Mafkuraviy jarayon

4- mavzu: Geosiyosiy jarayonlar: mohiyat va maqsadlar Reja:
1. “Geosiyosat” tushunchasi. Geosiyosatning mohiyati to’g’risidagi qarashlarning sifatiy xilma-xilligi va evolyutsiyasi.
2.Hozirgi davr geosiyosiy maqsadlar va mafkuraviy siyosat.
3. Jahonni mafkuraviy bo’lib olishga intilishlar.


Mazkur mavzu uchun Prezidentimizning “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asari asosiy manba bo’lib hisoblanadi.
“Geosiyosat” tushunchasi o’zida “geo” – “yer”, “siyosat” esa “davlat’ va “ijtimoiy ish” ma’nolarini anglatadi. “Geosiyosat” atamasida geosiyosiy muddaolar, ularning ko’rinishlari, turli xil davlat va xalqlarning manfaatlari tizimi, unga bo’lgan yondoshuv uslublari, vositalari, u yoki bu davlatning hududiy joylashuvi, salohiyatiga bo’lgan munosabatda ifodalangan maqsadlar o’z ifodasini topadi.
“Geosiyosat” uzoq tarixga ega bo’lsada, u tushuncha sifatida XX asrning boshlarida shakllangan. Bu atama R. Chellen tomonidan muomalaga kiritilgan bo’lib, hozirgi davrda davlatlar va dunyo mamlakatlari xalqaro siyosatida, falsafada, siyosat falsafasi va fanlarida keng qo’llanilmoqda. Geosiyosat ko’p qirrali tushuncha sifatida turli manfaatlarni o’zida mujassam etadi.
Hozirgi davrda geosiyosiy maqsadlar ko’proq mafkuraviy siyosat bilan hamohangligini alohida ta’kidlash zarur. Bunda mafkuraviy ta’sir ko’rsatish geosiyosatning eng ta’sirchan vositasi sifatida namoyon bo’lmoqda. Ya’ni turli davlatlarning maqsadlari xalqning turli qatlamlari, xususan yoshlar ongi va qalbiga mafkuraviy ta’sir ko’rsatish orqali, ularning faoliyatini o’z ta’siriga, ya’ni manfaatlariga yo’naltirgan mafkuraviy muhitni yaratishni ko’zlagan holda amalga oshirilmoqda. Ushbu jarayonni to’g’ridan-to’g’ri ko’rish, uning qanday amalga oshishini aniq bilish qiyin va murakkabdir. Ana shu sababdan ham Prezidentimiz mafkuraviy poligonlar yadro poligonlariga qaraganda xavfliroq bo’lib qolganligini alohida ta’kidlaganlar.
Yadro poligonlarining qayerda joylashganini, uning quvvatini, qanday maqsadga yo’nalganligini muayyan darajada aniq bilish mumkin. Ammo yovuz, yot mafkuraviy maqsadlarning qayerdan va qanday yo’llar bilan va qaysi insonlar qalbini egallab olayotganini osonlikcha bilib bo’lmaydi.
Bugun “ikki qutbli mafkura” o’rtasidagi kurashga barham berilgan bo’lsada, ammo dunyoda mafkuraviy kurashlar to’xtab qolgani yo’q. aksincha jahon maydonlarini mafkuraviy bo’lib olishga urinishlar turli yo’llar bilan sodir bo’lmoqda. Masalan, O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritgandan keyin mafkura sohasida hayot osonlikcha kechmadi. Milliy istiqlol g’oyasiga zid bo’lgan yot va begona g’oyalar kirib kelishga va yoshlarimiz ongini egallashga, ularni mamlakatimizda belgilangan ulug’ maqsadlarni amalga oshirishga qarama-qarshi qo’yishga urinishlar bo’lganligining guvohimiz. Bunday harakatlarning tarafdorlari o’zlarini “do’st”, “millatdosh”, “vatandosh”, ‘dindosh” etib ko’rsatish niqobi bilan o’z g’oyalarini amalga oshirishga urindilar. Natijada, haqiqiy qadriyatlarimizga zid bo’lgan turli xil oqimlar aholi, ayniqsa yoshlar ongini egallashga harakat qildi.
Jahon geosiyosatida xalqlarni ma’naviy-mafkuraviy jihatdan tobe etishga intilish va bugungi kunda dunyoni shunday asosda bo’lib olishga urinishlar davom etmoqda. Buning uchun ular hozirgi zamon ommaviy axborot vositalari, ularning yutuqlaridan hamda turli xil markazlar, ayni paytda o’zaro hamkorlikka yo’naltirilgan ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy vositalardan foydalanish orqali dunyoning turli hududlarida o’zlariga mos mafkuraviy muhitni shakllantirish maqsadlarini ham ko’zlamoqdalar.
Ana shunday sharoitda milliy istiqlol g’oyasini chuqur egallash orqaligina bunday mafkuraviy maydonlarda olib borilayotgan kurashlar mohiyatini to’g’ri tushunish va oldini olish mumkin. Mafkuraviy jarayonlar fikr va g’oyalar tizimi sifatida inson ongiga yo’naltirilganligi, o’ziga xos maqsadlari borligi bilan xarakterlanadi. Ular ko’plab odamlar ongi va qalbini egallab olish orqali o’ziga xos ta’sir ko’rsatish maydonini yaratadi. Bu maydon ichida turli xalqlar, insonlar faoliyati mujassamlashadi.
Ma’rifiy rivojlanish va dunyo xalqlari rivoji shuni taqozo etadiki, geosiyosat ham ma’lum bir maqsadlarni ko’zlar ekan, u faqat insoniyat orzu qilib kelgan tinchlik va barqarorlikka, mamlakatlar va xalqlar ravnaqiga, erkin va farovon hayot qurish g’oyasiga mos bo’lishi kerak. U Vatan ravnaqi, Yurt tinchligi, Xalq farovonligi, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglik g’oyalarini o’zida mujassam etib, hozirgi geosiyosiy maqsadlarning bosh mezoniga aylanib borishi lozim. U nosog’lom mafkura va g’oyalarni boshqa xalqlar ongiga, qalbiga singdirib, mafkuraviy jihatdan dunyoni bo’lib olishga emas, o’zaro manfaatli hamkorlikka, dunyoviy muammolarni o’zaro hamjihatlik bilan hal etishga xizmat etishi kerak. Shu ma’noda geosiyosatga yangicha yondoshuv XXI asrda yangicha ma’no va ahamiyat kasb etadi va dunyo taraqqiyotiga xizmat qiladi.
Insoniyat sivilizatsiyasining rivojlanish tarixi, ayniqsa har jihatdan bir-biriga bog’liq bo’lib qolgan hozirgi dunyo voqeligi shundan dalolat berib turibdiki, alohida olingan bir davlatdagi hech bir mojaro uzoq vaqt davomida milliy chegaralar doirasida qolib ketmaydi. Bir qancha sabablarga ko’ra bunday mojaro nazorat qilib bo’lmaydigan darajada yoyilib ketishi muqarrar. Bu esa ertami-kechmi qo’shni davlatlar oldiga barcha salbiy oqibatlari bilan bir qator muammolarni ko’ndalang qilib qo’yadi. Hatto mintaqadagi vaziyatni beqarorlashtirish darajasiga borib yetadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, mojaroning yashirin va oshkora tarzdagi baynalminallashuvi tanglikni chuqurlashtiradi. Chunki turli maqsadlarni ko’zlaydigan va tanglik mavjud bo’lgan hududda o’z manfaatlarini ta’minlashga intiladigan tashqi kuchlar hamma vaqt shay turadi.
Xullas, bugungi kunda xavfsizlikni ta’minlash bilan bog’iq bo’lgan muammolarni hal etish mintaqadagi barcha mamlakatlarning istiqbolini ham bir qadar belgilab beradi. Shuning bilan birga bu – mintaqada yashayotgan xalqlarning azaliy qon-qarindoshligi, hamkorligi va ma’naviy-ruhiy yaqinligini mustahkamlashda ham o’ta muhim ahamiyatga molik masala bo’lib qolaveradi. Xuddi shuningdek, mittaqaga qarshi qaratilgan mafkuraviy ta’sirlarga qarshi kurashni kuchaytirishda umummintaqaviy birlikni mustahkamlashning ahamiyati ham oshib boraveradi.

Dunyo siyosatida ro’y berayotgan ulkan yangilanishlar ta’sirida olamni tushunish, idrok etish va unga munosabat ham o’zgarganligining guvohi bo’lib turibmiz. Mamlakatimizda ham inson haqidagi tasavvurlar o’zgarib bormoqda. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, bugungi kun kishilari kechagi kun odamlaridan tubdan farq qiladi. Milliy ma’naviyat va qadriyatlarimizning qayta tiklanishi, o’zligimizni anglay boshlaganimiz tufayli bugun har birimizning ongimizda, tafakkur tarzimizda muhim ijobiy o’zgarishlar ro’y bermoqda. Har bir fuqoroning o’ziga, ertangi kunga ishonchi ortib bormoqda.

Taraqqiyot jarayonida ijtimoiy munosabatlar chuqurlashib, davlatimiz murakkab umumbashariy muloqot tizimiga uyg’unlashib borayotgan pallada rahbar kadrlar mas’uliyati kuchayib boradi. Mas’uliyatni his qilish esa, birinchi navbatda, davlat va umummilliy manfaatlar darajasida fikr qilish bilan uzviy bog’liqdir. Ona zaminga muhabbat, vatanparvarlik tuyg’usi elu yurtga tahdid solishi mumkin bo’lgan har qanday xavf-xatarni yengishning asosiy manbaidir. Shunday ekan, Vatan xavfsizligi va barqarorligini ta’minlashda, uning kuch-qudratini yanada oshirishda inson salohiyati, ya’ni inson omilining o’rni beqiyosdir. Davr inson dunyoqarashi va faoliyatida sifat jihatdan o’zgarish ro’y berishini, o’zligini anglab yetishini taqozo etmoqda. Darhaqiqat, inson aql-idroki, zakovati va salohiyati ijtimoiy taraqqiyot, olam yaxlitligining birdan-bir omiliga aylanishiga ehtiyoj kuchaymoqda. Turli-tuman tahdidlarni bartaraf etish faqat va faqat inson zimmasiga tushmoqda. Shu bois jamiyat taraqqiyotida muhim o’rin tutadigan bunyodkorlik ruhi bilan yo’g’rilgan, hayotimizni obod va farovon bo’lishiga xizmat qiladigan yangi ishlanmalar, taklif va tavsiyalar bugun har qachongidan ham zarurdir.
O’tgan asrning so’nggi o’n yilligida insoniyat hayotida ro’y bergan muhim o’zgarishlarni quyidagicha tavsiflash mumkin: