М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

I. 13. M ctallm aslarnm g umumiy x o ssa la r i
M etallm aslar, asosan, kichik va katta d av rlarn ing oxirida 
jo ylash adi, u lar ato m la rin in g tashqi e le k tro n so n i esa bosh 
guruhchalardagi barcha elem cntlar atom larida boMgani kabi guruh 
raqam iga teng. M a’lumki, davriy sistem ada clck tro n lar biriktirib 
olish xususiyati nodir gazga yaqinlasha borishi b ilan , guruhda esa 
atom ning radiusi kamayishi bilan, boshqacha aytganda, pastdan 
yuqoriga tom on ortib boradi:
H He
B C N O F N e
Si P S C! Ar
As Se Br Kr
Te J Xe
At Rn
M etallm aslar H bilan o ‘yuvchan b irik m a iar hosil qiladi, 
m asalan, vodorod ftorid H F , vodorod sulfid H^S, am m iak NH^, 
m etan CH^, galogenlar, S, Sc, Tc ning vodorodli birikmalari 
suvda eriganda kislotalar hosil qiladi: H F , H C l, H B r, H J, II^S, 
H jSe, H J e .
M etallmaslar kislorod bilan kislotali oksidlar hosil qiladi. U lar 
ba’zan oksidlarda guruh raqam iga teng m aksim al oksidlanish 
darajasini nam oyon qiladi (m asalan, SO
3
, N^O,) boshqalarida 
esa ancha past oksidlanish darajavsini nam oyon qiladi (m asalan, 
SO ,, N p , ) .
N orm al sharoitda m etallm aslardan H , F , C l, O, N — nodir 
gaz, Br — suyuqlik, qolganlari qattiq m oddalardir.
I . 1 4 . X lor
Tabiatda uchrashi. T abiatda xlor erkin holda faqat vulqon 
gazlaridagina uchraydi. U ning birikmalari k engtarqalgan.
Ulardan eng m uhim lari: N aC l, KCl, MgCl^ • óH^O, magniy 
xlorid KCl ■
MgClj ■
(iW f), sulfid MgSO^- KCl • 3 H jO kainit va

---

bo sh q alar. X lo r birikm alari asosan, dcngiz va k o ‘l siivlarida 
boMadi. U la ro 's im lik va hayvonot organizm iarida oz m iqdorda 
uchrayd i.
Olinishi. Laboratoriya sharoitida xlor xlorid kislotaga mai:gancs
(IV) oksid ta ’sir ettirish yoMi bilan olinadi. Reaksiya liarorat oslida 
olib boriladi:
4MC1 + MnO^ = Cl + M n C lj + 2 W fi
S a n o a td a xlor natriy xloridning konsentrlangan eriim asini 
clcktroliz qilish yo‘li bilan olinadi.
Fizik x o ssalari. Xlor havodan dcyarli 2,5 marta og‘ir, o ‘lkir 
hidli, sarg‘ish-yashil gaz b o ‘lib, uy haroratida 1 hajm suvda 2,5 
hajm (ya’ni, I /su v d a 2,5 / ) criydi.
X lorning suvdagi eritmasi “ xiorli suv” deyiladi. Xlor suyuq 
holda p o ‘Iat bidonlarda yoki kalta hajmli idishlarda ta.shiladi. Suyuq 
xlor 34°C d a qaynaydi, lO TC da qotadi.
Kimyoviy xossalari.
1. X lor bilan birikib xloridlarni hosil qiladi. Xlor natriy bilan 
oddiy sharoitda birikadi:
2
Na + Cl
2
- ^
2
NaCl
2. Xlor qizdirilgan mis va tem ir bilan ham reaksiyaga kirishadi:
2Fc + 3CI, -> 
2
FCCI
3
Cu + C lj -> CuClj
X lor b a ’zi bir m etallar bilan birikib, tcgishli xloridlarni hosil 
qiladi. X lorqorong‘ida vodorod bilan dcyarli reaksiyaga kirislimaydi. 
Agar xlor bilan vodorod aralaslunnsiga kuchli y o ru g lik nuri 
yuborilsa yoki aralashma qizdirilsa, reaksiya lez boradi:
I I , -I- C l , - > 21 ICI
3. X lor to ‘plangan idishga tem ir qosiiiqchada qi/diri!gan qizil 
foslbr tushirilsa, u xlor m uhitini yorib, ibslbr (
1 1 1
) xlorid hosil 
qiladi:
2P + 
3
CI
2
=2iKA^

---

4. XIorning m urakkab m oddalar bilan o ‘z aro ta'siri uning 
eng m uhim kimyoviy xossalaridan biri hiso blanad i. X lor suv 
molekulasi bilan reaksiyaga kirishadi;
H ,0 + C l, -> ЫСЮ + H C l
5. Xlor nam sharoitda ishqor bilan reaksiyaga kirishadi va 
gidroxlorat kislota hosil qiladi:
2 N a O H + C l j
N a C I + N a C I O + H j O
Ishlatilislil. Erkin holdagi xlor uning boshqa birikmalarini olish 
uchun ishlatiladi. Xlor birikmalari xalq xo‘jaligining turli sohalarida 
keng ishlatiladi. Xlor suvda crigandn, m asalan, ichim lik suvni 
xiorlashda u suv bilan reaksiyaga kirishib xlorit va ginoxlorit 
kisïoU.iarni hosil qiladi.
Xlor har xil dori m oddalar (Iclratsiklin, gidroxlorid), bo‘yoq 
moddalar, sintctik kauchuk, o ‘simliklarni him oya qilish vositalari, 
plastmassalar, brom va yod olishda, xlorid kislota ishlab chiqarishda 
ishlatiladi.