M. S. Maxmudova Logopediya (Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar)

Talaffuz qilish malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish bosqichi 
Bu bosqichning maqsadi maxsus tanlangan nutq materiali bo‘yicha bolada 
tovush to‘g‘ri talaffuzining boshlang‘ich bilimlarini shakllantirishdan iboratdir. 
Tovushlarni nutqqa qo‘yish, nutqda ulardan to‘g‘ri foydalanish malakalarini 
shakllantirish, tovushlarni tanlay bilish, o‘zaro almashtirib yubormaslik (tovushlar 
differensiatsiyasi) aniq masala hisoblanadi. Ko‘rsatilgan masalalarni logopedik ish 
jarayonida yechish zaruriyati, nutqning talaffuz tomonini ontogenetik egallash 
qonunidan kelib chiqadi. 
Bir qancha tekshirishlar Shuni ko‘rsatadiki, u yoki bu tovushni paydo bo‘lish 
paytidan boshlab to uni to‘g‘ri talaffuzigacha, to uni nutqqa kiritguncha ancha vaqt 
o‘tadi. A.N. Gvozdev oradagi bu vaqtni tovushni o‘zlashtirish davri deydi. Bu davr 
30 – 45 va ko‘proq kun bo‘lib o‘ziga xosdir. Oldin yangi tovush eski tovush bilan 
parallel ravishda ishlatiladi (almashtirilgan tovush), bunda oldingi, ya’ni eski tovush 
yangisiga qaraganda tez-tez ishlatiladi. Keyinchalik yangi tovush tez-tez 
ishlatiladigan bo‘ladi, bir qancha vaqtdan keyin esa u eski tovushni siqib chiqarib 
hamma vaziyatda ham o‘zi ishtirok etadi, keyinchalik uni nutqdan umuman siqib 
chiqaradi va Shundan so‘ng yangi tovushni eski tovush bilan birga differensiatsiya 
qilish jarayoniga o‘tiladi. 

---

83 
F.F. Rau o‘z ishlarida tovushlarni nutqqa qo‘yishning uch usulini ko‘rsatadi: 
taqlid (imitativ), mexanik (yordam) va aralash. 
Birinchi usul  – logopeddan eshitgan tovushga mos qilib bolaning ongli 
ravishda shu tovush artikulyatsiyasini topishga va talaffuz qilishga urinishiga 
asoslangan. Bunda bola akustik tayanchdan tashqari ko‘rish, taktil
ь va fikrlash 
sezgilardan ham foydalanadi. Taqlid usulda asosan artikulyatsion organning holati 
qanday bo‘lishi kerakligi haqida logoped og‘zaki tushuncha beradi. Izlanuvchanlik 
sirg‘aluvchi, jarangli tovushlarni postanovka qilishda yaxshi natijalar beradi. Ba’zi 
bir tovushlar esa, masalan: sonor «r», «l», affrikatlar «ch», til orqa «k», «g», «x» 
tovushlar ko‘pincha boshqa usuldan foydalangan holda muvaffaqiyatli qo‘yiladi.