Ma`lumotlar bazasini boshqarish va dasturlash texnologiyalari

Asosiy tushuncha va ta`riflar. 
MB ob`ektlar holatini, ularning qaralayotgan soha predmetidagi munosabatini 
akslantiruvchi ma`lumotlar to`plami hisoblanadi. 

---

MB (date base) – bu o`zaro bog`langan va tartiblangan ma`lumotlar majmuasi 
bo`lib, u ko`rilayotgan ob`ektlarning xususiyatini, holatini va ob`ektlar o`rtasidagi 
munosabatni ma`lum sohada tavsiflaydi. 
MB, kompyuterning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, 
ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa ob`ektlar, jarayonlar, holatlarning o`zaro 
bog`liq va tartiblashtirilgan majmuasidir. 
MB, diskda saqlanadigan, maxsus ravishda tashkil qilingan ma`lumotlar 
turkumlarining jamlanmasidir. 
Ma`lumotlar banki (MBN) – MB, MBBT va ularni amalga oshiruvchi texnik 
vositalar majmuasidir.
MB, bu maxsus formatga ega bo`lgan muayyan tuzilmali fayl bo`lib, u yozuv 
deb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo`ladi. 
Yozuv-o`zaro bog`langan ma`lumotlarning bir qismidir.
Har bir yozuv maydon deb ataladigan bo`laklardan tashkil topadi. Maydon 
ma`lumotlarning eng kichik qismi hisoblanadi. U ma`lumotlarning, imkoni 
boricha, qisqa to`plamidan iborat bo`lishi lozim. Ammo, u foydalanuvchi uchun 
ma`nosini yo`qotadigan darajada kichik bo`laklarga bo`linishi mumkin emas. Har 
bir maydon, o`zi ifodalaydigan ma`lumotlariga ko`ra biror nomga ega bo`ladi. 
Fikrimizni misol bilan ifodalashga harakat qilamiz. Masalan, ta`lim muassasida 
o`qiydigan 1 - kurs talabalarini informatika, matematika va huquqshunoslik 
fanlaridan o`zlashtirish darajasini aniqlovchi bazani yaratishimiz kerak. 
Ma`lumotlarni jadval shaklida taqdim qilamiz. Bu jadvalni MB ning bir qismi deb 
olamiz. Unda 6 ta yozuv bo`lib, ularning har biri 7 ta maydondan iborat. Mazkur 
maydonlarning har biri, mos ravishda “Familiyasi”, “Ismi”, “Guruh raqami”, 
“Informatika %”, “Matematika%”, “Huquqshunoslik%” deb nomlangan.
T 
Familiyasi 
Ismi 
Guruhi № Informa-tika 
% 
Matematika 
% 
Huquq-
shunoslik % 
1 
Abdullaev 
Mahmud 
11 
80 
100 
100 
2 
Dadaboev 
Rahim 
16 
60 
80 
80 
3 
Axmedov 
Adham 
12 
80 
80 
80 
4 
Sobirov 
Ilhom 
18 
100 
100 
100 
5 
Jabborov 
Islom 
18 
80 
80 
80 
6 
Halimov 
Rustam 
14 
60 
80 
80 
Jadval yaratilgan bo`lsa, unga qo`shimcha qatorlarni qo`shib, qiymat 
kiritishimiz mumkin. Ammo, lozim deb topilmasa, unga yangi ustun qo`sha 
olmaymiz. 
Endi biror oliy o`quv yurtining aniq fakul’tetida tahsil olayotgan biror guruh 
talabalari to`g`risidagi ma`lumotlar bitilgan jadvalni ko`raylik: 
Familiyasi 
Ismi 
Tug`ilgan 
sanasi 
Guruhi 
Turar joyi Qiziqqan fani 
Ochilov 
Alisher 2.05.1978 
5-M 
A.Somiy,4 
Matem. 
Qobulov 
Farhod 
2.12.1982 
6-E 
I.Sino,1 
Adabiyot 
Aminov 
San`at 
3.6.1980 
5-M 
6 mkr-2,12 
Tarix 
Tolipov 
Jasur 
24.5.1979 
6-E 
Beruniy,2 
Iqtisod 

---

Bu jadvalda 4ta yozuv bo`lib, ularning har biri 6 ta maydondan iborat. 
Mazkur maydonlarning har biri, mos ravishda “Familiyasi”, “Ismi”, “Tug`ilgan 
sanasi”, “Guruhi”, “Turar joyi” va “Qiziqqan fani” deb nomlangan.
Jadvalga aniq ma`lumotlar kiritildi va har bir yozuv aniq ma`lumotlardan 
iborat. Bu ma`lumotlar birlamchi hisoblanadi.
Ma`lumotlar elementi o`rtasidagi o`zaro aloqani ifodalovchi ma`lumotlar 
to`plami kortej deyiladi. Lekin, dastur ta`minotining xar xil tizimlarida bu ibora 
o`rnida ma`lumotlar elementlari guruhi, satr, segment, yozuv kabi so`zlar 
ishlatiladi. Hozirgi vaqtda umumiy qabul qilingan ibora yozuvdir. 
Maydonlar turli xil qiymatlarni qabul qiladi va ularning ba`zi biri yozuvda 
muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Masalan, biror bir oliy ta`lim muassasi 
xodimlari haqidagi ma`lumotlar to`plamini tuzaylik. Unda «Tartib raqami», 
«Familiyasi», «Ismi», «Tug`ilgan sanasi», «Lavozimi», «Ish staji» va «Ishlaydigan 
bo`limi» singari maydonlar mavjud bo`lsin. «Ishlaydigan bo`limi» maydonidagi 
qiymatlar har doim takrorlanmasligi uchun shartli ravishda qisqa belgilash, ya`ni 
kodlash (FIZ-fizika-matematika fakul’teti, XIM-kimyo fakul’teti, ATM-axborot 
texnologiyalari markazi va h-zo singari) kiritilsa ish ancha osonlashganiga guvoh 
bo`lamiz. 
T 
Familiyasi 
Ismi 
Tugilgan 
yili 
Lavozimi 
Ish 
staji 
Ishlaydi-
gan bo`limi 
1. 
Axmedov 
Ikrom 
1954 
Dekan 
20 
FIZ 
2.
Sobirov 
Akram 
1949 
Dekan muovin 
15 
FIZ 
3. Jumanazarov 
Siroj 
1968 
Bo`lim boshligi 
10 
ATM 
4 
Sattorov 
Jamol 
1956 
O`qituvchi 
12 
XIM 
Juda ko`p axborotlarda davlat klassifikatori ishlatiladi va boshqa holatlarda 
kodlarni ishlatish, yaratuvchining xohishiga ko`ra amalga oshiriladi. 
Jadvalda har bir yozuv o`zining bosh kalitiga ega bo`lishi va uning qiymati 
yagona bo`lishi kerak. Bosh kalit ikkita xossaga ega bo`ladi: 
1. Ustundagi qiymatning yagonaligi, ya`ni takrorlanmasligi.
2. Kalitdagi qiymat imkon darajasida o`zgarmasligi lozim. 
Bizning misolimizda bosh kalit «Tartib raqami» maydonidir. 
Har bir MB quyidagi muhim xossalarga ega bo`lishi lozim. 
MB yaxlitligi. Ma`lumotlar yaxlitligi yoki butunligi deganda ma`lumotlarni 
alohida olingan tarkibiy qismlarining o`zaro mutanosibligi tushuniladi. 
MB ning mustaqilligi. MB o`z ichki tuzilmasiga ega bo`lgan mustaqil ob`ekt 
bo`lib, u amaliy dasturlarga bog`liq emas. Ma`lumotlarni ma`lumot tashuvchilarga 
yozish va ularga murojaat qilish uslublari amaliy dasturiy mahsulotlarga bog`liq 
emas. MB ga har qanday amaliy dasturiy mahsulot orqali murojaat qilish mumkin 
va bu vaqtda MB mustaqil ravishda amaliy dasturlarga bog`liq bo`lmagan holda 
o`z uslublarini qo`llaydi.