Mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyati

Mahalliy soliqlar va yig’imlarning

chegaralangan stavkalari⁷

№	Soliq va yig’imlar turlari	Chegaralangan stavkalar
1.	Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i	sof foydaning 8%
2.	Quyidagilarni iste’moli uchun undiriladigan soliq*:
	transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi	1 litr uchun 240 so’m
	Transport vositalari uchun suyultirilgan gaz	1 litr uchun 165 so’m
	Transport vositalari uchun siqilgan gaz	1 kub metr uchun 200 so’m
3.	Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi uchun yig’im**
	Alkogolli mahsulotlar, shu jumladan umumiy ovqatlanish korxonalar tomonidan alkogolli mahsulotlarning realizatsiya qilinishi	1 oylik savdo uchun eng kam ish haqining 5 baravari
	Qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlardan yasalgan buyumlar	1 oylik savdo uchun eng kam ish haqining 3,5 baravari
3.	Avtotransportni saqlash bo’yicha pulli xizmatlarni ko’rsatganlik uchun yig’im***	1 oy uchun eng kam ish xaqining 8 baravari

Mahalliy soliqlar va yig’imlarning chegaralangan stavkalari 2013 yil uchun quyidagicha belgilandi: *) Ko’rsatib o’tilgan stavkalar miqdorlari O’zbekiston Respublikasining butun hududida yagona hisoblanadi. Soliq stavkasining aniq miqdori O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining taklifiga ko’ra Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.**) Yig’im mablag’lari kelgusida budjet hamda shahar va tuman hokimliklarining budjetdan tashqari (maxsus) hisobvaraqlari o’rtasida taqsimlash bilan yagona hisobvaraqqa,

Toshkent shahrida esa O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda Savdo xizmatlar sohasi va xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqarish departamentining hisobraqamiga kelib tushadi.

***) Toshkent shahrida yig’im miqdori eng kam ish haqining 5 baravari, viloyat markazlarida eng kam ish haqining 3 baravari, boshqa aholi punktlarida

eng kam ish haqining 2 baravari miqdoridan kam bo’lmasligi kerak.

Mahalliy budjet daromadlari tarkibini aniqroq ko’rish, baholash uchun keyingi sahifada biz Toshkent shahar Olmazor tumani mahalliy budjetining daromadlari tarkibi va uni yillar davomida o’zgarish tendentsiyasini ko’rib chiqamiz:

3-jadval
Olmazor tumani mahalliy budjetining

daromadlari tarkibi⁸

ming so’mda

		Ko’rsatkichlar	2010 y	2011 y	2012 y
1	Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i		5 654 442,5	6 195 897,5	9 710 611,3
2	Kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovi		13 180 557,1	18 760 059,5	21 922 487,2
3	Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari yagona soliq to’lovi		13 587 584,3	18 355 618,5	19 572 872,1
4	Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i		28 114 986,1	34 220 801,0	40 848 409,3
5	Qo’shilgan qiymat solig’i		40 565 043,4	48 274 002,2	42 699 914,8
6	Aktsiz solig’i, jami		14 192,0	38 159,5	61 274,0
7	Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq		9 481 682,7	17 197 878,6	28 580 286,6
8	Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq		1 199 466,6	2 153 036,7	3 319 696,2
9	Er solig’i, shu jumladan:		2 636 940	4 034 632,0	5 764 029,6
	jismoniy shaxslarning yer solig’i		950 479,8	1 961 522,8	2 711 089,5
10	Er qaridan foydalanganlik uchun soliq		4 663,8	7 767,0	15 856,8
11	Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq		28 885,6	41 306,7	47 949,1
12	Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i		2 112 610,3	1 528 797,7	17 540 876,3
13	Jismoniy shaxslar tomonidan transport vositalari uchun iste’mol qilinadigan benzin, dizel yoqilg’isi va gaz uchun soliq		8 362 405,2	8 792 908,5	9 718 271,2
	JAMI		137 317 334,2	178 082 040,2	266 707 122,7

3-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari 2010 yilda 137317334,2 so’mni, 2011 yilda 178082040,2 so’mni, 2012 yilda 266707122,7 so’mni tashkil etgan. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’idan tushum 2010 yilda 5654442,5 so’mni, 2011 yilda 6195897,5 so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilda esa 9710611,3 so’mni tashkil etgan. Kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovidan tushum 2010 yilda 13180557,1 so’mni, 2011 yilda 18760059,5 so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilda 21922487,2 so’mni tashkil etgan. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari yagona soliq to’lovidan tushum 2010 yilda 13587584,3 so’mni, 2011 yilda 18355618,5 so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib 19572872,1 so’mni tashkil etgan. Eng yirik tushumga ega bo’lgan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’idan tushumga e’tibor qaratadigan bo’lsak, 2010 yilda 28114986,1 so’mni, 2011 yilda 34220801,0 so’mni tashkil etgan, 2012 yilga kelib esa 40848409,3 so’mni tashkil etgan. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan solig’i bo’yicha tushumga e’tibor qaratadigan bo’lsak, 2010 yilda ushbu soliqdan tushum 9481682,7 so’mni, 2011 yilda 17197878,6 so’mni tashkil etgani holda, 2012 yilga kelib 28580286,6 so’mga etgan. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan solig’i bo’yicha tushum 2010 yilda 1199466,6 so’mni, 2011 yilda 2153036,7 so’mni, 2012 yilda esa 3319 696,2 so’mni tashkil etgan. Daromadlarning o’sib borishiga soliqli to’lovlar bilan bir qatorda, mahalliy yig’imlar va davlat bojlari ham salmoqli ahamiyat kasb etgan.

Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, Respublikamizda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining asosiy daromad manbai hisoblangan mahalliy soliqlar va yig’imlar bilan bog’liq muammolar markazida ularning mahalliy budjetlar xarajatlarini to’liq miqdorda moliyalashtira olmasligidadir. Shuning uchun ham umumdavlat soliqlaridan mahalliy budjetlarga ajratmalar, ya’ni tartibga solinadigan soliqlardan to’liq yoki qisman ajratmalar belgilash tizimi amal qiladi va ulardan kelib chiqib mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vakolatlari yana bir qadar oshirilgan bo’lsada, bugungi kunda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlari qonunchilik nuqtai-nazaridan bir qadar cheklangan, amalda esa o’z hududlarida undiriladigan barcha soliqlar va yig’imlarni nazorat qilish tizimi amal qiladi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, respublikamiz soliq tizimini takomillashtirishda turli hokimiyat organlarining soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlarini yanada aniqlashtirish va bunda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vakolatlarini oshirish muhim yo’nalish qilib belgilanishi lozim.

Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, mahalliy budjetlarga soliqlardan ajratmalar yagona normativ asosida amalga oshirilsa va bu normativlar uzoq muddat o’zgarmas saqlansa, salbiy holatni kamaytirishi mumkin. Faqat shu holdagina, mahalliy budjetga ma’lum davrda qonuniy tartibda yig’ilgan soliqlarning bir qismi barqaror tushib turishiga imkon yaratiladi. Mahalliy hokimiyat ana shu o’ziga tegishli tushumni ta’minlash uchun barcha imkoniyatini ishga soladi.

Xulosa qilib aytsak, tartibga soluvchi soliqlarni taqsimlashni isloh qilishning muhim chorasi, respublikamiz bo’yicha ma’lum davrda barqaror normativlarning joriy etilishi hisoblanadi. Tartibga soluvchi soliqlar bo’yicha belgilangan rejadan ortiq tushumlardan esa mahalliy budjetlar ixtiyorida qoldiriladigan tushumlari 50% qilib belgilash maqsadga muvofiqdir.

Ma’lum muddat belgilangan barqaror normativlar budjet aniqligini, istiqbol rejalarini yaxshilanishini, budjet boqimandalarini kamayishini hamda budjet parametrlarini ishlab chiqishda kelishuvchanlik amaliyotini qisqartirishni ta’minlaydi. Rejadan ortiq tushumlarni yagona normativ asosida taqsimlash, rejadan ortiqcha tushumlar yig’ilishada manfaatdorlikni oshiradi, respublika va mahalliy budjetlar daromad bazasini mustahkamlab dotatsiya hajmini kamaytiradi.

Iqtisodiy vaziyatning barqarorsizligi natijasida va bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ko’p korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy axvoli yomonlashdi, tabiiyki, bu ularning ijtimoiy sohalarni saqlab turishdagi imkoniyatlarini cheklab qo’ydi. Biroq mahalliy budjetlar xam ularni saqlab turishni o’z zimmalariga ololmaydilar. Shuning uchun ushbu ob’ektlarni o’tkazish jarayoni bir vaqtda amalga oshirish mumkin emas, chunonchi, ularni moliyalashtirish uchun qo’shimcha manbalar izlab topish kerak. Shu munosabat bilan respublikamizda ijtimoiy soha ob’ektlarini mahalliy budjetlarga o’tkazib berishning 2006 yilgacha bo’lgan davrdagi dasturi ishlab chiqilgan. O’tkazib berilayotgan ob’ektlarning moliyalashtirish manbasi sifatida ijtimoiy infratuzilmani saqlab turish solig’i joriy etildi. Bu soliqni o’z balansida shunday ob’ektlarga ega bo’lgan barcha korxonalar to’laydilar. Ushbu soliq to’liq mahalliy budjetlarga tushadi. Biroq bu manba ijtimoiy sohani moliyalashtirish uchun yetarli emas. Shuning uchun ijtimoiy sohani moliyalashtirishda davlat va xususiy sohalarning teng ishtirokini ta’minlovchi samarali balans ishlab chiqish juda xam dolzarb vazifa hisoblanadi.

Mahalliy budjet daromadlarining davlat budjeti daromad salmog’ining kamayishi daromadlarning respublika budjetida to’planib so’ngra mahalliy budjetlarga dotatsiya hisobida berilishi deb hisoblaymiz, ya’ni mahalliy budjetlarga 2010-2012 yillarda umumdavlat daromadlari va soliqlaridan ajratmalar me’yori bo’yicha birinchi jadval asosida tahlil qilsak ayrim viloyatlarga ajratmalar me’yori 2010 yilga nisbatan 2012 yilda ba’zi daromad manbalaridan ajratmalar ayrim viloyatlarda oshirilgan bo’lsa ayrimlarida kamaytirilgan.

Respublika miqyosida mahalliy budjetlar daromadlarida tartibga soluvchi daromadlarning salmog’i juda katta bo’lib qolmoqda. Iqtisodiy islohotlarni yangi bosqichida va uni chuqurlashuvida mahalliy hokimiyat organlarining davlat boshqaruvidagi, biriktirilgan daromadlar xududlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishdagi rolini oshirish, mahalliy budjetlarni o’z daromadlari bazasini yanada mustahkamlab borishini talab qiladi.

2.2. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’ining amaldagi holati tahlili.
Ma’lumki, O’zbekiston Respublikasida yerdan foydalanish va yerga egalik qilish pullikdir. Yer solig’i davlat budjeti va soliq to’lovlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Shuning uchun ham u iqtisodiy kategoriyalar turkumiga kiradi. Yer solig’ining iqtisodiy mohiyati, mazmunini ochish uchun davlat budjeti va soliq to’lovchilar o’rtasidagi yuzaga keladigan ko’p qirrali munosabatlarning xarakterini o’rganish lozim. U ayrim to’g’ri soliqlardan farqli o’laroq, mahalliy soliqlar guruhiga kiradi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida yer solig’i davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini yurgizishda ham muhim o’rin tutadi.

1993 yil 6 mayda “Yer solig’i to’g’risida”gi Qonunning qabul qilinishi yerga bo’lgan egalik munosabatlarini tubdan o’zgartirdi. Aholining keng qatlami yerdan foydalanishda eng asosiy maqsadi yerning unumdorligini oshirish, yerga to’g’ri ishlov berish va yerdan olingan mahsulotlarni xalq manfaatlarining qondirilishiga jalb etish bo’lib hisoblanadi.

Yerdan unumli foydalanish, uni hosildorlikdagi mavqeini oshirish asosan soliq munosabatlari orqali amalga oshirilishi bu borada oqilona soliq siyosatining yurgizilishini taqazo etadi. Lekin yer solig’ini joriy etish yer qonunchiligi bilan belgilanadi. Chunki yer qonuniga muvofiq yerlarni toifalarga bo’lish va unda asosan yer unumdorligining e’tiborga olinishi yerga nisbatan o’ziga xos soliq munosabatlarini yurgizishni taqozo etadi.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek yer solig’i O’zbekiston Respublikasida 1993 yil 6 maydagi “Yer solig’i to’g’risida”gi Qonun asosida 1994 yildan boshlab undirila boshlandi. Hozirgi kunda jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 50-bob, 287-294 moddalari asosida undiriladi va huquqiy tartibga solinadi.

Endi yer solig’ining nazariy jihatlari bilan tanishgandan so’ng uning fiskallik ahamiyati, ya’ni budjet daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini tahlil qilsak.
4 - jadval
O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda yer solig’ining ahamiyati⁹

Ko’rsatkichlar	2009 y	2010 y	2011 y	2012 y	2013 y (reja)
Budjet daromadjlarining umumiy summasi, mlrd so’mda	10421,4	13116,4	16178,6	20614,1	25104,9
Mahalliy soliqlarning umumiy summasi, mlrd so’mda	1155,6	1431,1	1798,3	2162,9	2817,8
Yer solig’ining umumiy summasi, mlrd so’mda	275,1	303,9	346,9	446,0	646,3
Yer solig’ining budjet daromadlardagi salmog’i, % da	2,7	2,3	2,1	2,2	2,6
Yer solig’ining mahalliy soliqlarga nisbatan salmog’i, % da	23,8	21,2	19,3	20,6	22,9

Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari yil sayin o’sib borganligini ko’rishimiz mumkin. 2009 yilda budjet daromadlari jami 10421382,5 mln. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib 20614100.0 mln. so’mga yetgan. Budjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning o’rni muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu turdagi soliqlar 2009 yilda 1155,6 mlrd. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2013 yilda 2817,8 mlrd. so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Budjet daromadlarida resurs soliqlari alohida ahamiyatga ega. Yer solig’ining mahalliy soliqlarga nisbatan salmog’iga e’tibor qaratsak, 2010 yilda uning salmog’i 21,2 % ni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yilda 22,9 % ni tashkil etishi rejalashtirilmoqda

Respublikamizda amalga oshirilayotgan izchil soliq - budjet siyosatining qisqa va uzoq muddatli maqsad va dastaklari davlat budjeti daromadlar qismida muayyan ulushni egallovchi budjetning boshqa daromadlari dinamikasiga o’zining ta’sirini o’tkazgan. Masalan, 2009 yilda davlat budjetida boshqa daromadlar 589120,3 mln. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2012 yilga kelib, ularning miqdori ko’paygan hamda 1233500,0 mln. so’mga teng bo’lgan.

Endi Toshkent shahrining Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari tarkibida yer solig’i va jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i tushumlari tahlilini ko’rib o’tamiz:

5 –jadval
Toshkent shahar Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari tarkibi¹⁰

Ko’rsatkichlar	2009 yil		2010 yil		2011 yil		2012 yil
	so’m	jami nis-n, %da	so’m	jami nis-n, %da	so’m	jami nis-n, %da	so’m	jami nis-n, %da
Budjet daromadlari - jami	102753110,6	100	137317334,2	100	178082040,2	100	266707122,7	100
Mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari	10025396,5	9.7	13351638,7	9.7	23434621,0	13.1	37727818,3	14.1
Er solig’i jami	2947398,2	2.8	2636940	1.9	4034632,0	2.2	5764029,6	2.2
Yuridik shaxslardan olinadigan yer solig’i	2268346,5	2.2	1686457,0	1.2	2073109,2	1.2	3053099,1	1.1
Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i	678998,1	0.6	950479,8	0.6	1961522,8	1.1	2711089,5	1.01

Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari 2009 yilda 102753110,6 so’mni, 2010 yilda 137317 334,2 so’mni, 2011 yilda 178082040,2 so’mni, 2012 yilda 266707122,7 so’mni tashkil etgan. Yer solig’idan jami tushum 2009 yilda 2947398,2 so’mni, 2010 yilda 2636940 so’mni, 2011 yilda 4034632 so’mni, 2012 yilda esa 5764029,6 so’mni tashkil etgan. Jismoniy shaxslar olinadigan yer solig’i bo’yicha tushumga e’tibor qaratadigan bo’lsak, 2010 yilda ushbu soliqdan tushum 950479,8 so’mni, ya’ni jami mahalliy budjet daromadlarini 0,6 % ini, 2011 yilda 1961522,8 so’mni salmog’i 1,1 %ni tashkil etgani holda, 2012 yilga kelib 2711089,5 so’mga, jami mahalliy budjet daromadlarini 1,01 %ini tashkil etgan. E’tibor qaratadigan bo’lsak yildan yilga mahalliy budjet daromadlari tarkibida yer solig’idan, jumladan jismoniy shaxslar olinadigan yer solig’idan tushum ortib borgan. Bu yil sayin tumanda soliq to’lovchilarning soni va soliq ob’ektini ortib borayotganligidan dalolat bermoqda. Bundan tashqari tuman mahalliy budjeti jami daromadlari ham yildan yilga o’sib bormoqda.

Soliq Kodeksning 287-moddasiga muvofiq, mulk huquqi, egalik qilish huquqi, foydalanish huquqi yoki ijara huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo’lgan jismoniy shaxslar, shuningdek yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo’jaliklari yer solig’ini to’lovchilardir.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ijaraga berilgan yer uchastkalari uchun to’lanadigan ijara haqi yer solig’iga tenglashtiriladi. Yer uchastkalarini ijaraga olgan jismoniy shaxslarga yer solig’ini to’lovchilar uchun belgilangan imtiyozlar, soliqni hisoblab chiqarish va soliqni to’lash tartibi tatbiq etiladi.

Uy-joy, yashash uchun mo’ljallanmagan imorat va inshootlar meros bo’yicha o’tishi bilan birgalikda mulk huquqi, egalik qilish huquqi va foydalanish huquqi o’tgan yer uchastkalari uchun yer solig’i meros qoldiruvchining soliq majburiyatlari hisobiga olingan holda merosxo’rlardan undiriladi.

Soliq Kodeksining 288-moddasiga muvofiq, jismoniy shaxslar uchun quyidagi yer uchastkalari soliq solish ob’ektidir:

1. 
   dehqon xo’jaligi yuritish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari;
   
2. 
   yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun meros qilib qoldiriladigan, umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari;
   
3. 
   jamoa bog’dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligini yuritish uchun berilgan,shuningdek yakka tartibdagi garajlar egallagan yer uchastkalari;
   

1. 
   xizmat yuzasidan berilgan chek yerlar;
   

4. 
   meros bo’yicha, xadya qilinishi yoki olinishi natijasida uy-joy va imoratlar bilan birgalikda mulk huquq, egalik qilish va foydalanish huquq ham o’tgan yer uchastkalari, qonun xujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan yer uchastkalari;
   
5. 
   tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun foydalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkalari.
   

Ko’p kvartirali uylar egallagan yer uchastkalari soliq solish ob’ekti bo’lmaydi. Soliq solinadigan baza bo’lib, ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yhatidan o’tkazishni amalga oshiruvchi organning yer uchastkalarining maydoniga doir ma’lumotlari soliq solinadigan bazadir.

Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i stavkalari xar yili kelgusi moliya yili uchun O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti parametrlari tasdiqlanayotganda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori bilan tasdiqlanadi va O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi hamda Davlat soliq qo’mitasi tomonidan belgilangan umumiy tartibda soliq to’lovchilarga yetkaziladi.

Masalan, 2013 yil uchun jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i stavkalari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 25 dekabrdagi PQ-1887-sonli qarori asosida belgilab berilgan.

Harakatda bo’lgan soliq turlari yuzasidan soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimidagi eng asosiy jarayon, qolaversa, bugungi kunda muhim muammolardan biri bo’lib hisoblanmoqda, chunki, soliq stavkalari tabaqalashtirishning negizida soliq to’lovchilarning manfaati yotadi. Bunda soliq stavkalarini noob’ektiv tabaqalashtirish soliq to’lovchilarning ba’zilari uchun ortiqcha imtiyoz berishiga yo’l qo’yilsa, boshqa tomondan boshqa soliq to’lovchilarning iqtisodiy manfaati biroz bo’lsada kamaygan bo’ladi. Bundan kelib chiqadiki, soliq stavkalarining tabaqalashtirishdagi eng asosiy e’tibor beriladigan jihatlardan biri bu soliq stavkalarini tabaqalashtirish mezonlarini to’g’ri belgilashdir.

Ma’lumki, davlat iqtisodiyotini tartibga solish funktsiyasini bajarishda bir qator usullardan foydalaniladi. Bular kredit, narx, dotatsiya, subsidiya, sanatsiyalash va soliq tizimi, bo’lib, bularning ichida eng ko’p samara beradigan va qulay bu soliq tizimidir. O’z navbatida soliq tizimi orqali iqtisodiyotni tartiblashda asosiy unsurlar, ya’ni, soliq imtiyozlari va soliq stavkalari muhim ahamiyat kasb etadi.

O’zbekiston Respublikasida soliq stavkalarini belgilash asosan ikki xil yo’nalishda amalga oshirilishi qonun xujjatlarida belgilangan.

Birinchi usul, bu Oliy majlis tomonidan soliq stavkalaridan yuqori va quyi chegarasi belgilansa, ikkinchi usul, mahalliy hokimiyatlar o’z imkoniyatlaridan kelib chiqib ayrim soliq va yig’imlarning stavkalarini belgilashidir. Lekin amaliyotda soliq stavkalari tabaqalashtirilgan holda belgilanishi asosan yuqori tashkilotlar tomonidan belgilanadi.

Ta’kidlash lozimki, soliq stavkalarini belgilashni takomillashtirish soliq turlarining xususiyatlarini ham hisobga olishni taqozo etadi. Ayrim soliq turlari mavjudligi (aktsiz, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq) ularga soliq stavkasini qa’tiy belgilash ushbu soliq turlarining mazmun mohiyatini yo’qotadi. Ammo, shunday soliq turlari mavjudki, ular bo’yicha soliq stavkalarini belgilashda turli xil omillarni hisobga olish zarur. Masalan, jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig’i stavkalarini tabaqalashtirishda quyidagi mezonlarga asoslanadi, ya’ni yer uchastkalarining zonalar bo’yicha ajratilishiga qarab, ya’ni, Toshkent shahrida 14 zona, viloyatlarda 4 zona, tumanlarda 3 zona, qo’rg’onlarda 2 zonaga;

Mahalliy soliqlar ichida davlat budjeti daromadlaridagi ulushi bo’yicha ikkinchi o’rinda turadigan yer solig’i soliq to’lovchilarni iqtisodiy jihatdan rag’batlantiruvchi va muhim moliyaviy ahamiyat kasb etuvchi soliqlardan biri hisoblanadi.

Hozirgi kunda yer solig’i to’lovchi jismoniy shaxslar ixtiyoridagi yer maydonlari alohida zonalarga bo’linganligini yuqorida ko’rib o’tdik. Har bir zonadagi sotsial, moliyaviy infratuzilmalarning joylashuviga muvofiq, soliq stavkalari o’zgarib turadi. Ya’ni, infratuzilmalar yaxshi tashkil etilgan holatiga ko’ra soliq stavkalari yuqori bo’ladi va aksincha. Bu degan so’z qay yerga kapital ko’p sarflangan bo’lsa, o’sha yerda soliq stavkasi yuqori bo’ladi.

Fikrimizcha, yer solig’i stavkalarini hisoblab chiqarishda yer maydonining joylashuvi, sifati, yetishtiriladigan mahsulot turi e’tiborga olinishi lozim. Boshqacha aytganda yerdan olinadigan amaliy foyda nazarda tutilishi kerak. Bu tadbir yer qiymatining iqtisodiy bahosidan kelib chiqqan holda stavkalarni belgilash yo’li bilan amalga oshirilsa maksadga muvofiq hisoblanadi. Mazkur jarayon mamlakatimiz soliq tizimida amalda tajriba sifatida qo’llanilayotgan me’yoriy qiymatdan yagona yer solig’i borasida olib borilayotgan tadbirlarga o’xshash holatda olib borilishi albatta o’z samarasini ko’rsatadi.
2.3. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig’ining amaldagi holati tahlili.
Hozirgi davr mol-mulk solig’i tarixan rivojlanib kelgan soliqlardan biri hisoblanadi. Bu soliq qadimda ko’chmas mulk hisoblangan yerlardan undirilgan, shuningdek mol-mulk qiymatidan zakot shaklida ham olingan. Turkiston General-gubernatorligi tashkil etilgandan so’ng esa, shahardagi mol-mulkdan yig’imlar Turkiston jamoa yig’imlarida ustun turgan. O’sha davrda shaharlarda kvartira solig’i ham joriy etilgan². Buyuk bobokalonimiz, sarkarda A.Temur davridagi soliq tizimida ham yer va mulk soliqlari mavjud bo’lganligini alohida ta’kidlash mumkin, Aynan shu vaqtda xiroj, molu jixot, qo’nalg’a, boj, peshkash, sovari va shilon puli kabi soliqlar amal qilib, bulardan “xiroj”- asosiy soliq bo’lib, yerning sharoitiga va yer egasining jamiyatda tutgan ijtimoiy-siyosiy mavqeiga qarab olingan va hosilning o’ndan bir, to’rtdan bir yoki uchdan bir qismini tashkil etgan bo’lsa, “molu jixot” solig’i (arabcha “mol”-daromad va “jixot”-sabab)- umuman soliq, u pul yoki natura shaklida to’lanishi mumkin bo’lgan³.

Hozirgi kunda Respublikamizda jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq mahalliy budjetga undiriladigan asosiy soliqlardan biri hisoblanadi. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig’i mahalliy budjet daromadlarini doimiy shakllantirib turuvchi barqaror, manba bo’lganligi uchun undiriladi. U fiskal funktsiyani bajarib, davlat budjeti daromadlarini to’ldiradi. Shunday qilib, bu soliqning ahamiyati davlat budjetining manfaatdorligidadir.

Jismoniy shaxslar mol-mulk solig’ining yana bir ustun jihati shundaki, bu uning soliq bazasining identifikatsiyasi bilan bog’liq, ya’ni soliq ob’ektining qat’iyligidadir. Shuning uchun ham mol-mulkni soliq to’lashdan qochish maqsadida yashirish qiyin va soliqqa tortish maqsadida uni qiymatini aniqlash egasining hoxishidan kelib chiqmaydi.

Jismoniy shahslarning mol-mulkiga solinadigan soliq - bu to’g’ri soliq bo’lib, u o’zining ushbu sifati bilan moddiy boyliklarni olish va jamg’arish jarayonida undiriladi.

Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq muntazam soliq hisoblanadi, ya’ni u bir yilda bir marta muntazam ravishda undiriladi. Nixoyat bu hududiy soliq bo’lib, u O’zbekiston Respublikasi hududida bo’lgan va unda ro’yxatga olingan ko’chmas mulk uchun to’lanadi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni huquqiy tartibga solishning asosiy manbalariga O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 272-277 moddalari hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 29 dekabrdagi 478-sonli “Jismoniy shaxslarga mulk huquqda tegishli bo’lgan bino va inshoatlarni baholash va qayta baholash to’g’risida”gi nizomni tasdiqlash to’g’risidagi qarori kiradi.

Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq 1993 yil 28 dekabrdagi “Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq to’g’risida”gi Qonuni asosida joriy etilgan bo’lib, hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 48-bob, ya’ni 272-277 moddalari asosida undiriladi va huquqiy tartibga solinadi. Mazkur Kodeksning 272-moddasiga muvofiq, mulkida soliq solinadigan mol-mulki bo’lgan jismoniy shaxslar, shu jumladan chet el fuqarolari, agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, shuningdek yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehkon xo’jaliklari jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq to’lovchilaridir.

Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i stavkasi xar yili kelgusi moliya yili uchun O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti parametrlari tasdiqlanayotganda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan tasdiqlanadi va O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi hamda Davlat soliq qo’mitasi tomonidan belgilangan umumiy tartibda soliq to’lovchilarga yetkaziladi.

Mamlakatimizda jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’ini undirishda proportsional soliq stavkasi turi qo’llaniladi. Bunda mol-mulk solig’i ob’ekti qanday qiymatda bo’lishidan qat’i nazar, bir xil ulushda (proportsiyada), yagona stavkada soliq to’lanadi. Masalan, 2012 yil uchun jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i stavkalari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 25 dekabrdagi PQ-1887-sonli qarori asosida belgilab berilgan.

2013 yil uchun jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkalari quyidagi jadvalda berilgan:

6-jadval
Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkalari¹¹

Soliq solinadigan ob’ektlarning nomi	Mol-mulkning inventarizatsiya qiymatiga nisbatan soliq stavkasi (%da)
Turar joylar, kvartiralar (shahar joylarida umumiy maydoni 200 kv.m. ortiq bo’lganlardan tashqari) dala hovli, garajlar va boshqa imoratlar, xonalar va inshootlar	1,04
Shahar joylarida joylashgan turar joylar, kvartiralarning umumiy maydoni:
200 kv.m. ortiq 500 kv.m. gacha	1.25
500 kv.m. ortiq	1.55