М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

I. 5. D. I. Mcndeleycviiing kimyoviy 
clcmcntlar davriy sistcmasi
D. I. Mendeleyev 1869-yil 1- maitda o ‘shadavrdafangamaMum 
boM gan e le m e n tla rn in g xo ssalarid ag i davriylikni sinchiklab 
o ‘rganib, elem entlar davriy sistem asini yaratdi.
Bu v ariantda davriar bitta qatorga joylashtlrilgan edi. 1870- yil 
dekabrda davriy sistemaning ikkinchi variantini qisqa sliakli taqdim 
etildi. Bu variantda davriar qatorlarga, guruhlar esa guruhchalarga 
(bosh va yonaki) boMingan edi.
D avriy sistem aning qisqa variant! davriar, qatorlar va guruh- 
lardan larkib topgan. Davriy sistem ada gorizontal bo'yicha VI! ta 
davr b o r (rim raqam lari bilan belgilangan), ulardan I, II va ¡II 
d avriar kichik, IV, V, V I,V II davriar esa katta davriar deyiladi. 
B irinchi davrda 2 ta elem ent, II — III davrlarda 
8
tadan, IV — V 
davrlarda 18 tadan , VI davrda 32, VII (tugallanmagan) davrda 21 
ta elem ent joylashgan. B irinchidan, boshqa barcha davriar ishqoriy 
m etall bilan boshlanadi va nodir gaz bilan tugaydi.
D avriy sistemadagi barcha elem entlar joylanish tartib bilan 
raqam langan. Elementlarning raqamlari tailib yoki atom raqamlari 
deyiladi.
II va 111 davr elem entlarini M endeleyev tipik elem entlar deb 
atadl.C hunk! ulam ing xossalari tipik metalldan nodirgazga tom on 
q on u n iy at bilan o ‘zgaradi. D avrlarda elem entlar birikm alarining 
shakli ham qonuniyat bilan o ‘zgaradi.
D avriy sistem ada 10 ta q a to r bor. H ar qaysi kichik davr bitta 
q a to rd a n , h a r qaysi katta davr — ikkita ju il (yuqoriga) va toq 
(pastki) qatorlardan tarkib topgan. Katta davrlarning juft qatorlarida

---

(4, 6, 
8
va 10) faqat m e ta lla r joylashgan va e lem en tlarn in g
xossalari qatorda cliapdan o'ngga tom o n kam o ‘zgaradi. K atta 
davrlarning toq qatorlarida (5, 7 va 9) elem entlarn ing xossalari 
qatorda cliapdan o'ngga to m o n tiniq clem enllardagi kabi o ‘zgarib 
boradi.
Katta davrlar elem entlarini ikki qatorga ajralishga asos boMgan 
m uhim xususiyati ularning oksidlanish darajasidir (M cndelcycv- 
ning kimyoviy clem enllar davriy sistcmasida valentlik deyiladi). 
U iarning qiymatlari davrda elem entlarning atom m assalari orlishi 
bilan 2 marta takrorlanadi. M asalan, IV davrda elem entlarning 
oksidlanish darajasi K dan M n ga qadar + l dan + 7 gacha o ‘zgaradi, 
so‘ngra triada Fe, Co (juft q a to r elem entlari) boshlanadi. Cu dan 
Br ga qadar joylashgan elem entlar oksidlanish darajasining xuddi 
shu tartibda ortib borishi kuzatiladi. Aynan shu h o latn i qolgan 
katta davrlarda ham koVamiz. VH davr bundan m ustasno, ehunki 
bu davr bitta Guft) q atordan iborat. K atta davrlarda elem entlar 
birikmalarining shakli ham 
2
m arta takrorlanadi.
V! davrda lanlandan k ey in ta rtib raqam lari 58—71 boMgan 14 
ta elem ent joylashadi (ular ¡antanoiJlar deb ataladi. Li\nlanoidlar 
jadvalning pastki qismiga joylashtirilgan).
VII davrda tartib raqam lari 90—108 boMgan 14 ta elem ent 
aktinoidlar oilasini hosil qiladi. U lar ham alohida lantanoidlar 
ostiga joylashtirilgan. V ill guruhda nodir gazlar joylashgan. H ar 
qaysi guruh 
2
ta bosh va yonaki guruhchaga boMinadi, bu davriy 
sistemada birinchisini o‘ngga, boshqasini esa chapga siljilib yozish 
bilan ko‘rsatilgan. Bosh va yonaki guruhchalardngi elem entlarning 
kimyoviy xossalari b ir-biridan ancha farq qiladi. M asalan, VII 
guruhda bosh gruhchani m etallm aslar R,C1, Br, J, At yonaki 
guruhchani m etallar M n, T c , Re tashkil qiladi.
IV guiiihchadan boshlab bosh guiuhcha elem entlari gazslmon 
vodorodli birikm aiar hosil qiladi. Bunday birikm alarning 4 xil 
shakli bor: RH^, RH^, RH^, RH kctm a-ketlikda tasvirlanadi.
D. I. M endeleyev e le m e n tla r davriy siste m a sin in g uzun 
shaklida ham 7 ta davr va 
8
la guruh bor. L a n tan o id la r ham , 
aktinoidlar ham oilalar deyiladi va hcch b irg u ru h g a kiritilmaydi.

---