Madaniyat instituti

3. Kasbiy o’zlikni anglashning mazmunli protsessual modeli
O’zini o’zi anglashning roli-katta o’quvchi shaxsining xarakterli xususiyati o’smirlikning o’spirinlikdan o’z “Meni”ga qiziqishning ortishi xisobiga farqlaydi.
Bu sharoitni xisobga olish o’quvchilar kasbiy tiklanishini tashkil etishda nihoyatda muhim zero kasbni ongli va ishonch bilan tanlay olish bu yoshda nisbatan barkaror “Men” kabi psixologik sifatining ya’ni o’zi haqida yaxlit tasavvurning shaqllanishi bilan uzviy boglik.
“Men” obrazi (ba’zan “Men” tushunchasi “Men” konsepsiyasi deb xam yuritiladi) - murakkab psixologik xodisa u shunchaki o’z sifatlarini anglash yoki o’zini o’zi baholash yigindisi emas.
“Men kimman?” degan savol o’zini tavsiflash emas, kuprok o’zini o’zi belgilashni ko’zda tutadi: “Men kim bo’lishim mumkin?” va “kim bo’lishim kerak, imkoniyatlarim, istikbollarim kanday, men xayotda nimalar kila oldim va yana qila olaman?”.
“Men” obrazi - shaxsning o’zi haqida faoliyat subyekti sifatida tasavvurlar tizimi bo’lib uch asosiy tarkibiy kismga ega: - kognitiv o’z individual psixologik xususiyatlari haqidagi bilimlar yigindisi; - emosional o’ziga nisbatan ma’lum baholovchi munosabat mavjudligi; - boshqaruv o’z xulqini boshqarish imkoniyati.
“Men” obrazi shaqllanganligining mezonlari: - kognitiv rejada o’z psixofiziologik va psixologik zaxiralari haqidagi bilimlar tulikligi, tizimliligi, farqlanganligi; - emosional rejada o’zini o’zi baholash va o’zini qabul kilish adekvatligi. Shunday kilib “Men” obrazi shaxsning yetakchi motivlari jumladan kasb tanlash motivlari shaqllanadigan yadro bo’lib xizmat qiladi.
“Men” obrazi shaqllanganligi turli kasb talablari bilan nisbatlash shartlaridan biri sifatida va o’zining psixologik va qat'iy potensialini bo’lg’usi kasbiy faoliyatda o’zaro ayrboshlashda samaradorligiga ko’maklashadi.
O’quvchilar kasbiy tiklashishi xususiyatlarini baholashda “Men” obrazining xar bir komponenta xolati uch yo’nalishda o’zini o’zi taxdil kilish, kasbiy faoliyat tahlili, kasbiy sinovlarda baholanadi. Men obrazining kognitiv komponenta shaxsiy, psixologik komponentlik darajasi, psixologik bilimlardan atrofdagi vokealarni anglash o’z xulqi, individual psixologik xususiyatlari bilan belgilanishi mumkin. ¹⁶
Komponent to’liqligi adekvatligi insonning mehnat va kasblar dunyosi haqidagi bilimlari bilan xam belgilanadi.
Kognitiv komponent rivojlanganligi ko’rsatkichi bo’lib kasbiy sinovlarning tayyorlov bosqichini muvaffaqiyatli egallash xam xizmat qiladi. “Men” obrazining emosional-baholash komponenta o’quvchining o’zi uchun xos bo’lgan psixologik xususiyatlarni baholay olishda tanlangan kasb uchun namoyon bo’ladi. ¹⁷
Bu komponent kasbiy sinov mazmuni va murakkabligi darajasini tanlash kasbiy faoliyatning aniq sinov doirasida turli soxalariga munosabatda namoyon bo’ladi. “Men” obrazining xulq-atvor komponenta shaxsning o’zini o’zi tarbiyalash va kasbiy o’zini o’zi rivojlantirish dasturida uning murakkablik darajasi yunalganligi tanlagan kasb talablariga nisbatlanganda namoyon bo’ladi.
U shaxsiy kasbiy shaqllanishini, shuningdek, o’quvchining kasbiy sinovlar jarayonida kasbiy faoliyat turlarida o’zini kayta tiklay olishini belgilaydi va unda tegishlisini aks ettiradi.