Mahsulotning hisobot davridagi o'zgarishi mutlaq miqdorini aniqlamoqchi bo'lsak, uning sur ‘atidan maxrajini ayirish kifoya

Indeks sozi lotincha ―Index‖ atamasidan olingan bolib belgi, ko'rsatkich degan ma‘noni bildiradi. Har qanday ko'rsatkich ham indeks ma‘nosida bir xilda ishlatilmaydi. Tahlilda, statistikada indeks deganda – bevosita qo'shib bo'lmaydigan bo'laklardan tashkil topgan ikki to'plamni taqqoslash tushuniladi.
Tahlilda shunday hodisalar uchraydiki, ularga mumkin bo'lmagan sharoitda umumlashtirib baho berish zaruriyati tug'iladi. Bu kabi muammolarni yechish uchun tahlilda mahsulot hajmi indeksi, baho, tannarx, mehnat unumdorligi va boshqa indekslar hisoblanadi.
Indekslar to’plam birliklarini qamrab olishiga qarab individual va umumiy indekslarga bo’linadi. Individual indekslar to’plamning ayrim elementlarining o’zgarishini ta‘riflaydi. Taqqoslanish asosiga qarab indekslar bazisli va zanjirsimon indekslarga bo’linadi. Baza o’rnida qabul qilingan miqdor bilan qolganlari taqqoslansa bu indekslar bazisli, o'zidan oldingi davr bilan taqqoslansa zanjirsimon indekslar deyiladi.
Shuningdek, tahlil fani statistika fanning bir gancha usullaridan foydalanadi. Shulardan biri indeks usuli bo'lib, juda ko'p qirrali mavzu. Mazkur darslikda indeks usulining omilli tahlilda qo 'llanilishini ko' ramiz, xolos.
Indeks usulida juda ko’p qo’llaniladigan bog’lanish: mahsulot hajmining (Q) o’zgarishi uning miqdori (q) va bahosiga (p) bog liq ekanligini ko'rish mumkin. Mahsulotning rejadagi hajmini ( ) va haqiqatdagi hajmi ( )tegishli formulada ifodalab olinsa, uning reja bajarilish indeksi quyidagi ko' rinishga ega bo'ladi:

Mahsulotning hisobot davridagi o'zgarishi mutlaq miqdorini aniqlamoqchi bo'lsak, uning sur ‘atidan maxrajini ayirish kifoya:

Formuladan ko'rinib turibdiki, natijaga ikkita omil ta'sir qiladi. Bu omillar ta sirini hisoblash uchun birinchidan, mahsulot hajmining hagiqiy miqdorini rejadagi (asos yilidagi) narxda ifodalash lozim, . Natija o zgarishiga mahsulot miqdorining ta 'sirini (∆Q.) topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

Mahsulot hajmini baho evaziga o’zgarganligini topish uchun quyidagi formuladan foydalanish maqsadga muvofiqdir:

Ushbu hisob-kitobni aniq ma’lumotlarni qo'llab quyidagi jadval asosida amalga oshirish mumkin
Mahsulot hajmining o‘zgarishiga uning miqdori va bahosining ta’sirini indeks usuli bilan aniqlash

Mahsulot turi	Miqdori, dona			Bahosi, so’m		Mahsulot hajmi, so’m
	Biznes rejada		haqiqatda	Biznes rejada	haqiqatda	Biznes rejada	haqiqatda
A mahsulot	550	600		20	22	11000	13200
B mahsulot	200	210		7	5	1470	1050
V mahsulot	650	700		6	8	3900	5600
Jami						16370	19850

Jadval ma’lumotlari asosida mahsulot hajmi bo‘yicha rejaning bajarilishi indeksi 1.212 ga teng.

=1.212 yoki 121.2%

Natijaning umumiy mutlaq farqi 3480 (19850-16370) ming so‘mni tashkil qiladi. Mahsulot fizik hajmining agregat indeksi (mahsulotning rejadagi va haqiqatdagi miqdori bir xil bahoda hisoblanganda) quyidagini tashkil qiladi:

Shunday qilib, hisobot davrida ishlab chiqarilayotgan mahsulotning miqdorini ko‘payishi mahsulot hajmini rejadagiga nisbatan 7,9% yoki 1300 ming so‘mga (17670-16370) oshirgan.

Baho agregat indeksi (suratida mahsulot miqdori va bahosi rejada) 1,123 ni tashkil qilgan.

Demak, mahsulotning miqdori 2180 ming so‘mga (19850- 117670) ko‘paygan.
Natijada shu ikki omilning ta’sirini nisbiy va mutlaq miqdorda ham aniqlash mumkin. Ikki omil indeksining ko‘paytmasi umumiy indeksga teng bo‘lishi kerak:

1,079*1,123=1,212

Natija o‘zgarishining mutlaq miqdorini topish uchun shu ikki omil yig‘indisi olinadi:

2180+1300=3480 ming so‘m