M qudaybergenov q. Paxratdinov

Qadag’alaw ushi’n soraw ha’m tapsi’rmalar

1. 
   Qaraqalpaq tili o’z aldi’na bo’lek til si’pati’nda qashan payda boldi’?
   
2. 
   Qaraqalpaq tili haqqi’nda da’slepki mag’li’wmatlar kimlerdin’ miynetlerinde berilgen?
   
3. 
   Qaraqalpaq tili boyi’nsha materiallar qashannan baslap ji’ynalg’an?
   
4. 
   Qaraqalpaq tili qaysi’ ilimiy ma’kemelerde izertlengen ha’m izertlenip ati’r?
   

A’debiyatlar

1. 
   Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. I том. Материалы по диалектологии М., 1951.
   
2. 
   Малов С.Е. Каракалпакский язык и его изучение. // «Каракалпакия», т. II. Л., 1934, -Б. 200-207.
   
3. 
   Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. Нукус – Казань, «Каракалпакстан», 1976.
   

§2.Qaraqalpaq tilinin’ jazi’wi’ ha’m orfografiyasi’ tariyxi’nan


Joba

1. 
   Arab jazi’wi’ndag’i’ alfavittin’ qabi’l etiliwi.
   
2. 
   Lati’n jazi’wi’ndag’i’ alfavittin’ qabi’l etiliwi.
   
3. 
   Kirill jazi’wi’na tiykarlang’an alfavittin’ qollani’li’wi’.
   
4. 
   Lati’n jazi’wi’ndag’i’ jan’a alfavittin’ qabi’l etiliwi.
   

Qaraqalpaq tilinin’ milliy jazi’wi’ 1924-ji’ldan baslap qaraqalpaq tilinin’ ishki ni’zamlari’na qolaylasti’ri’lg’an arab alfaviti tiykari’nda payda boldi’ ha’m ol 1928-ji’lg’a deyin qollani’ldi’. Bul alfavitte qaraqalpaq tilinde birinshi ret 1924-ji’ldi’n’ noyabrinen baslap da’slep Xojelide, son’i’nan To’rtku’l qalasi’nda «Birinshi adi’m», keyninen «Iqti’yarli’ qaraqalpaq», onnan son’ «Erkin qaraqalpaq» degen atamada gazeta shi’g’a basladi’. Bul gazetani’n’ bazasi’nda qaraqalpaq a’debiy tili, oni’n’ jazi’wi’, orfografiyali’q ha’m orfoepiyali’q normalari’ qa’liplesip jetilistirile basladi’. Sol waqi’tta baspadan shi’qqan basqa gazeta ya kitaplardi’n’ bolmawi’na baylani’sli’ bul gazetani’ mug’allimler mekteplerde birden-bir oqi’w qurali’ retinde paydalandi’. 1925-ji’li’ reformalasqan usi’ arab alfavitinde Seyfulg’abit Ma’jitov (1869–1938) ta’repinen jazi’lg’an birinshi a’lipbe («Egedeler sawati’», Tashkent, 1925) basi’li’p shi’qti’.

Arab alfaviti tiykari’ndag’i’ jazi’w xali’qti’n’ o’sip barati’rg’an ma’deniy talabi’na toli’q ma’nisinde juwap bere almadi’: onda qaraqalpaq tilinin’ specifikali’q dawi’sli’ seslerin bildiretug’i’n a’,o’,u’ ha’ripleri bolmadi’, sonday-aq arab ha’riplerinin’ so’zdin’ basi’nda, ortasi’nda ha’m ayag’i’nda ha’r qi’yli’ jazi’li’wi’ olardi’ o’zlestiriwdi qi’yi’nlasti’rdi’. Sonli’qtan bul jazi’w 1928-ji’li’ lati’n tiykari’ndag’i’ jazi’w menen almasti’ri’ldi’.
1927-ji’ldi’n’ iyulinde Qaraqalpaq oblastli’q partiya komitetinin’ qarari’ boyi’nsha oblastli’q jan’a alfavit komiteti du’zildi, Qaraqalpaqstanda lati’nlasqan alfavitke o’tiw isi qolg’a ali’ndi’. Bul alfavitke 1928–1930-ji’llari’ toli’q o’tip boldi’. Keyin ala lati’nlasqan alfavitke bir qatar toli’qti’ri’wlar ha’m o’zgerisler kirgizilip, tilimizdin’ alfavit ha’m orfografiyasi’ bir qansha jetilistirildi.
1940-ji’ldan baslap lati’n jazi’wi’ni’n’ orni’na rus grafikasi’na tiykarlang’an alfavitke o’te basladi’. Jan’a alfavit qaraqalpaq xalqi’ ushi’n u’lken siyasiy, ekonomikali’q ha’m ma’deniy a’hmiyetke iye boldi’. Rus grafikasi’na tiykarlang’an alfavittin’ birinshi varianti’ 1940-ji’li’ 18-iyulde Qaraqalpaqstan avtonomiyali’ respublikasi’ni’n’ Joqarg’i’ Soveti Prezidiumi’ ta’repinen tasti’yi’qlani’p, 1960-ji’lg’a deyin o’zgerissiz qollani’li’p keldi ha’m xalqi’mi’zdi’n’ uli’wma ma’deniyati’n ha’m sawatli’li’g’i’n ko’teriwde u’lken a’hmiyetke iye boldi’. Biraq bul alfavittin’ jazi’w praktikasi’nda 20 ji’lday qollani’li’wi’ na’tiyjesinde onda ayi’ri’m kemshiliklerdin’ bar ekenligi sezildi. Sonli’qtan da ol bir qatar toli’qti’ri’w ha’m du’zetiwler kirgiziwdi talap etti. Bul kemshilikler, tiykari’nan, mi’nalar edi: a) alfavitte qaraqalpaq tilinin’ specifikali’q dawi’sli’lari’ a’,o’,u’ ha’riplerinin’ bolmawi’; a’) alfavitte qos erinlik juwi’si’n’qi’ w sesi ushi’n arnawli’ tan’ba bolmawi’. Sol sebepten 1940-ji’li’ qabi’llang’an qaraqalpaq alfaviti qaytadan respublika ja’miyetshiligi arasi’nda ken’nen dodalandi’. Ko’rsetilgen kemshiliklerdi saplasti’ri’wg’a bag’darlang’an jan’a alfavit ha’m orfografiyani’n’ varianti’ islendi. Ol ko’plegen usi’ni’slar tiykari’nda qaytadan toli’qti’ri’ldi’ ha’m 1957-ji’li’ 28-fevralda Qaraqalpaqstan avtonomiyali’ respublikasi’ Joqarg’i’ Soveti Prezidiumi’ni’n’ pa’rmani’ menen tasti’yi’qlandi’. Bul variant boyi’nsha 1940-ji’li’ qabi’llang’an alfavitke to’mendegi o’zgerisler kirgizildi: a) qaraqalpaq tilinin’ specifikali’q fonemalari’ ushi’n qaytadan a’,o’,u’ ha’ripleri qabi’l etildi; a’) qos erinlik, juwi’si’n’qi’, u’nli dawi’ssi’z ushi’n w ha’ribi ali’ndi’; b) til arti’, muri’nli’q, sonor dawi’ssi’zdi’ an’latatug’i’n buri’ng’i’ ng orni’na n’ belgisi qabi’l etildi. Solay etip, toli’qti’ri’li’p jetilistirilgen jan’a alfavitte 41 ha’rip boldi’. Olardan 33 ha’rip – a, b, v, g, d, e, yo, j, z, i, y, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, f, x, ts, ch, sh, sh, , i’, , e, yu, ya ha’zirgi rus tilinde qanday xi’zmet atqarsa, qaraqalpaq tilinde de, tiykari’nan, sol xi’zmetlerde qollani’ladi’. Qaraqalpaq tilinin’ specifikali’q sesleri ushi’n a’, o’, u’, g’, q, n’, w, h ha’ripleri ali’ndi’.
1957-ji’li’ kirgizilgen o’zgerisler ha’m toli’qti’ri’wlardan keyin qaraqalpaq alfaviti bir qansha a’piwayi’lasti’, a’debiy tildin’ fonemali’q qurami’n duri’s ko’rsetiw mu’mkinshiligine iye boldi’, orfografiyali’q qag’i’ydalar da bir qansha jetilisti.
1993-ji’li’ lati’n jazi’wi’na tiykarlang’an jan’a o’zbek a’lipbesinin’ qabi’l etiliwi Qaraqalpaqstanda lati’n jazi’wi’ tiykari’ndag’i’ jan’a a’lipbege o’tiwge sebepshi boldi’ ha’m 1994-ji’li’ 26-fevralda lati’nlasti’ri’lg’an jan’a qaraqalpaq a’lipbesinin’ joybari’ Qaraqalpaqstan Respublikasi’ Joqarg’i’ Ken’esi ta’repinen tasti’yi’qlani’p 1995-ji’ldi’n’ aqi’ri’na deyin qollani’li’p keldi. Biraq bul alfavittin’ jazi’w a’meliyati’nda ayi’ri’m kemshiliklerdin’ bar ekenligi sezildi. Sonli’qtan da 1995-ji’ldi’n’ 29-dekabrinde Qaraqalpaqstan Respublikasi’ Joqarg’i’ Ken’esinin’ besinshi sessiyasi’nda jan’a qaraqalpaq a’lipbesine bir qatar toli’qti’ri’wlar ha’m du’zetiwler kirgizildi. Olar, tiykari’nan, mi’nalar: a) rus tilinin’ alfavitindegi ч, ш, щ ha’riplerinin’ wazi’ypasi’n sh ha’ribi atqaratug’i’n boldi’; a’) v ha’ribi qabi’l etildi; b) alfavittegi ha’riplerdin’ sani’ 32 boldi’.
2009-ji’li’ 8-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikasi’ Joqarg’i’ Ken’esinin’ sessiyasi’nda «Lati’n jazi’wi’na tiykarlang’an qaraqalpaq a’lipbesin engiziw haqqi’ndag’i’» Qaraqalpaqstan Respublikasi’ Ni’zami’na qosi’mshalar ha’m o’zgerisler kirgiziw haqqi’nda Ni’zam qabi’llandi’. Bul Ni’zamg’a muwapi’q rus grafikasi’ndag’i’ ц ha’ribin an’lati’w ushi’n lati’n jazi’wi’ndag’i’ с ha’ribi, ч ha’ribin an’lati’w ushi’n сh ha’ribi ali’ndi’; qaraqalpaq tilindegi e ha’ribi menen baslanatug’i’n tu’pkilikli so’zlerdin’ aldi’na y ha’ribin, o, o’ ha’ribi menen baslanatug’i’n tu’pkilikli so’zlerdin’ aldi’na w ha’ribin qosi’p jazi’w qabi’llandi’. Biraq bul alfavitte ayi’ri’m kemshiliklerdin’ bar ekenligi sezildi, sonli’qtan da ol bir qatar toli’qti’ri’w ha’m du’zetiwler kirgiziwdi talap etti.
2009-ji’li’ qabi’llang’an qaraqalpaq alfaviti qaytadan respublika ja’miyetshiligi arasi’nda ken’nen dodalandi’ ha’m kemshiliklerdi saplasti’ri’wg’a bag’darlang’an jan’a alfavittin’ varianti’ islendi.
2016-ji’li’ 10-iyundegi Qaraqalpaqstan Respublikasi’ Joqarg’i’ Ken’esinin’ tog’i’zi’nshi’ sessiyasi’nda «Qaraqalpaqstan Respublikasi’ni’n’ ayi’ri’m ni’zamlari’na o’zgerisler ha’m qosi’mshalar kirgiziw haqqi’ndag’i’ Ni’zam» qabi’l etildi, oni’n’ 11-statyasi’na muwapi’q «Lati’n jazi’wi’na tiykarlang’an qaraqalpaq a’lipbesin engiziw haqqi’ndag’i’» Ni’zamg’a qosi’mshalar ha’m o’zgerisler kirgizildi ha’m tasti’yi’qlandi’. Bul variant boyi’nsha 2009-ji’li’ qabi’llang’an alfavitke to’mendegi o’zgerisler kirgizildi: a) qaraqalpaq tilindegi e ha’ribi menen baslanatug’i’n tu’pkilikli so’zlerdin’ aldi’na y ha’ribi, o, o’ ha’ribi menen baslanatug’i’n tu’pkilikli so’zlerdin’ aldi’na w ha’ribi ali’p taslandi’; A’a’, U’u’, O’o’, I’i’, G’g’, N’n’ ha’riplerinin’ qaptali’ndag’i’ apostrof belgisi ali’ni’p, olardi’n’ u’stine akut belgisi qoyi’latug’i’n boldi’: A’a’, U’u’, O’o’, I’i’, G’g’, Ńn’.