Maktabgacha tayyorlov guruhida sanashga va hisoblash faoliyatiga o‘rgatish vazifalari Mundarija: I. Bob. Miqdor va sanoq. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o’qitish o’ziga xos xususiyati

1.2. Bolalarda son- sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish sanashga o’rgatish

Bolalarda son- sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish sanashga o’rgatish davomi

Dastlabki mashg’ulotlarda tarbiyachi sanash namunasini ko’rsatib o’zi sanaydi, bolalar esa u sanagan buyumlarning umumiy miqdorinigina aytadilar, ya’ni sanoq jarayonini tarbiyachi o’z zimmasiga oladi, sanoq natijasini bolalar aytishadi.
Sanoqqa o’rgatish bir – birining ostiga parallel joylashgan 2 qator buyumlar guruhini taqqoslash asosida tuziladi. Taqqoslanuvchi guruhlar soma –yon turgan sonlarni ifodalashi kerak: 1 va 2,2 va 3,3 va 4,4 va 5. bu sonining hosil bo’lish prinsipini o’zlashtirish uchun ko’rsatmadi asos hosil qiladi, bolaning bir to’plam bir son bilan, ikkinchi to’plam boshqa son bilan atalishini tushunishga yordam beradi.
Masalan, tarbiyachi sanoq zinasi (narvoni) ning pastki pog’onasiga 2 ta buyum (2 ta archa) qo’yadi, ularni qayta sanaydi, bunda bolalar e’tiborini natijaviy songa qaratadi. Shundan keyin ustki pog’onaga archalar ustiga aniq mos keltirib boshqa buyumlani (2 ta olmaxonni) qo’yadi. Ularni sanaydi, bolalarga miqdoriy munosabatlarni (2 ta olmaon va 2 ta archa, archalar va olmaxonlar miqdori tengdan) namoyish qiladi. Shundan keyin tarbiyachi ustki pog’onaga yana bitta olmaxon qo’yadi va darhol miqdoriy munosabatlarni aniqlydi: “Olmaxonlar ko’paydimi yoki kamaydimi?” – “Ko’paydi”. Bolalar “ko’pni” juda yaxshi ko’radilar. “bitta olmaxonning jufti yo’q, u archasiz – olmaxonlar ko’p, archalar esa kam. Archalar 2 ta, olmaxonlar nechta? Sanab chiqish kerak”. Tarbiyachi sanaydi: “bir, ikki, ...” Shundan keyin yangi so’z – uch sonini aytadi: (Hammasi bo’lib, 3 ta olmaxon”) tarbiyachi qo’lini aylantirib ishora qiladi, bu ishora – uch soni sanab chiqilgan uchala olmaxonning hammasiga tegishli ekaninin bildiradi, shundan keyin xulosa chiqaradi: “Jami olmaxonlar uchta”. Bolalardan olmaxonlar qanchaligini takrorlashni so’raydi, jarhol ularning e’tiborlarini sonlardan qaysilari katta, qaysilari kichik ekaniga qaratadi: “uch ikkidan katta, ikki uchdan kichik. Uch katta, ikki esa kichik”. Bolalar bunga ko’rsatmali ishonch hosil qiladilar. Ular, agar guruhlardagi buyumlar tengdan (barvardan) bo’lsa, ularning miqdori bir xil sonning o’zi bilan belgilanishini ko’radilar (2 ta olmaxon va 2 ta archa), agar 1 ta buyum olinsa (qo’shilsa), buyumlar kam (ko’p) qolishini va guruh yangi son – uch bilan belgilanishini ko’radilar. Bolalar har bir son buyumlarning ma’lum miqdorini belgilashini tushuna boshlaydilar.
Bola katta sonni qanday hosil qilish (1 dan 2,2 dan 3 va h.k) mumkinliginigina emas, balki 1 ni ayirish bilan katta sondan kichik sonni hosil qilish (2 dan 1,3 dan 2,4 dan 3) ni ham ko’rishlari muhimdir. Shu sababli har bir yangi sonning hosil bo’lishida tarbiyachi tengsizliklardan tengliklar hosil qilishning 2 ta usulini ko’rsatishi kerak. Chunonchi, olmaxonlar bilan archalar misolida u 1 ta archa qo’shadi va buyumlar tengdan – 3 va 3 dan (3 tadan) bo’ladi. Shundan keyin tarbiyachi oldingi kartinani tiklaydi (3 ta olmaxon va 2 ta archa) va tengsizliklardan tengliklar hosil qilishning boshqa usulini ko’rsatadi; 1 ta olmaxonni olib qo’yadi va buyumlar yana tengdan bo’ladi: 2 va 2 (2 tadan).
Yangi sonning hosil bo’lishini har xil buyumlarning 3 -4 guruhini taqqoslab ko’rsatish kerak. Masalan, tarbiyachi archalarni oladi va ularning o’rniga oldin 2 ta, keyin 3 ta quyonchani qo’yadi (tavsiflangan usulda harakat qilib), quyonchalar soni bilan olmaxonlar sonini taqqoslaydi. Shundan keyin tarbiyachi olmaxonlarni oladi va ularning o’rniga sabzilarni qo’yadi. Har gal bolalar qaysi guruhda buyumlar ko’p, qaysinisida kamligini aniqlaydilar, ularni sanaydilar, (ikki usul bilan) tenglikni tiklaydilar.
Bolalar guruhda hammasi bo’lib nechta buyum borligini bilish uchun sanash kerakligini sekin –asta tushuna boshlaydilar.
Tarbiyachi sanash usullarini ko’p martalab ko’rsatadi va tushuntiradi. Sanashni o’ng qo’l bilan chapdan o’nga qarab olib borish malakasini tarbiyalaydi, sanash jarayonida buyumlarning tartibi bilan, ularga qo’l tekkazib ko’rsatish kerak, oxirgi sonni aytib, buyumlarning hamma guruhidan qo’lni aylantirib chiqib, umumlashtiruvchi imo – ishoralar qilishni o’rgatadi.
Sanashga o’rgatish jarayonida bolalarga sonlar tengligini har xil sharoitda – guruxlardagi buyumlar orasidagi masofa har xil, buyumlar kattaliklari bo’yicha har xil, keyinroq esa ularning joylashuvlari shakli bo’yicha har xil bo’lganda ko’ra olishni o’rgatish kerak. Masalan, bir guruhda buyumlar bir – biridan katta masofada joylashgan, boshqa guruhda esa yaqin joylashgan bo’lib, nisbatan kam o’rinni oladi, ammo ularning miqdori ikkala guruhda ham bir xil. Bolalar bunga ikkala guruhdagi buyumlarni sanab chiqib ishonch hosil qiladilar.katta va kichik buyumlarning tengligi ham, qator yoki biror geometrik figura (masalan, doira, kvadrat, uchburchak) shaklida joylashtirilgan buyumlar tengligi ham shunday qaraladi. Tengliklarni tekshirish uchun bolalarga bir guruh buyumlarni ikkinchi guruh buyumlari qarshisiga (juftlab) joylashtirish, ularni sanab chiqish va topilgan sonlarni taqqoslashni taklif qilish mumkin.
Shuningdek tengsizliklarni taqqoslashga doir mashqlar o’tkazish kerak. Bunda bolalarga qandaydir buyumlar ikkinchi taqqoslanayotgan guruhdagi buyumlardan kam joy egallashiga qaramay (ularning joylashuvi kattaligiga qarab), ko’p bo’lishi mumkinligini ko’rsatish kerak. Bu xil mashqlar bolani buyumlarning soni ularning o’lchami va joylashuvlariga bog’liq bo’lmasligini tushunishga olib keladi.
Bolalar buyumlarni sanash malakasni egallab olganlaridan keyin, ularni obektlarni sanab ajratishga, mustaqil ravishda ma’lum sondagi buyumlarni o’z ichiga olgan guruhlar tuzishga o’rgata boshlash, bunda ularga sanash usulini ko’rsatish kerak. Tarbiyachi stolga bir xil ko’p o’yinchoqlarni joylashtiradi va umumiy miqdordan 3 ta o’yinchoqni sanab ajratish kerakligini aytadi. Guruhlardan 1 ta o’yinchoqni olib, tarbiyachi uni stolning boshqa bir chekkasiga qo’yadi va “Bir” deydi. So’ngra indamay yana bitta o’yinchoqni oladi va uni birinchisining oldiga qo’yib, “ikki” deydi va h.k. tarbiyachi son so’zini u o’yinchoqni ajratib qo’yilgan o’yinchoqlar yoniga qo’yganidan keyingina aytadi. Shundan keyin bolalarga kichkina o’yinchoqlar to’plami tarqatiladi va to’plamdan ma’lum miqdorni (2-3 ta o’yinchoqni) olish taklif qilinadi. Bundan keyin ushbu xildagi mashqlarni o’tkazish maqsadga muvofiq: “Stol atrofida nechta qo’g’irchoq o’tirgan bo’lsa, shuncha piyolani ajratib sana”. “4 ta quyonchani ajratib sana va keltir” “3 ta quyoncha va 4 ta sabzi keltir” va h.k. Shuningdek, nafaqat sanoq malakaisni mustahkamlaydigan, balki shu bilan bir vaqtda shakl, o’lchov haqidagi tasavvurlarni shakllantirish imkonini beradigan, fazoda orientir (yo’nalish) olishni rivojlantirishga yordam beradigan mashqlarni ham o’tkazish kerak. Masalan, buyumlarni sanash va ularning o’lchamlarini taqqoslash, fazoda joylashuvlarini aniqlash (chapda, o’ngda, yuqorida, pastda, ustida, tagida) mumkin.
Ko’rish analizatorari ishtirokida, buyumlarni sanash bilan bir qatorda, bolalarni tovush chiqarib, ushlab ko’rib, shuningshdek harakatlarni sanash bo’yicha mashq qildirish kerak. Masalan, tarbiyachi bolalarga o’zi barabanga, stolga, childirmaga, metallofonga va h.k. ga necha marta urishini sanashni, necha qadam qo’yganini sanashni taklif qiladi; kartochkaga nechta buyumning rasmi solingan bo’lsa, shunga harakat qilishni, bolg’acha bilan necha marta ursa, shuncha marta taqillatishni taklif qiladi. Shundan keyin bolalarni aytilgan son bo’yicha harakat bajarishga o’rgatish kerak: “To’rt marta o’tirib turing”, “Koptokni uch marta osmonga irgiting” va h.k. Har xil analizatorlar ishtirokida sanash bolaning yakuniy sonnining ma’nosini chuqurroq tushunishiga yordam beradi.
O’rta guruhda bolalar birinchi marta 5 gacha bo’lgan sanoq tartibi bilan tanishtiriladi. U yoki bu buyumning tartib bo’yicha o’rnini topish o’rgatiladi. “Qancha?”, “Qaysi?”, “Sanoq bo’yicha nechanchi?” savollariga to’g’ri javob berishga o’rgatiladi.
Bolalarni sanashga o’rgatish mashg’ulotlarning mazmuni quyidagidek bo’lishi mumkin:
Tarbiyachi stol ustiga 3 ta har xil (qizil, sariq, yashil) rangli avtomobilni qo’yadi, bolalardan avtomobillarning rangini aytishni, so’ngra stolda hammasi bo’lib nechta mashina borligini sanab bilishni so’raydi. Bolalar “bir, ikki, uch” va h.k. deb sanab, hamma avtomobillarning nechtaligini aytib beradilar. Tarbiyachi yashil avtomobil nechanchi o’rinda turganini qanday bilish mumkinligini so’radi. Buning uchun ham sanash kerak, ammo boshqacha sanash kerakligini aytadi va avtomobillarni tartibi bilan (chapdan o’ngga qarab) qayta sanaydi: “Birinchi, ikkinchi, uchinchi”. Bolalar bilan birga yashil mashina uchinchi o’rinda turibdi, deb xulosa chiqaradi. So’ngra tarbiyachi sariq mashinani eng oxiriga qo’yadi va bolalarga sariq mashina nechanchi o’rinda turganini aniqlashni so’raydi. Yashil mashina nechanchi o’rinda turganini so’raydi va h.k. Tarbiyachi o’yinchoqlarning o’rinlarini almashtirib, bolalarni sanoq tartibi bo’yicha mashq qildiradi. U har gal buyumlarni chapdan o’ngga qarab, tartibi bilan sanash kerakligini eslatadi.
Shundan keyin bolalarga har xil rangli, masalan, sariq,yashil, ko’k rangli uchta cho’pni stolga qator yoyishni taklif qilish mumkin. Bolalar birinchi, ikkinchi, uchinchi cho’pning rangini aytishlari, shundan keyin uchinchi (ikkinchi, birinchi) cho’pni qizil rangli cho’p bilan almashtirishlari kerak. Topshiriqni bajarib, bolalar qaysi (sanoq bo’yicha qaysi) cho’pni almashtirganlarini aytishlari kerak.
Katta guruhda bolalarga har bir son o’z ichiga ma’lum sondagi birliklarni olishi haqida bilim berish zarur. 5 ichidagi sonlarning birliklardan iborat tarkibi haqidagi tasavvurlar ham konkret misollarda shakllantiriladi.
Bolalar buyumlar guruhlarini, ularning belgilari, sifati bo’yicha tahlil qilishga, so’ngra sonning birliklarini aytishga o’rgatiladi. Masalan, tarbiyachi stol ustiga har xil rangdagi 4 ta kubchani qo’yib, kublar nechta? Qanday rangdagisi nechta?, deb so’raydi. Oxirgi savol buyumlar miqdorini ularning ranglari bo’iycha tahlil qilishga yo’naltiradi: “Qandaylari qancha?” – 1 ta qizil, 1 ta ko’k, 1 ta sariq, 1 ta yashil” – “Hammasi – chi?” – “Hammasi 4 ta kub” – “Demak, 4 – bu 1,1,1 va 1. shundan keyin yana bolalardan sonning birliklarini, so’ngra sonning o’zini aytish so’raladi (1,1,1 va 1 – bu 4)
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o’qitishda buyumlar haqidagi har xil bilimlaridan, ularni differensiallash yoki guruhlarga birlashtirish, alohida alomatlari bo’yicha umumlashtirish malakalaridan foydalanish kerak. Masalan, hammasi bo’lib 5 ta o’yinchoq bor. “Qandaylari qancha? – “1 ta quyon, 1 ta matryoshka 1 ta ayiq, 1 ta qo’g’irchoq, 1 ta tulki”. – “Demak, 5- bu 1, 1, 1, 1 va 1”. Bolada butun miqdorni ko’rish va uni aytish, sonning birliklarini (sonni tuzuvchi har qaysi birlikni) aytish, ularni birlashtirib, bir son bilan aytish malakasi shunday shakllantiriladi.
Sonning birliklardan iborat tarkibini o’rganishda bolalarning geometrik figuralar haqiagi bilimlaridan, buyumlarning kattaliklari bo’yicha munosabatlarini ayta olishlaridan foydalanish kerak. Masalan, 3 geometrik figuralarni – uchburchak, doira, kvadratni tahlil qilish uchun har xil uzunlik va rangdagi qog’oz poloskalarni olish mumkin. Bu poloskalarning bittasi sariq – eng qisqa, bittasi ko’k – biroz uzunroq, bittasi yashil – yanada uzunroq, bittasi oq – 2 ta kam uzunroq, bittasi qizil – eng uzun, jami esa 5 ta – bu 1, 1, 1, 1 va 1.
Bolalar olgan bilimlarini har xil topshiriqlar yordamida mustahkamlashi kerak. Maslan, tarbiyachi sonli kartochka ko’rsatadi va bolalarga buyumlarni, sonda nechta birlik borligi ko’rinib turadigan qilib sonli kartochkani ko’rsatadi, yuolalar esa doira, kvadratni tahlil qili uchun har xil uzunlik va rangdagi qog’oz poloskalarni olish mumkin. Bu poloskalarning bitta – bittasi yashil – yanada uzunroq, bittasi oq – 2 ta kam uzunroq, bittasi qizil – eng uzun, jami esa 5 ta – bu 1, 1, 1, 1 va 1.
Bolalar olgan bilimlarini har xil topshiriqlar yordamida mustahkamlashi kerak. Masalan, tarbiyachi sonli kartochka ko’rsatadi va bolalarga buyumlarni, sonda nechta birlik borligi ko’rinib turadigan qilibjoylashtirishni taklif qiladi. Yoki u 3 ta doirachali, sonli kartochkani ko’rsatadi, bolalar esa doira, uchburchak va kvadratni qo’yadilar. Bolalardan 3 ta doirachali, sonli kartochkani ko’rsatadi, bolalar esa dioar, uchburchak va kvadratni qo’yadilar. Bolalardan 3 ta figurani nega ajratib sanaganini, u qaysi figuralarni ajratib qo’yganini (1 ta dioar, 1 ta uchburchak, 1 ta kvadrat), 3 sonida nechta birlik borligini so’rash mumkin.
Shunday qilib, tarbiyachi bolalarni natural sonlarning hosil bo’lishi bilan tanishtiradi; sonni bir birlik orttirish yoki kamaytirishga qarab. Katta yoki kichik son hosil bo’ladi.
Katta guruhda bolalarda tartib sonlardan foydalanish malakasini rivojlantirish davom ettiriladi. Bola shu yoshda ham ko’pincha sonning tartib qiymatini miqdor qiymati bilan almashtirib yuboradi. Shu sababli bolalarga tartib sonning mohiyatini ochib berish, miqdor son har doim ham tartib son bilan ustma – ust tushavermasligini ko’rsatish, tartib son esa har doim buyumlarning ma’lum miqdorini bildirib turishini ko’rsatish kerak. Tartib sanoqni kiritishga qadar bolalarga “qancha”? degan savolga javob berishda faqat chapdan o’ngga qarab sanashnigina emas, balki o’ngdan chapga qarab ham, o’rtasidan boshlab ham sanash mumkinligini, qator emas, boshqacha joylashtirilgan buyumlarni istalgan buyumlardan boshlab sanash mumkinligini ham ko’rsatish kerak. Agar sanoq (biror buyumni o’tkazib yubormay, sanashning qaysi buyumdan boshlanganini va qaysilarining sanalganini eslab qolib) to’g’ri olib borilsa, natija har doim bir xil chiqaveradi.
Bola tartib sanoqda “nechanchi?” savoliga javob berish talab qilinganda buyumlarni har doim qator qilib joylashtirishlarini o’zlashtirib olishi kerak. Odatda chapdan o’ngga qarab sanashadi. (O’ngdan chapga qarab qanash ham mumkin, ammo bola sanoq qanday tartibda olib borilayotganini bilishi kerak).
Bolalar buyumning boshqa buyumlar orasidagi tartibini aniqlashda sanoqning yo’nalishi muhim ahamiyatga egaligini bilib oladilar. Tarbiyachi har doim “qancha?” savoliga sanab chiqilgan buyumlarning hammasi qanchaligini aytish bilan, “qaysi?” (“sanoq bo’yicha nechanchi?”) savoliga bir buyumlar orasidagi o’rinni bilib, javob berish kerakligini va birinchi, ikkinchi, uchinchi deb sanash kerakligini eslatadi va ta’kidlaydi.
Bolalarni “qaysi?”, “nechanchi?” savollarini tushunish va fraq qilish bo’yicha mashq qildirish uchun ularni buyumlarning kattaligi va rangiga qarab taqqoslash malakalaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan, ularga rangla qog’oz poloskasi hammasi bo’lib qanchaligini, yuqoridagi birinchi poloska qanday rangda ekanini; qaysi poloska beshinchi, yashil poloska hisob bo’yicha nechanchi ekanini, qora poloska hisob bo’yicha nechanchi ekanini topish topshirig’i beriladi. Bunday topshiriqlarda geometrik figuralar – katta uchburchak, doira, uchburchak, to’rtburchak, rangi bir xil, ammo har xil kattalikdagi katta uchburchak, katta doira, katta to’rtburchaklardan foydalanish mumkin. (“Katta doira sanoq bo’yicha nechanchi?, qaysi figura to’rtinchi? Katta to’rtburchak sanoq bo’yicha nechanchi?” Keyingi figurani ayting. U qanday? Oltinchi figura nima deb ataladi?”).
“Qaysi?” savolini tushunish malakasi hafta haqidagi bilimlarni aniqlashga doir mashqlarda ham mustahkamlanadi. Masalan, tarbiyachi haftaning birinchi kuni nima?, haftaning uchinchi kuni qanday atalishini, haftaning nechanchi kuni payshanba? Va h.k. savollarni har xil ifodalashi kerak. Bu ham diiqqatni to’plash, ham bilimlarni yanada chuqur o’zlashtirishga imkon beradi.
O’yin uchullari ham samaralidir. Chunonchi, o’qituvchi gapiradi va u o’z nutqini flanelegrafda namoyish qilish bilan kuzatib boradi. Podada qanday hayvonlar borligini ayting. Hayvonlarni parigi qirg’oqqa o’tkazish kerak. Ko’prik tor bo’lgani uchun ular bir –birining orqasidan ketma- ket ketishadi. Liqqat bilan qarang nima birinchi ketmoqda? Nima ikkinchi bo’lib ketmoqda? Sigirning orqasidan nima ketmoqda? ....Qo’ydan oldin nima ketmoqda? Nima oxirida ketmoqda? Qo’zichoq hisob bo’yicha nechanchi? Hammasi bo’lib nechta hayvon ko’prikdan o’tmoqda?
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning kata guruhida turlicha kattalikdagi har xil joylashgan buyumlardan ikkitadan, beshtadan, to’qqiztadan kabi ifodalarni qo’llab, tengliklarni aytishga o’rgatish davom ettiriladi.
Daslabki ma’lumotlarni didaktik tarqatma materiallar bilan bajariladigan mashqlarda berish maqsadga muvofiq. Bolaga 4 ta uchburchakni ajratib sanash va ularni qator qilib qo’yishni; shuncha doirachani ajratib sanab, ularni uchburchaklar ostiga joylashtirish; doiralar betiga ularga teng miqdorda, kvadratlar nechtaligini qayta sanashni taklif qilish mumkin. Nihoyat, ushbu savolni ham berish kerak. “Har bir qatorda nechtadan geometrik figura bor?” bu saovlga har xil javob berishga yo’l qo’yish mumkin: ixcham javob – “To’rttadan”; to’liq javob: “To’rttadan geometrik figura” yoki “Har bir qatorga to’rttadan geometrik figura joylashtirilgan”.
Bunday topshiriqlar bolalarning bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi. Tarbiyachi sonli kartochkacha buyumni ajratib sanab qo’yishni taklif qiladi. Kartochkani yana bir marta ko’rsatadi va sonni aytadi, bolalar shuncha buyumni ajratib sanab qo’yishadi. Shundan keyin tarbiyachi so’raydi, “Siz nechtadan o’yinchoq qo’ydingiz?” yoki “Stolda nechta o’yinchoq va kartochkada nechta doira bor?”.
Bolani o’z atrof – tevaragidan tengliklarni topish bo’yicha mashq qildirish zarur. (Bolalar stol atrofida 2 tadan, 4 tadan o’tirishibdi, stollar qatorga bittadan qo’yilgan, har qaysi stol yonida 2 tadan kursi (stul) turibdi. Har qaysi shkafchada 5 tadan sochiq bor va h.k).
Katta guruhda bolalarning biri ko’proq, biri kamroq joy olganda ham buyumlar guruhlari teng bo’ilshi mumkindigi haqidagi tasavvurlari mustahkamlanadi. Tarbiyachi flanelegrafga (doskaga) uchburchaklar va kvadratlarni bir –birining tagiga qo’yadi. Bolalar ularning miqdorini aniqlaydi (5 va 5). Shundan keyin tarbiyachi uchburchaklarni boshqacha qo’yadi; ularni sanab chiqish va daslabki miqdor o’zgargan yoki o’zgarmaganligini aytishni so’raydi: endi kvadratlar va uchburchaklar nechtadan, bo’ldi; nima o’zgardi (uchburchaklarni boshqacha qo’ydingiz, endi ular ko’proq joy oldi).
“Kvadratlar o’shancha – 5 ta ekani ko’rinib turishi uchun ularni qanday qo’yish (uchtiga qo’yish yoki yoniga qo’yish) mumkin?” – deb so’raydi tarbiyachi oxirida.
Boshqacha vaziyatdan ham foydalanish mumkin: kvadratlarni uchburchaklar tagiga bittadan oralatib qo’yish va bolalarga bunday savollarni berish mumkin: u yoki bu figuraning miqdori o’rgandimi? Kvadratlar va uchburchaklar nechtadan? Ular 5 tadan ekanini qanday tekshirish mumkin? (sanash, bir –birining ostiga qo’yib chiqish).