Majburiyatini

Ichki, protsessual kursatkichlar — krbiliyat va imkoniyatlar tavsifi. Xar bir ukuvchida malaka va kunikma bilan birga fikrlash kobiliyatini, shuningdek, muloda za yuritish, bilishdan zaik; olish. kszikuvchanlik kobiliyatini shakllantirish zarur. Keltirilgan ta’- rif ichki ^obiliyax va imkonnyatlarga taallukdi. Birok,, ular mazkur k,obiliyatlarni (kutilayotgan natijalar tavsifini) k,ay tarzda ulchash mumkinligini yoki ularni shakllantirish uchun nima kdlish zarur- ligini (ta’lim sharoitlarining tavsifini) kursatmaydi.

Ta’lim malakasining tavsifi. Oi za ki va yozma nugkda muayyan kommunikativ malakani, uk,ib uk,ish, arifmetik disob-kitob va kat- taliklarni uz ichiga oluvchi disoblash kunikmalarini shakllanti­ rish zarur. Ularga uz tengdoshlari bilan birga yashash, ulardagi ta- fovutlarga durmat va tushunish bilan munosabatda bulish, ularning tutoularini tushunish va badam kurish malakasi zarur buladi. Ularga musta kil karor kabul k,ila olish, zaruriy dollarda esa tashki bo- simga bardosh bera olish malakasi kerak.

Ushbu ta’riflar, juda umumiy bulishiga k;aramay ta’lim mu- vaffak,iyatini kay tarzda badolash tugrisida muayyan tasavvurni be­ radi, chunki ularning mualliflari kutilgan natijalar dakddagi tasavvurga murojaat k,ilishadi. Ushbu tasavvurlardan kelib chik;ib, dukumat dujjatlari asosida mak,sadlarni ishlab chik,ishda natija­ lar (kommunikativ malaka, disob-kitobga oid kunikmalar, kechin- malarni tadlil k,ilish malakasi)ni badolash narametrlarini pi- shitib, belgilab olish mumkin, keyin ularni mezon sifatida ilga- ri sursa buladi. Ta’riflarda ta’lim sharoiti dakdsa dam, ichki parametrlar — k,obiliyat va imkoniyatlar xakida dam dech narsa de- yilmaydi.
Mazkur vaziyatlar texnologik sxemaga muvofik, mak,sadlarni kuyishda kirishdagi parametr («jarayon» tavsifining ta’lim bi­ lan boyushk, sharti, ukuvchilarning k,obiliyat va imkoniyatlari) damda chik,ishdagi parametrlar (uziga xos ta’lim «madsuloti» bulishi ta’­ lim natijalari tavsifi) sifatida kurib chikdlishini izodlab utish joiz. Bunday sxemalashtirish birmuncha sun’iy tuyulishi mumkin, chunki ta’lim jarayoni sharoitlari protsessualligi ichki omillar — bolalarning k,obiliyat va imkoniyatlaridan kam emas? Yana dam no- zikrok, masala — k,obiliyat va imkoniyatlarga nisbatan statistik k,arash, uning rivojtanishi ta’lim natijalaridan biri sifatida vok,e bulishi mumkin va lozim. Shuning uchun, bizningcha, bolalar kdtnashgan ukuv faoliyati turlarini protsessual parametrlar, deb disoblash tugrirok, bular edi. Birok, mazkur protsessual parametr­ lar ukuv jarayonining uziga tegishli bulgan, mak,sadlarni kuyish- ning boshk,a bir darajasida iaydo bulishi mumkin (va paydo bula­ di dam).
Ta’lim maksadlari tadlilidan kelgirilgan misollardan kuri- nishicha, ular dastavval (maktabga umumiy tilaklar rudida) kuyil- ganda, odatda, juda umumiy, noanik xarakter kasb etishadi xamda ta’lim natijalari olinadigan sodalar tavsiflanib, ularga kan- daydir muayyan xarakteristika beriladi. Erishilishi mumkin bulgan ta’lim natijalari xak,idagi tasavvurlar kanchalik keng ka mroil i bulsa, konkretlashtirish darajasi shuncha kjor i buladi.
Keltirilgan ta’riflardan kurinadiki, vakt utgan sayin mak­ sadlar kuyishda katta aniklik sari siljish yuz bermokda, albatta, bu ukituvchilarning dar kungi mednati tufaylidir. Bu yerda ta’lim maksadlarining umumiy kuyilishidan kelib chik,ib utkaziladigan, ularning tushuntirilishi va kurilishini anikdashtiradigan tad- birlar foydalidir. Bunday aniklashtirish jarayonida maksadning asosiy mazmuni uzgartirilmaydi, birok, yetishmayotgan parametrlar buyicha oxirigacha kuriladi.
Pedagogik texnologiyalar tarafdorlarining, ta’lim maksadla- rining predmet mazmuni, ukituvchi yoki ukuvchi faoliyati jarayoni orkali aniklanishi ta’limning taxmin kilingan natijalari dakida tulik tasavvur bermaydi, degan fikriga kushilmasdan bulmaydi. Buning ustiga, maksadni aniklashning bunday usulida ukituvchi­ ning ishi uziga xos marosimga aylanib ketishi mumkin. Uzok mud- datli rivojlanish maksadlariga kelsak, ularga erishish kundalik ukuv jarayoni doirasidan chikadi. Shuning uchun ularning zarurli- gini tan olgan takdirda dam, ularning noanikdigini, mujmalli- gini inkor etmaslik kerak.
Pedagogik texnologiya tavsiya etadigan maksadlarni kuyish usu- li vositalarga boyligi bilan ajralib turadi. Ularda ta’lim mak­ sadlari ukuvchilarning darakatlarida ifodalanuvchi ta’lim nati­ jalari orkali ta’riflanadi-ki, ukituvchi yoki boshka ekspert ularni anik anglab olishi mumkin.
Birok ushbu samarali goya dam kuplab kiyinchiliklarga duch kela­ di. Ta’lim natijalarini kaysi yul bilan darakatlar tiliga utka- zish mumkin? Uning bir ma’noliligiga kanday erishiladi? Bu ma- salalar ikkita asosiy vosita orkali, ya’ni:

• 
  maksadlarning toifasi va izchillik darajasi (ierarxiya) aj- ratilgan anik tizimini belgilash — bunday tizimlar pedagogik taksonomiya nomini olgan;
  
• 
  ta’lim maksadlarini ta’riflash uchun maksimal darajada anik, konkret tilni yaratish yuli bilan dal kilinadi-ki, ukituvchi uncha- lik anik bulmagan ba’zi ta’riflarni shu til vositasida tushunti- rib berishi mumkin.
  

Pedagogik maksadlarni taksonomiya yordamida belgilash usulini batafsilrok kurib chikamiz. Bu usulning kup jidatlari amerika-
lik olim B. Blumning ilmiy ishlarida ishlab chik,ilgan. «Taksono­ miya» tushunchasining uzi (grekcha taxis — tartib bilan joylashish, nomos — konun) biologiyadan olingan. U ob’ektlarning shunday tizimlashtirilishi va tasniflanishini bildiradiki, bu ularning tabiiy alokadorligi asosiga kur iladi. Undan kategoriyaning iz- chil joylashuviga kura murakkabligi ortib boruvchi (ya’ni, ierar­ xiya) ob’ektlarini ta’riflash uchun foydalaniladi.
Bunday pedagogik maksadlar sxemasini guzish vazifasi ilk bor AKD1da urtaga tashlangan. Ikkinchi jadon urushidan sung kollejga kirish imtidonlarini oluvchi kumitaga kirgan B. Blum boshlik, bir gurud pedagog va psixologlar pedagogik makradlarni tartibga solish va anik ta’riflashning umumiy koida va usullarini ishlab chikish uchun kup yillik tajriba utkazishdi. 1956 yili «Taksonomiya»ning birinchi kismi chop etildi, unda bilish (kognitiv) sodasidagi mak- sadlarning ta’rifi uz ifodasini topgan edi. Maksadlarning bunday tizimi xalkaro mikyosda mashxur bulib ketdi. Undan ukitishni reja- lashtirish va uning natijalarini baxrlashda foydalanilmokda, u yangi kurslardagi sinov tekshirishlarida ishonchli vosita vazifasini utay- di. Keyingi un yillikda D. Kratvol va boshka olimlar tomonidan
«Taksonomiya»ning ikkinchi kismi (samara sodasida) yaratildi.
Ushbu urinda «taksonomiya» ukituvchiga beradigan instrumental imkoniyatlarga dikkatni karatamiz. Eng avvalo, u kamrab oladigan faoliyat sodalari va ularga mos maksadlarni ta’riflab beramiz.

1.