Majburiyatini

Uchinchi bossich — olingan natijalarni k,ayta ishlash va taxlil uilish. Ukdtuvchilar natijalarni sifat buyicha direktor urinbo- sarining bevosita bonщaruv xodimiligi ostida k,ayta ishlaydilar. Uk,ituvchilar jadval tuzishadi, ukuv materiali uzlashtirilishining koeffitsientini disoblab chikrishadi, un balli tizimni an’anaviy
besh balli tizimga utkazishadi va baxolarni jurnalga kuyishadi. Umum­ ta’lim fanlari siklida muammoli ukuv darslarining ulushi klassik darslarga nisbati 85 %ga 15 %ni tashkil etadi. Bu nisbat boshkd fan- larda ukdtishning faol shakllari foydasiga siljiydi. 65 %ga 35 % bulgan maksimal nisbatga «Menejment», «Estetika», «Tijorat fao- liyatini kompyuterlashtirish», «Ijtimoiy fanlar asoslari» singa­ ri predmetlar rdituvchilari erishishgan. Bunda muammoli ukitish- ning asosiy vazifasi dastur materialini uzlashtirishdagina emas, mustakil taxdil motivatsiyasida, kabul «.ilishan k,aror uchun mas’uli- yatda, kushnmcha bilimlar olishga intilishda namoyon buladi-ki, bu gan- langan kasb buyicha ilm olishga bulgan faollikni ragbatlantiradi.
Keyingi yillarda ukitishni individuallashtirish katta axamiyat kasb etmokda. Ta’lim va tarbiyaning individual damda jamoa shakl- laridan mushtarak dolda okilona foydalanish ukituvchining mala- kasiga bonshk;.
Olingan natijalarning taxdili metodika komissiyasi, pedagog- lar kengashi yikiliiparida muxokama kil inad i.
Turtinchi bosk,ich — isloxotlar mazmuni, diagnostika utkazish - ning shakl va metodlarini tuzatish. Bilim va malakaning test utka­ zish yuli bilan baxolanishi ukuv materiallarining uzlashtirili- shi tufisida uz vak^ida axborot olish imkonini beradi, bundan ukituvchilar uk;itish faoliyatini takomillashgirish va kamchilik- larni tuzatishda foydalanishlari mumkin. Shaxsning kamolot da- rajasini baxolash xar bir boskichda ukituvchiga u yoki bu ukuv guru- xining imkoniyatlariga kdrab ish tutishga yordam beradi. Dare utish- ning kaysi metodi dastur materiallarining uzlashtirilishiga kuprok moe kelishi aynan mana shunga boglikdir. Ukituvchilar ri- vojlanish testi natijalaridan ba’zi ukuvchilarga krbiliyatiga yara- sha individual yuk belgilash uchun foydalanadilar.
Utkazilgan tadk;ik,otlar an’anaviy metodlarni tuldiruvchi test topshirikdarini kullash makshdga muvofikdigi va samarali ekan- ligini kursatdi. Testlardan nazorat topshirigi sifatida foyda- lanilgan didaktik vaziyatlarning taxlili:

• 
  testlarni bajarish jarayonida tak,koslash muxim urin tuti- shini;
  
• 
  testlarni kullashda ukuv materialining uzlashtirilishini, dar bir talabaning umumukuv va kasbiy krbiliyatlari rivojidagi muammo va kamchiliklarning darajasini anikdash imkoni buli- shini;
  
• 
  test topshirikdari yuksak ukuv potensialiga ega ekanligini;
  
• 
  testning murakkablik darajasi turlicha bulgan t o p shi r i a r - dan tashkil togshshi darajalar buyicha sinalayoggan tayyorgarlikni tabak,alashtirish imkonini berishini;
  
• 
  test natijalari ukituvchiga uz faoliyatini muntazam ravishda tuzatib borish, muaylimlik ishini intensivlashtirish imkonini berishini kursatdi.
  

Tajribadan ta’lim sifatini kdyta ishlash, tadlil kdlish va utkazish uchun mas’uliyatni markazlashtirishda test nazorati nis- batan eng makbul usul disoblanishi ma’lum buldi.
Natijalar ta^lilidan sung tashxislashning strategik vazifa- lariga guzatishlar kiritiladi. Tuzatishlardan keyin yangi nazorat va tekshiruv topshirikdari badolanadi. Ular tekshiriladi, k;ayta ishlanadi, tadlil uilinadi va d.k. Urni kelganda bu siklni ^am shardlaymiz. Uning tulik, doirasi — bir yil. Birok, ta’lim sifa­ tini nazorat ^ilishning kompleks tizimini joriy k,ilish texno­ logiyami birgina bosuichinin g mavjud bulmasligi dam butun jamoa- ning darakatini yukda chik,arishi mumkin.
Tajribadan kurinishicha, ta’lim sifati:

• 
  peda’goglarning kasbiy ma^oratiga;
  
• 
  ukuv-ishlab chikdrish jarayonida pedagogik texnologiyalarga ega bulish darajasiga;
  
• 
  abiturientlarning kasb tanlash va psixodiagnostikasi nati- jalariga;
  
• 
  ta’lim oluvchi va uk.ituvchilar uchun kasb (mutaxassislik) buyicha standartlarga muvofik, ravishda ishlab chik,ilgan ukuv dasturi va kullanmalarining ilmiy-metodik ta’minlanishi va sifatiga dar tomonlama boglikdir. Ulardan birginasining uzgarishi dam butun tizimning uzgarishiga olib keladi. Uzgarishlar sifat jidatdan k,an- cha ijobiy bulsa, ta’lim muassasasi shunchalik yaxshi natijaga eri- shadi, bigiruvchining sifati govori buladi.
  

IV. 3.3. TA’LIM MUASSASASI F AOLIYaTINI BADOLASh

Barcha ta’lim muassasalarida badolash tizimi va jarayoniga to- bora kagga adamiyat berilmokda. Bu bejiz emas, negaki, bado ukuv- chilarga, ota-onalarga, tashkilotlarga, ta’lim tizimi bopщaruv xodimiyatiga, xukumat va butun jamiyatga ta’lim natijalarini «si­ fat» atamasidan foydalangan dolda uzlashtirish va samaradorlik tarzida badolash imkonini beradi. Badolash konsepsiyasining uzi oxirgi un yil mobaynida sezilarli uzgarishlarga uchradi; u endi nafak.at ukuvchilar va ular erishgan natijalarga, balki muassasa- larga, uk,ituvchilarga va butun ta’lim tizimiga daxldordir.

Vakolatlarning tak.simlanishi, muassasalar mustak;illigining oshishi, byudjetning ta’lim tizimiga uz faoliyati yuzasidan xiso- bot berish buyicha kuygan talablari badolashning adamiyati tobora oshishiga olib keldi. Badolash zarurligi tan olingan bulsa dam,
uni amalga oshirish murakkabligicha krlmokda; fakdt «son jixatdan» yondashuv kupincha umumiy bulib k,olayapti, ayni paytda, fak,at «sifat jixatdan» yondashuv xdm ob’ektiv mezonlar mavjud emasligini tas- dikdaydi. Shu tarifa turli tartibotlarning uygundigi sharoitdagina krnikdrli natijalarga erishish mumkinligi ayon bulayapti.
Masalan, umumiy urta ta’limning ikkinchi bosk,ichida ukuvchi- larni badolash kupincha an’anaviy, yanada anikrogi, «umumiy» tip- da bulib krlayapti. U yutuklarni ulchashga asoslangan bulib, shu ta­ rifa tanlash va badolash funksiyasini bajarmokda.
Buning ustiga ukish jarayonining uziga va badolashga tobora kuprok, e’tibor kdragilayapti (masalan, ta’limning boshkd boskrich- larida yetarli darajada kup kullanilmokda). Krlaversa, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablariga muvofik,, butun darakat ba- dolashda fakdt bilimning uzini emas, balki malaka kunikma va munosabatni dam disobga olishga yunaltirilgan. Umuman olganda, badolashning yaxshilanishi bir tomondan, ukrituvchilarning bado- lash sodasidagi kasbiy bilimdonligini mustadkamlash ork,ali, ik­ kinchi tomondan, «mos», «ishonchli» va «boshk.ariluvchan» yulni ish­ lab chikupi ork,ali ruyobga chikddi.
Muassasa nazarda tutiladimi yoki pedagogii, bundan kagiy na- zar, badolash dar doim fasat tor ma’nodagi samaradorlikning emas, balki sifatning dam ta’rifini topishni bildiradi. Ammo, eng avvalo, ran «Yaxshi makgab k,anday buladi?» yoki «Kimni yaxshi peda­
gog deyish mumkin»ligini bilish xususida ketmokda.
Keyingi yillarda ta’lim muassasalarini boshkdrish sodasida olib borilgan tadk;ik,otlar shundan darak beradiki, ta’lim sifa- ti, ta’lim jarayonining samaradorligi ularning vazifalari anik, belgilangan, yaxlit dasturi bulgan, ukuvchilar kup vaщ’ini konkret masalalarni dal kdnishga bagishlaydigan, uzaro boglangan pedago­ gik boshkdruv amalga oshiriladigan, ukdguvchilar uz malakasini mun- tazam oshiradigan va uz ukuvchilaridan kup narsalarni kutadigan, tartib-intizom dukm surgan, normativ badolash doimiy ravishda amalga oshiriladigan va nidoyat, ota-onalar damda jamoatchshshk bilan mustadkam alokd urnatilgan takdirdagina tan olinadi.
Yaxshi ta’lim muassasasi alomatlari ruyxatiga: ta’lim-tarbiya jarayonining tashkil etilishi, ma’muriy choralar, ta’lim siyosati- ni ishlab chik,ish jarayoni, boshkaruv xodimlari tarkibi (muditi), uk,ituvchilarning malakasini oshirish, taglim jamoasi va madal- liy ta’lim boshkaruv xodimlari bilan alokdlar, TM madaniyati kabilar kiritilishi mumkin.
Shu tarifa, TMni badolashda uzaro alok,adorlikda kurib chik,i-
ladigan uchta omil: uk,ituvchi, ta’lim muassasalari, tashkd tashki- lotlar kdtnashadi.
Xakdoniy badolash ob’ektiv ravishda kugщirrali: siyosiy, idti- sodiy, pedagogik, texnik va datto, axlokiy muammo bulib k,oldi.
Ta’lim sifatini bonщarishning dozirgi nazariyasi va amaliyo- tidagi muxim muammo baxolashning mak,sad va metodikasini ishlab chikish xisoblanali. Xozirgi paytgacha badolash test utkazish bilan bir xil deb disoblanar edi. Yukrrida ta’kidlanganidek, ta’lim sifatini badolash ta’lim muassasasi faoliyati yunalishlarining kengrok, doirasini kdmrab oladi.
Oxirgi yillarda ta’lim muassasalarini badolash doimiy tash- vishda bulib k,oldi. Agar ukuvchilarning yutukdari asosiy mezon bulib tuyulsa, dar bir muassasani alodida shartlarini disobga oluvchi boshkd kursatkichlar: uk;iguvchi va ukuvchi munosabatlari, pedagog- larning malakasi, mavjud moliyaviy manbalar, ukuvchilarning ij- timoiy muditi, IJGIMOIY-IK.TISODIY asos dam disobga olinishi lozim va x;.k. Anik, ulchanadigan natijalardan tashkdri, muassasa oladitan «kushimcha k,iymat» tushunchasi dam ki zik.arli mezon bula olishi mumkin.
Umuman olganda, ta’lim muassasasini badolash ichki uzini-uzi badolash va tasщi badolashni uz ichiga olishi kerak, degan fikrga kushilish mumkin.
Pedagoglarni badolash dam nidoyatda nozik masala disoblanadi. Moliyaviy advol (xizmat buyicha dak, tulash) bilan botik, chora si­ fatida u samarasiz bulib, kupincha ba’zan ta’lim muassasasi ichida keskinlikni, zidsiyatlarni keltirib chik,aradi. Uk,itishni yaxshi- lash va kasbiy ravnak,k,a olib keluvchi chora sifatida u kuprok, xay- rixodpik bilan kurib chik,iladi. Uk^puvchilar uz sodasining konk- ret bosk^chlarida va bevosita ta’lim muassasasida ularning ixtiyo- riy ishtirokini k,amrab oluvchi damda uzini-uzi badolash va damkasblarni badolashni uygunlashtiruvchi metodlar muvaffakdiyat- ga olib keluvchi eng mak,bul omil disoblanadigandek tuyuladi. Pe- dagoglarning uz badosiga umumiy munosabati «muassasa madaniyati» bilan tugridan-tugri botik, ekanligi dam k,ayd etiladi. Bu — ish vaziyati (muditi), ierarxik nufuz, jamoadagi shaxslararo munosa- batlar, uzaro ishonch, ta’lim loyidasi va d.k.
Shu narsa tobora anik, bulib bormokdaki, ta’lim tizimining tayanch (asosiy) birligi, xususan urta ta’limda, sinf emas, balki ta’lim muassasasining uzi va uning muditidir. Gai turli ishti- rokchilar — ukituvchi va ukuvchitarning rolini individual («men va mening ixtisosim!») tushunishdan umumiy javobgarlik va dam- korlikni tushunishga utish tugrisida ketmokda. Aynan kup profes­ sional «ta’lim jamoasi» atrofida ta’lim va tayyorgarlik, muassa­ sa ichidagi birgalikdagi boshkaruv amalga oshirilishi kerak. Shu-
ningdek, pedagogik jamoa «ta’lim damjamiyagm» (oila, xokimiyat, ik^tisodiyot, jamoat tashkilotlari va x.k.)ni tashkil etuvchi tashk;i dunyo uchun ochik, bulishi lozim. Faoliyat yuritishning bunday tuzil- masi uz nomiga munosib pedagogik loyщaning yaratilishiga olib keladi. Bunday yondashuv boshkacha ustunlikni dam beradi: u «jamoa- ning jamoaviy vakolati» degan k;izik,arli goyani amalga kiritadi. Xar bir kishi uzining shaxsiy vakolatini keltiradi, lekin undan barcha vakolatlarga ega bulish kutilmaydi.
Bunday faoliyat yuritish bilan boglik, talablar juda xam kup: eng avvalo, xamkorlikka taallukdi va biz ushbu xisobotda keltir- gan barcha narsalarni yodga olish mumkin; bu yerda muassasadagi bar­ cha xodimlarning boshkaruvda birgalikdagi ishtiroki zarurligini kushimcha k,ilish lozim; shu ma’noda muassasa bopщaruv xodimining roli birinchi navbatdagi masala bulib koladi.
Tayyorlash (ta’lim) masalasiga kelsak, uning yangi istikbolining natijalari xam juda muximdir. Uzbekistonda ukituvchilarning tayanch tayyorgarligi soxasida juda kup ishlar amalga oshirilgan: talablar darajasi oshirilgan, taxsil mudsati kupaygan, professionallashgan, nazariya va amaliyot yaxshirok, uygunlashtirilgan, pedagogik va didak- tik bilimdonlik rivojlangan, ilmiy ishlar bilan alokd mavjud, yangi texnologiyalardan foydalanilmokda va dk. Ammo uzini-uzi ba- Xolashga («uzini-uzi tan&ds kdluvchi muallim»), nisbiy bilimdonlik va kommunikatyvlikka, predmetlararo alokaga, jamoada ayirboshlash va ishlashga xali kam e’tibor berilmokda... Vaxolanki ular xayotda, pedagogik bilimdonlik singari, juda muxim axamiyatga egadir.
Ta’lim bilan boglik bulmagan xodimlarni shujumladan, muassasa boshkdruv xodimlari yoki ma’murlarni tayyorlashga kupincha e’tibor- sizlik bilan karaladi. Uzluksiz ta’limga kelganda (garchi, bir umr tayyorlash xakdda goyaga xamma kushilsa xam), u xam juda kam rivojlan­ gan. Umid bogaasa buladigan tendensiyalar sifatida shuni kayl etish lozimki, muassasa doirasida uzluksiz ta’lim ma’kullangan, u ishti- rokchilarning real edtyyojlariga javob beradi, mavjud vakolatlardan foydalanishga (xamkasblar yordamida tayyorlash) va xatto ta’lim muas- saeasining muxim «bopщaruv elementa» bulishiga imkon beradi.