M. S. Maxmudova Logopediya (Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar)
Download 1.89 Mb. Pdf ko'rish
|
logopediya
|
41 Tayanch tushunchalar: 1. Kompensatsiya-o’rnini qoplash. biror psixik funktsiya qisman yoki to’la ishdan chiqqanda, uning vazifasini boshqa kuchli rivojlangan sog’ funktsiyalar bajaradi. 2. Logopediya termini grekcha logos (so’z, nutq) peydeo (tarbiyalayman, o’qitaman) ya’ni «nutqni tarbiyalash» ma’nosini anglatadi. 3. Neyrofiziologiya (neyro+fiziologiya) – fiziologiyaning bir bo‘limi, nerv tizimi mexanizm faoliyatini o‘rganish. 4. Patopsixologiya (pato+psixologiya) – psixologiyaning bir bo‘limi. Pixik faoliyatning o‘zgarish qonuniyatlarini o‘rganadi. Bob yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. Logopediyani fan sifatida. 2. Logopediyaning predmeti, ob’ekti va ahamiyati nimadan iborat? 3. Logopediya fanining maqsad va vazifalari nimalardan iborat? 4. Logopediya qaysi tamoyillarni o‘z ichiga oladi? 5. Logopediya fanining metodlarini yoriting. 6. Logoped shaxsini ta’riflang. 7. Logopediyada kategorial apparat tushunchasini ta’riflang. 8. Logopediya qaysi fanlar bilan bog‘langan? 9. Logopediyaning metodologik asoslarini sharhlang. 10. Logopediya qaysi tamoyillarni o‘z ichiga oladi? 11. Logopediya fanining metodlarini yoriting. 12. Logoped shaxsini ta’riflang. 42 II BOB. NUTQ FAOLIYATINING XUSUSIY PATOLOGIYASI 2.1. Ovoz buzilishlari. Ovoz apparati va hiqildoqning ovoz hosil qilish funksiyasi Reja 1. Ovoz va uning ahamiyati 2. Ovoz hosil bo’lishining mexanizmi 3. Ovoz apparatining akustikasi va ovozning akustik tuzilishi Ovoz - bu un naychalarining elastik tebranishi natijasida hosil bo‘ladigan turli xil tovushlarning o‘ziga xos xususiyatlari majmuasidir. Otorinolaringologiya fanining rivojlanishi sababli, foniatriya degan yangi fan, mustaqil bo‘lib ajralib chiqdi. Foniatriya-ovoz apparati kasalliklarini vujudga kelishi va ularni davolash yo‘llarini o‘rganadi. Fonopediya-logopediya fanining bir bo‘limi. U maxsus pedagogik yo‘llar bilan ovozni to‘g‘rilash bilan shug‘ullanadi. Fonopediya-nutq terapiyasining maxsus integratsion sohasi bo'lib, u funktsional va organik kasalliklarda ovozni va pedagogik tuzatish usullarini o'rganadi. Bu fanlarning barchasi-ovozni maxsus mashqlar bilan yo‘lga qo‘yib, to‘g‘rilashni bildiradi. Fonatsiya - fiziologik tarkibiy qismlardan tashkil topgan murakkab psixofiziologik jarayon hisoblanadi. Ma’lumki, ovoz hosil bo‘lishda: diafragma, o‘pka, bronxlar, traxeya, halqum, hiqildoq, burun bo‘shlig‘i va uning yuz, peshana suyaklari orasida joylashgan qo‘shimcha kovaklari ishtirok etadi. Hiqildoqda joylashgan ovoz boylamlari, muskullari bilan birga, ovoz hosil bo‘lishida til, lablar, og‘iz bo‘shlig‘i ham ishtirok etadi. Ovoz buzilishi ovoz apparatdagi patologik o'zgarishlar tufayli fonatsiyaning yo'qligi yoki buzilishi hisoblanadi. Ovoz buzilishlarini tasniflash quyidagilarga asoslangan: - patologiyaning harakteri, - uning lokalizatsiyasi, - etiopatogenez. 43 Ovozning yosh evolyutsiyasi bosqichlari 1. Maktabgacha (0-7 yil). 2. Mutatsiyagacha (7-13 yil). 3. Mutatsion (13-15let). 4. Mutatsiyadan keyingi (15-17 yil). 5. Shakllanuvchi (17-35 yil). 6. Dadil faoliyat (35-60 yil). 7. Pasayib borishi (60 yosh va undan katta). Ovoz – bu insonning ovoz apparati hosil qiluvchi turli tovushlar yig’indisidir. Ovoz nutqiy, kuylovchi va shivirlovchi bo’ladi. Inson baqirishi, ingrashi, turli tovushlarda taqlid qilishi mumkin. Biz qanday tovushni olmaylik,barchasi fizik hodisa bo’lib, akustikada o’rganiladi. Tovush yaxshi o’rganilgan bo’lib, uning qonuniyatlari aniqlangan. Kuylovchi yoki nutqiy ovozning birgina tovushi ham akustik ahamiyatga egadir. Uni bilgan holda ovozning kerakli xususiyatlarini yuzaga keltirish mumkin. Tovush deganda akustikada tebranish va to’lqinlarning zich muhitda tarqalishi tushuniladi. Ovoz tovushi to’lqin ko’rinishida havo qismlarining tebranishidir. Bu to’lqinlar ovoz boylamlarida yuzaga kelib, ularni bir-biriga yaqin joylashgani, tarangligi natijasida havo oqimi o’tib, boylam osti bosimi yuqori va nerv impulslarining ta’sirida tebranish yuzaga keladi. Tovush to’lqinlari kekirdakda hosil bo’lib, faqat tashqariga emas, organizmning ichki to’qimalarida ham tarqalib, bosh, bo’yin, ko’krak to’qimalarida tebranish hosil qiladi, shunga ko’ra ovoz to’lqinlarining bir qismigina tashqarida tarqalib eshituvchining qulog’iga yetib boradi. +o’shiqchilarning pedagogikasida «ovozli nafas» degan tushuncha mavjud bo’lib, uni og’iz bo’shlig’ining turli qismlarida kuzatish tavsiya etiladi. SHuni esda saqlash kerakki, tovush yopiq ovoz payida hosil bo’lib, akustik qonuniyat asosida havoda tarqaladi. Havo esa tovushda aerodinamik qonuniyatlar asosida tarqaladi. Ma’lumki, ovoz hosil bo’lishda: diafragma, o’pka, bronxlar, traxeya, halqum, xiqildoq, burun bo’shlig’i va uning yuz, peshona suyaklari orasida joylashgan qo’shimcha kovaklari ishtirok etadi. 44 Xiqildoqda joylashgan ovoz boylamlari, muskullari bilan birga, ovoz hosil bo’lishishda til, lablar, og’iz bo’shlig’i ham ishtirok etadi. Diafragma va qovurg’alararo mushaklar nafas olishda faol qatnashadi. +ovurg’alararo muskullarning faol ishtirok etishi-ko’krak bilan nafas olishdir. Nafas chiqarish harakati ichki qovurg’alararo va qorin muskullarining qisqarishi orqali ta’minlanadi. O’pka-nafas olish sistemasining asosiy organlaridan biridir. O’pka bir juft bo’lib, konussimon tuzilgan. Ular ko’krak qafasining ikki tomonida. O’ng va chap o’pkaning o’rtasida traxeya, qizilo’ngach, qon tomirlari, ayrisimon bez, nerv tolalari, limfa tomirlari va tugunlari hamda yurak joylashgan. O’pkaning nafas olish va chiqarish funktsiyasini asosan alveolalar bajaradi. Traxeya-xiqildoqning pastki qismidan, ya’ni VI-VII bo’yin umurtqalari ro’parasidan boshlanib, V ko’krak umurtqasi ro’parasigacha davom etadi va shu joyda o’ng va chap bronxlarga bo’linadi. Uning uzunligi odamning bo’yiga qarab 11-13 sm gacha yetadi. Bronxlar-ko’krak umurtqasi ro’parasida traxeyaning ikkiga bo’linishidan hosil bo’ladi. Bronxlar, huddi daraxt shohiga o’xshab, ko’p bronxlarga tarmoqlanadi va bora-bora alviola pufakchalarini hosil qiladi. Xiqildoq-IV-VI bo’yin umurtqalari ro’parasida joylashgan. Xiqildoq havo o’tkazuvchi nafas yo’li vazifasini bajaradi. U tovush hosil qiladigan apparatdir. Xiqildoqdan havo traxeyaga o’tadi. Odam gapirmay turganda hiqildoqda joylashgan ovoz boylamlari teshigi ochiq holda bo’ladi. So’zlashganda, kuylaganda ovoz teshiklari yopiladi va o’pkadan nafas bilan chiqariladigan havo katta kuch bilan ovoz boylamlariga ta’sir qilib, ularning tebranishi natijasida ovoz hosil bo’ladi. Burun bo’shlig’i-yuqori, pastki va ikkita yon devoridan tashkil topgan. Burundan normal sharoitda olgan va chiqargan hamma havo o’tadi. Burun bo’shlig’i-nafas olish, saqlash, hid bilish va rezonatorlik funktsiyasini bajaradi. Ovoz hosil qilishda nafas olish va rezonatorlik funktsiyasi katta ahamiyatga ega. 45 Burun bo’shlig’ida havo normada bo’ladi. U ovoz uchun harakatsiz rezonator bo’ladi, u ovozni kuchaytiradi va ovozga ma’lum tembr va kuchayish beradi. Burun bo’shlig’i xiqildoq tomonidan ochiq qoladi: burun bilan talaffuz qilinadigan undosh tovushlar m va n hamda ba’zi bir unlilar gapirilganda halqum ovoz rezonatori bo’lib xizmat qiladi. Xalqum, ovoz bo’shlig’i bilan unli va undosh tovushlarni shakllantiradigan, tembrli xususiyatlarga ega organlardir. Xiqildoqda asosiy tovush hosil bo’ladi, so’zlash nutqi esa tepa qo’yilgan trubkada hosil bo’ladi. SHunday qilib, odamning ovoz apparati o’zi bilan murakkab tizimni tashkil qiladi. Uning harakati natijasida tovush hosil bo’ladi. Ovoz apparatining barcha funktsiyalari-bir biri bilan bog’langan holda, bosh miya po’stlog’iga bo’ysunadi. Ovozning barcha ko’rinishlari vakti mobaynida uch akustik tovush o’lchovining o’zgarishi natijasidir. Bular: tebranish chastotasi, ularning amplitudasi va murakkab tovushlar tarkibi, ularning spektri, ya’ni balandligi, kuchi, tembri. Tovush balandiligi-bu to’lqinlar harakati chastotasini sub’ektiv qabul qilishidir. Havo tebranishlari qanchalik ko’p bo’lsa,tovush shunchalik baland bo’ladi. Kekirdak aniqrog’i,ovoz boylamlari yig’iluvchi va yoyiluvchi to’lqinlar hosil bo’lishi mumkin bo’lgan yagona joy hisoblanadi. Boylamlarning tebranish vaqtida necha marta bir-biriga tegib bir-biridan uzoqlashishi va bunda qancha havoni chiqarish, paydo bo’lgan tovush chastotasini belgilaydi. To’lqin uzunligi degan tushuncha ham bo’lib, u har ikki havo bo’lagi ya’ni, boylamlar ochilishi va yopilishi o’rtasidagi vaqt bilan o’lchanadi. To’lqinning tarqalish chastotsi bir xil bo’lgani sababli (342 m) ularning to’lqinlari bir sekund ichida bosib o’tadi. SHu yo’sinda to’lqin uzunligi tovushning balandligini aks ettiradi. Uzun to’lqin va qisqa tebranish-bu past tovush, qisqa to’lqin va ko’p tebranishlar-bu baland tovushlardir. Download 1.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|