.№ 2-3.
33. Tolipov O`. Pedagogik texnologiya va uni loyiqalash bosqichlari. DTSlarni ishlab chiqish vа tatbiq etish qamda kasbiy ta`limda uzviylikni ta`milash muammolari. Respuplika ilmiy-amaliy konf. Mat.-Toshkent: O`zPFITI.2000.
34. Tolipov O`. Ta`lim:O`qituvchi va talaba faoliyati. Soqlom avlod uchun j.2000. № 7-8.
35. Farberman B., Musina R., Jumaboeva F. Oliy o`quv yurtlarida o`qitishning zamonaviy usullari. -T., 2002 y.
36. Farberman B.L. Ilqor pedagogik texnologiyalar. - T., 1999 yil, 84 bet.