Мактабгача тарбия ёшидаги болалар нутқининг ривожланиш хусусиятлари

II. Bob. MAKTABGACHA TA‘LIM TASHKILOTLARIDA BOLALARNI MAKTAB TA‘LIMIGA TAYYORLASHNING KOMPETENSIYAVIY YONDASHUVLARI.
2.1. Maktabgacha yoshdagi ( 6-7 yosh) bolaning umumiy muhim kompetensiyalari.

Maktabning bola shaxsiga qo’yadigan asosiy talablaridan biri psixologik tayyorgarlikdir. Bolaning psixologik tayyorligi uning jamiyatdagi ijtimoiy mavkeini o‘zgarishi va kichik maktab yosh davridagi bolalar o‘quv faoliyatining o‘ziga xosligi bilan uzviy bog‘liq . Shuni taʼkidlab o‘tish joizki, maktabga psixologik tayyorgarlik doimiy xisoblanmaydi, balki u doimo o‘zgarib boyib boradi. Psixologik tayyorlikning tarkibiy jixatlari: intellektual (aqliy), maʼnaviy va irodaviy tayyorgarlikdan iboratdir. Aksariyat xollarda bolaning aqliy rivojlanganlik darajasi hakida gapirilganda uning so‘z boyligi zaxirasi bilan aniqlanadigan aqliy bilimlari mikdoriga ko‘proq eʼtibor beriladi. Ota-ona, hatto ayrim o‘qituvchilar ham bola qanchalik ko‘p bilsa, u shunchalik rivojlangan bo‘ladi, deb o‘ylaydilar. Aslida esa unday emas, fan-texnika, ommaviy axborot vositalarining keng tarqalganligi tufayli bugungi kun bolalari go‘yo maʼlumotlar ummonida suzib yurgandek bo‘lmoqdalar. Bu esa ulardagi so‘z boyliklarning keskin o‘sishiga asos bulmokda, lekin bu ularning tafakkuri ham shunday jadallikda rivojlanayapti, degan gap emas.

Maktabda amal qilinayotgan o‘quv dasturlarini o‘zlashtirish boladan narsalarni takkoslay bilish, tahlil kilish, umumlashtirish, mustaqil xulosalar chiqarish kabi bilish jarayonlarining yetarlicha rivojlangan bulishini takozo etadi. Shuning uchun ham hozirgi kunda maktab amaliyotchi psixologlari tomonidan bolalarni birinchi sinfga qabul kilish jarayonida keng foydalanilayotgan psixodiagnostik vositalar, testlar, so‘rovnomalar, asosan bolada yuqorida keltirib o‘tilgan xususiyatning rivojlanganlik darajasini aniklashga mo‘ljallangan metodikalardan iboratdir. 5-7 yosh bolaning maktabga intellektual (aqliy) tayyorligining yana muhim ko‘rsatkichlaridan biri bu ulardagi obrazli tafakkurning oliy darajada rvojlanganligidir. Bularga tayangan holda bola atrof-muhitdagi narsa-xodisalar o‘rtasidagi eng muhim xususiyatlarni, munosabatlarni farklay olish imkoniyatiga ega buladi. Bu o‘rinda bolalar chizmali tasvirlarni shunchaki tushunibgina kolmay, balki ulardan muvaffakiyatli foydalana oladigan bo‘ladilar. Biroq ularning tafakkuri umumlashtirish xislatlariga ega bula borsada, predmetlar va ularning (tafakkuri) o‘rnini bosuvchilar bilan aniq hatti-harakati obrazliligicha qolaveradi. Maktabgacha yosh davridayok bola kichik maktab yosh davrida yetakchi faoliyat turi bo‘ladigan – o‘quv faoliyatiga tayyorlangan bo‘lishi lozim. Bunda bolada maʼlum bir tegishli masalalarning shakllangan bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Bunday malakalarning asosiy xususiyatlaridan biri bolaning o‘quv topshirig‘ini ajratib olishi va faoliyatni mustaqil maksadga aylantira olishidir. Bunday jarayonlar birinchi sinf o‘quvchilaridan topshiriqda o‘zi belgilagan o‘zgarish, yangilik alomatlarini qidirib topa bilish va ulardan hayratlanishni, qiziqishni talab kiladi. Bunday topshiriqlar amaliy ishlarga aylantirilsa yoki uyin tarzida bajarilsa, osonrok kechadi va bola o‘zlashtiradi. Yuqorida to‘xtalib o‘tganimiz intellektual tayyorlik bolaning maktabda muvafaqqiyatli o‘qib ketishi uchun yagona zamin emas. Agar bola zarur malaka va ko‘nikmalar zahirasiga ega bo‘lsa, unda intellektual rvojlanganlik darajasi ham yuqori bo‘lsa-yu o‘quvchilikning ijtimoiy holatiga shaxsan tayyor bo‘lmasa, maktabda o‘qib ketishi qiyin kechadi. Agar o‘qituvchi yoki ota-ona uni o‘qishga qiziqtira olmasalar, o‘quv vazifalarini zo‘rma-zo‘raki, sifatsiz, qo‘l uchida bajaradilar. Bundaylarda zarur natijalarga erishish qiyin bo‘ladi. Eng yomoni, bu yoshda maktabga borishni hohlamaydigan bolalar ham uchrab turadi. 5-7 yoshli bolaning maktabga borishdan bosh tortishi asosan uni tarbiyalashda ota-onalar tomonidan yul quyilgan xatoning oqibati hisoblanadi. Ayrim ota-onalarda maktabgacha yosh davridagi bolani maktab bilan qo‘rqitish hollari ham kuzatiladi. • Ikkita gapni eplab gapira olmasang, maktabda qanday o‘qiysan? • Sanashni bilmaysan-u, maktabga qanday borasan? • Maktabga borsang, o‘rtoklaring bu qiligingdan kulishadi! • Hech narsani bilmaysan, maktabga borsang bizni uyaltirasan! Kabi taʼna-dashnomlar, bolada maktabdan qo‘rqish, undan xavfsirashning shakllanishiga asos bo‘lishi mumkin. Shunday qo‘rquv bilan maktabga borgan bolalarning maktabga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirish, ularda o‘ziga nisbatan ishonch uyg‘otish uchun haddan ziyod kuch, vaqt, mehnat, sabr-toqat, chidam, eʼtibor zarur bo‘ladi. Bu esa bolada oldindan maktabga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirishga qaraganda shubhasiz, murakkab jarayondir. ahamiyatga ega bulishi muhim ahamiyatga ega. Bunday muloqot bolaning kattalar eʼtiboriga va hamdardligiga bo‘lgan ehtiyoj va ehtiyojlarni kattalar tomonidan qondirilishi bilan xarakterlanadi. Muloqotning bu shakliga erishgan bolalar uchun kattalarga eʼtibor, ular murojatini tinglash va tushunishga intilish va kattalar tomonidan ham ularga nisbatan shunday eʼtibor kursatilishiga bo‘lgan ishonch xosdir. Bunday bolalar kattalarning turli vaziyatlarda (ko‘chada, uyda, mehmonda, ishxonada) o‘zlarini kanday tutishlarini farklay oladilar. Kattalarning bunday xulkni anglash evaziga bolalar ham kattalarga, o‘qituvchilarga, shu vaziyatga mos ravishda munosabatlarni namoyon kiladi. Agar bolada kattalarga nisbatan bunday munosabatlar shakllanmagan bulsa, unga mos ravishda kattalarga nisbatan ham tegishli munosabat yuzaga kelmaydi, bu esa albatta bola bilan olib boriladigan taʼlim jarayonini murakkablashtiradi. Ota-onalar har bir bola ruxiy rivojlanishida o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi va bu xususiyatlar ularning u yoki bu faoliyat turini egallashida namoyon bulishini yodda tutishlari lozim. Baʼzi bolalar endigina birinchi so‘zlarni o‘zlashtirganlarida ularning tengkurlari allakachon maʼlum bir iboralar bilan gaplasha oladigan bo‘ladilar. Taʼlim jarayonida bola imkoniyatlarining namoyon bo‘lishi maʼlum
darajada nasliy omillar bilan ham bog‘liqdir. Bolalar o‘z temperament xususiyatlariga ko‘ra ham bir-birlaridan ajralib turadilar: • Xushchaqchaq, sergap, quvnoq, hayotning o‘zgaruvchan sharoitlariga tez moslasha oladigan bolalar - sangvinnik temperamentga mansub bo‘ladilar. • Ko‘pincha noxush kayfiyatda yuradigan, taʼsirchan, kamgap, sust bolalar – melanxolik temperamentga kiradilar. • Xotirjam, befarq, kamharakat, nutqi sust bolalar – flegmatiklardir. • Jahldor, betoqat, serzarda, harakatchan bolalar – xolerik hisoblanadilar. Bolalar kattalarning yordamiga muxtoj bo‘lishiga qarab ham bir-birlaridan farq qiladilar. Baʼzi bolalar biror hatti-harakatni bajarishni bir necha marta ko‘rsatish, tushuntirish, ketidan ergashtirish kerak. Boshqa bolalarga esa bajariladigan ish bir marotaba ko‘rsatilsa yetarli buladi. Shunday bolalar ham borki, ular berilgan vazifani mustaqil bajaradilar. Bolalar o‘zlarini qiziquvchanlik, aqliy faolliklariga qarab ham bir-birlaridan ajralib turadilar. Baʼzi bolalar ko’p savol beradilar va harakatchan bo’ladilar, baʼzi bolalarni esa hech narsa qiziqtirmaydi. Ota-onalar bolalaridagi o‘ziga xosliklarni kanchalik chuqur bilsalar, ularga o‘rgatishni muvaffaqiyatli tashkil qila oladilar. MTTda bolalarning jismoniy jihatdan o‘sishlariga qanchalik eʼtibor berilsa, ularning aqliy va axloqiy o‘sishlariga ham shunchalik eʼtibor beriladi. Ularning maktabga chiqishlari doimo nazarda tutilib, o‘tkaziladigan turli didaktik mashh-lotlarda bolalarning idroklari, tasavvur va xotiralari, xayol hamda tafakkurlari, irodalari sistemali tarzda taraqqiy ettirib boriladi. Bolalarni maktabdagi o‘qish jarayoniga tayyorlashda ularning nutqini o‘stirish, juda zarur shartlardan biridir. Shuning uchun tayyorlov guruhidagi bolalarni maktabdagi o‘qishga tayyorlashda o‘z ona tillarini yaxshi o‘rganishlariga, yaʼni so‘z boyligini orttirish¬ga, to‘g‘ri talaffuz va to‘la hamda to‘g‘ri jumla tuza olishlariga aha¬miyat berish kerak. Bolalarning tashqi olam haqida tasavvurlarini kengaytirish, boyitishdir. II.2. Mttda bolaning rivojlanishida ota onalar bn hamkorlik ishlari.
Ijtimoiy ko'nikmalarga ega bo'ling, bolaning maktabgacha ta'limdan olgan muhim narsalaridan biri bu ijtimoiy ko'nikmalardir. Maktabgacha ta'lim bolalarning boshqa bolalar va o'qituvchilar bilan mustaqil muloqot qilishlari uchun platformani taqdim etadi. Ular ko'plab guruh mashg'ulotlari orqali baham ko'rishni, sog'lom tarzda raqobatlashishni va o'z yoshdagi bolalar bilan aralashishni o'rganadilar. Ular samarali muloqot qilishni, ko'rsatmalarni tushunishni, buyruqlarni bajarishni va o'zlarini tartibli tutishni o'rganadilar. Maktabgacha ta'lim mo''tadil uyatchan bolalar uchun foydali bo'lishi mumkin, bu ularga o'zini tutishga yordam beradi va shu bilan ularning introvert bo'lib qolishining oldini oladi. O'yin orqali o'rganishda maktabgacha ta'lim o'yin vositalari orqali o'rganish va bilim beradi, bu bilan bolalar uchun o'rganish qiziqarli bo'ladi. Turli tadbirlar bolalarga ranglar, shakllar, harflar, raqamlar kabi asoslarni qiziqarli va qiziqarli tarzda tanishtirish uchun maxsus rejalashtirilgan. Rasm chizish va barmoq bilan bo'yash, raqs va qo'shiq darslari, loydan modellashtirish, blok qurish va sanash, hikoya qilish darsi, tabiatda sayr qilish, mashg'ulot kitoblari kabi mashg'ulotlar bolalar uchun o'rganishni quvonchli tajribaga aylantirishga qaratilgan. Ijodkorlikni oshirish maktabgacha ta'lim muassasasida taklif etilayotgan turli ixtirochilik faoliyati bolalarda tasavvur va ijodkorlikni rivojlantirishga qaratilgan. Ular ijodiy vositalar orqali tushunchalarni o'rganish va o'rganish uchun keng imkoniyatlarga ega. Badiiy faoliyat orqali o'rganish nafaqat tushunishni osonlashtiradi, balki yaxshi eslab qolishga yordam beradi. Dvigatel ko'nikmalarini targ'ib qilish Maktabgacha ta'lim muassasasida ko'plab interaktiv va jismoniy mashg'ulotlar bolalarning motorli ko'nikmalarini rivojlantirish va rivojlantirishga yordam beradi. Koptokni ushlash va dumalash, munchoq iplarini o'rash, qurilish bloklari, oddiy qog'oz buklash usullari, rang berish, narsalarni elim bilan yopishtirish, bo'shliqlarga to'g'ri shakllar kiritish kabi o'yin mashg'ulotlari bolaning harakat qobiliyatini rivojlantirishda va qo'l-ko'zni muvofiqlashtirishda muhim rol o'ynaydi. Har xil turdagi jumboqlar va yoshga mos o'yinchoqlar bilan o'ynash miyani faollashtirishga yordam beradi va bolalarning kognitiv rivojlanishiga yordam beradi. Bolani boshlang'ich maktabga tayyorlaydi. Maktabgacha ta'lim bolani kelgusi ta'lim va maktab hayotiga tayyorlaydi. Bu kichkintoylarga yangi narsalarni o'ynoqi va ijodiy tarzda o'rganishlari mumkin bo'lgan qulay muhitni ta'minlash orqali ularning uylaгi va ota-onalaгi qulayligi va xavfsizligidan tashqaгi hayot haqida xabardorlikni shakllantiгishning ajoyib usuli.
Ota-onalar bilan ishlash - bu o'qituvchi faoliyatining eng muhim jihatlaridan biri bo'lib, bola atrofida umumiy ta'lim sohasini shakllantirish, kattalar ta'sirining izchilligini ta'minlash orqali bolalarning ruhiy salomatligini saqlashga qaratilgan.
Bolalar bog'chasi o'qituvchisining o'quvchilarning ota-onalari bilan ishlashining o'ziga xos xususiyatlari:

• 
  ota-onalarning ko'pchiligining ma'lumot darajasi va yuqori ijtimoiy holati;
  
• 
  o'quvchilarning ota-onalari ish bilan ta'minlanishining yuqori darajasi;
  
• 
  hozirgi bosqichda DOW o'quv jarayonining sifatiga nisbatan yuqori darajadagi umidlar.
  

Shu munosabat bilan ota-onalar bilan o'zaro munosabat o'qituvchi tomonidan quyidagi printsiplarga muvofiq amalga oshiriladi.

• 
  yuqori professionallik;
  
• 
  ota-onalar va ularning farzandlariga do'stlik va hurmat;
  
• 
  maxfiylik va hissiy xavfsizlikni ta'minlash;
  
• 
  maktabgacha ta'lim muassasasi o'qituvchisining ochiqligi va uchrashuvga tayyorligi;
  
• 
  ota-onalarni o'qituvchiga turli xil yo'llar bilan aralashishga undash;
  
• 
  o'quv jarayonining barcha ishtirokchilari bilan ishlashning maqsadga muvofiqligi, izchilligi va izchilligi, bolalarning maktabgacha ta'limning barcha darajalarida ota-onalar bilan hamkorlikda ifodalangan ishlarning izchilligi;
  
• 
  faol o'zaro ta'sir usullarining ustuvorligi: munozaralar, davra suhbatlari, rolli va biznes o'yinlar, mashg'ulot elementlari bilan mashg'ulotlar, psixoterapevtik usullardan foydalanish (yengillik, vizualizatsiya, art-terapiya elementlari, ertaklar va boshqalar).
  

  Bolalarni psixologik-pedagogik qo'llab-quvvatlash maqsadlarini amalga oshirish uchun quyidagi yo'nalishlar bo'yicha ishlar olib boriladi:
1. Bolalar bog'chasida va yosh bolalar bog'chalarida bolalarning moslashish davri o'tish darajasi, uyda o'zini tutish xususiyatlari va ish yukining o'zgarishiga munosabat bildirish maqsadida ota-onalarni so'rov; ota-onalarning ta'lim sifatidan qoniqishini monitoring qilish dOE jarayoni, shu jumladan ma'muriyat va barcha o'qituvchi xodimlarning bolalar bog'chasida o'quv jarayonini tashkil etish bo'yicha istaklarinito'plash.


XULOSA
Xulosa qiladigan bo`lsam, Bolaning rivojlanish sohalari kompetensiyalari haqida tushuncha olib borilishi lozim. Bolaning rivojlanish eng kata maqsadlaridan biri bo`lgan shaxsga yo`naltirilgan ta`lim bugungi kunda maktabgacha ta`lim tashkilotiga e`tabor qaratishimizni ko`rsatmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolaning to’laqonli rivojlanishi uchun rivojlantiruvchi – predmetli o’yin muhiti va kattalarning ular bilan mazmunan boy muloqoti yagonaligi ham zarur omil hisoblanadi. Shunday ekan, maktabgacha ta’lim tashkilotida rivojlantiruvchi predmetli o’yin muhitini yaratish jarayoni psixolog, pedagog maslahatiga binoan tashkil etilishi kerak. Rivojlantiruvchi predmetli o’yin muhitining har bir komponenti qulaylik tamoyili, bola rivojlanishining asosiy qonuniyatlariga mos kelishi kerak. Rivojlantiruvchi predmetli o’yin muhiti turli yoshdagi bolalar tarbiyasiga oid pedagogik vazifalar va faoliyatni rivojlantirish qonuniyatlariga javob berib, predmetli o’yin muhitidan iborat bo’ladi. Tarbiyachilar barcha yosh guruhlarida rivojlanish markazlariga rahbarlik qilar ekanlar, bolalarni maqsadli yo’naltirib, ularni kuzatish va nazorat qilish talab etiladi. Rivojlantiruvchi predmetli muhit bola shaxsini qobiliyatlarini rivojlantirish jarayonini tezlashtirish uchungina xizmat qilib qolmay, bolalarni ijodkorlikka, tashabbuskorlikka, mustaqil izlanishga, o’z kuchiga ishonishlariga, yangilikka intilishga, yaratuvchanlikka undaydi. Kuzatish va tahlil asosida kutilayotgan natija, muammolar, yechimlar tarbiyachi har hafta oxirida bolalarning o‘z maqsadlariga erishgan yutuqlarini qayd etadi, agar shunday bo‘lsa, muammolar pedagogning va bolalarning va uning ota-onalarining shaxsiy ishi bilan belgilanadi.Shunday qilib, rivojlanish markazlarida to‘g‘ri tashkil etilgan ishlar har bir bolaga o‘ziga yoqadigan narsani topishga, uning kuchli va qobiliyatiga ishonishga, kattalar va tengdoshlar bilan o‘zaro munosabatlarni o‘rganishga, tushunishga imkon beradi va ularning his-tuyg‘ularini va xatti-harakatlarini baholashga imkon beradi va aynan shu rivojlanish ta’lim asosida olib boriladi.
Bolaning rivojlanish sohalari kompetensiyalari haqida tushuncha, bola kimningdir istagiga ko’ra emas, o’z imkoniyatlari, salohiyati, tabiati xususiyatlariga mos ravishda shakllanadi. Shaxsga yo’naltirilgan ta’limning markazida bolaning o’z imkoniyatlarini to’la namoyon etishga intilishi, yangi tajribani qabul qilishi, turli hayotiy vaziyatlarda ongli ravishda qaror qabul qilishga qodirligi turadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida rivojlantiruvchi pedagogik muhitning sifatlari: bolalar yoshiga mosligi, estetik jihatdan ko’rkamligi, gigiyenik talablarga javob berishi, tinchlik va xavfsizlikni ta’minlanganligi, bolalarni barchasi foydalanishi mumkinligi, bolalar ruhiyatiga mosligi, rivojlantiruvchi ahamiyatga egaligidir. Agarda jismoniy xatti-xarakatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan o’yinlar bolalarda chakkonlik, epchillik, chidamlilik, kat’iylikni tarbiyalasa, intellektual, konstruksiyali o’yinlar ularni uylashga, fikrlashga, mantikiy tafakkur yuritishga urgatadi. “O’yin inson xayotining xayotining xar bir davri uchun uning ruxiy rivojlaniqhini belgilovchi yetakchi faoliyat turi xisoblanadi. Fakat o’yinda va o’yin orkali bola vokelikni, shu jumladan, kishilar ijtimoiy munosabatlarini, xulkini, xatti-xarakatlarini bilib oladi” .Tarixiy taraqqiyot jarayonida o’yin nafaqat bolalar, balki kattalar xayotidan xam aloxida o’rin egallashga muvaffaq bo’lindi. Zamonaviy sharoitda intellektual, kompyuter, iqtisodiy, xarbiy, kasbiy, sport va maishiy xordik chikarishga kumaklashadigan o’yin modellari xam kattalar orasida keng ommalashgan.
Xulosam so`ngida shuni takidlay olamanki Bolaning rivojlanish sohalari kompetensiyalari haqida tushuncha ertangi yosh avlodning barkamol bo`lib rivojlanish poydevoridir.