Mamadmusa mamadazimov
Download 320.92 Kb. Pdf ko'rish
|
|
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MAMADMUSA MAMADAZIMOV UMUMIY ASTRONOMIYA O 'zbekiston Respublikasi O liy va o 'rta m axsus t a ’lim vazirligi 5140200 - Fizika va astronom iya ixtisosligi bo ‘yicha tahsil olayotgan talabalar uchun darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «Yangi asr avlodi» 2008 «Umumiy astronomiya» darsligi pedagogika universiteti va institutlarining «Fizika va astronom iya» ixtisosliklari uchun m o'ljallangan kurs b o'lib , u «Sferik astronomiya», «Osmon mexanikasi va nazariy astronomiya asoslari», «Astrofizika metodlari va kuzatish asboblari», «Quyosh sistemasi jismlarining fizik tabiati», «Yulduzlar», «Bizning Galaktikamiz tuzilishi va tarkibi», «Tashqi galaktikaiar», «Kosmogoniya va kosmologiya elementlari» bo'limlarini o'z ichiga olgan. Pedagogika oliy o'quv yurlarining «Fizika», «Fizika va astronomiya» ixtisosliklari talabalari uchun «Umumiy astronomiya» kursidan o'quv materiallarini o'rganishda ham undan muhim o'quv vositasi sifatida foydalanish mumkin. TaqrizchDat: SH.A. EGAMBERDIYEV, fizika-matematika fanlari doktori, professor I S. SATTOROV, fizika-matematika fanlari doktori, professor ISBN 978-9943-08-361-S © Mamadazimov Mamadmusa «Umumiy astronomiya». «Yangi asr avlodi», 2008-yil SO'ZBOSH I U m u m iy astronom iya kursi talabalarda aso sa n ilm iy d u n yoq arash n i shakJlantirishni k o ‘zda tutgan holda, ularga Koinotning tuzilishi va evolyutsiyasi t o ‘g ‘risidagi ilmiy tasavvum i, osm on jismlari va ularning sistem alarining fizik tabiatlari haqida tushunchalami shakllantirishni hamda astronom iyaning inson o ‘z hayotid a foydalanib kelgan va foydalanayotgan ayrim am aliy tom onlarini k o ‘rsatish, tushuntirishni m aqsad qiladi. A stro n o m iy a kursi shuningd ek talab alard a, o sm o n jism lari, ularning sistem alarida kechadigan barcha hodisalarning fizik m ohiyatini ilmiy talqin etish ga va bu hodisalarning kechishida hech qanday g ‘ayri-tabiiy kuchlarning о ‘m i yo'qligiga shuningdek, ular tabiatning mavjud qonunlari asosida ro ‘y berayotganligi borasida to ‘g ‘ri m a ’lumotlarni beradi. Z a m o n a v iy astronom iya elektrom agnit t o iq in la r shkalasinin g deyarli barcha diapazonlarini zabt etib, bu to iq in la rd a Yerdan va Y er atm osferasidan tashqarida t o i a kuzatish olib boradi. O xirgi yillarda quvvatli teleskoplarning ishga tushirilishi, o'nlab su n ’iy y o id o s h la r yordamida elektrom agnit to iq in la r shkalasining qisqa to iq in li diapazonlarda olib borilayotgan kuzatishlar, insonning k o ‘rish chegarasini bir necha milliard y o r u g iik yiliga teng m asofaga qadar ch o'zish ga im kon berib, K o in o t q a ’rida k o ‘z ko'rib, quloq eshitm agan behisob g ‘aroyib hodisalar va k o ‘plab juda quvvatli obyektlarning kash f etilishiga olib keldi. Bu obyektlarda (neytron yulduzlar, kvazarlar va boshqalar) kechadigan fizik jarayonlar, k o ‘p h ollarda jum boqliligi bilan nazariyotchi va am aliyotchi fiziklam i hayratga solm oq d a. Bu hodisalar sirlarini bilish, oqibatda insoniyatga plazm a fizikasi, yadro fizikasi va energetika muamm olarini hal qilishda katta yordam bera olishi k o ‘z d a tutilm oqda. Shu bois K o in o t evolyutsiyasi va undagi fizik jarayonlar bilan X X I asr talabalarini tanishtirish, ularni global m asshtabda fikrlash va tafakkur qilishni o'rgatish astronom iya predmetining o ‘z oldiga q o ‘ygan muhim vazifalaridan hisoblanadi. Bakalavriatning «fizika-astronom iya» ixtisosligiga m o ija lla n g a n um um iy astronom iya kursi 210 soatga m o'ljallangan b o iib , o ‘quv dasturida keltirilgan m a te r ia lla r n i t o i i q o ‘z ich ig a o la d i. D a r slik d a b a y o n q ilin g a n o ‘q u v materiallarining m a’lum qismi, talabalar tom onidan bilim larni chuqurlashtirish m aqsadida, mustaqil o ‘qish uchun tavsiya etiladi. D arslik m azm uni negizida, o ‘quxdasturL b o ‘yicha_rnpijallanggin-astronomiyadan am aliy va laboratoriya in a sh g ‘u l o t l ^ g ^ ^ £ ^ ( ^ qiyinchifik jarsiz t o iiq bajarish im koni m avjud. ji >• . oH esurs markazi j 3 ! ___j cl 43 /£f KIRISH l-§ . Astronomiya fanining predmeti va uning vazifalari «Astronomiya» yunoncha so‘z bo‘lib, «astron» - yulduz, «nomos» - qonun degan m a ’noni bildiradi. Astronomiya osmon jismlari v a ularning sistemalari harakatini, tuzilishini va rivojlanishini o ‘rganadigan fandir. A stronomiya tabiat fanlari ichida eng qadimiysi hisoblanadi. Kishilar juda qadim zam onlardayoq osmon jismlari, jumladan, Quyosh, Oy va sa y y o ra la r h a ra k a tla rin i o ‘rg an ib , yil fasllari, Oy fa z a la ri, h atto tutilishlarini ham oldindan ayta oladigan darajaga erishganlar. Boshqa tabiat fanlari vakillaridan farqli o ia ro q , astronom lar osmon jismlari bilan bevosita tajribalar o'tkazish imkoniga ega emaslar (hozircha Yer, Oy va say yoralarini hisobga olm aganda). Shuning u ch u n ham astronom iya kuzatish fani deyiladi, chunki osmon jismlarining tabiatiga tegishli b a rc h a x u lo salar asosan kuzatish m ateriallarin i o 'rg a n is h yordam ida q o ‘lga kiritiladi. Osmon jism larini o ‘rganishda, astronomiya fani, o'z oldiga yechilishi ta lab etilad ig an quyidagi uchta asosiy vazifani q o ‘yadi d eb qarash mum kin: 1) osmon jism larining fazoda ko'rinm a holat va harakatlarini, so'ngra bu m a ’lu m o tla r asosida ularning h arak atlarini o 'rganish, ulargacha bo‘lgan m asofalar, o'lchamlari, massalari va shakllarini aniqlash; 2) osmon jism larining kimyoviy tarkibi ichki va sirtiga tegishli fizik s h a ro itn i (te m p e ra tu ra , zich lik , bosim va bosh q a shu k a b i fizik kattaliklarni) aniqlash; 3) osm on jism lari va sistemalarining kelib chiqishi, evolyutsiyasi va kelajak taqdirini o'rganish. 4 Astronomiyaning birinchi vazifasiga tegishli m asalalar juda qadimdan o'rganiladi. Ayniqsa, osmon mexanikasining asosiy qonunlari Kepler va N y u to n tom onidan ochilgandan so‘ng bu sohada k a tta yutuqlarga erishildi. O sm on jismlarining fizik tabiatlarini tadqiq etish esa nisbatan qisqa d av r ichida amalga oshirildi, asosan oxirgi bir necha o ‘n yillar mobaynida bu so h a d a bir necha yangi m etod lar va quvvatli jihozlarning ishga tushirilishi evaziga muhim va salmoqli natijalar q o ig a kiritildi. Astronomiyaning uchinchi vazifasi oldingi har ikkala vazifalaridan h am murakkab bo‘lib, uning yechilishi bir necha yuz yillar, hatto ming y illar davom ida yig'ilgan m ateriallarni o ‘rganish, tahlil qilish bilan b o g 'liq . Shu bois hozircha bu sohaga tegishli bilim larim iz farazlar, taxm inlar va gipotezalar bilangina cheklanadi. 2-§. Astronomiya fanining bo‘limlari H ozirgi zamon astronom iya fani o ‘zaro bog‘liq bir necha asosiy bo lim lardan tashkil topgan. Quyida shu bo‘limlar va ularning predmeti keltirilgan: L. Astrometriya kosmik jism lam ing fazodagi ko'rinm a vaziyatini va harakatini tekshiradi. Vaqtni o'lchash masalalari bilan shug‘ullanadi. A strom etriya o ‘z navbatida: a) sferik astronom iya, b) fundamental astronomiya, d) amaliy astronom iya kabi bo'limlarga bo'linadi. 2. Nazariy astronomiya va osmon mexanikasi butun olam tortishish q o n u n i va K epler q o n u n la ri aso sid a osm on jism la rin in g h aq iq iy harakatlari va orbita elementlarini o ‘rganadi. 3. Astrofizika, samo jismlarining tuzilishi, fizik tabiatlari va kimyoviy tarkibini o'rganadi. 4 . Y u ld uzlar astro n o m iy asi y u ld u z lar, u la rn in g sistem alari va yulduzlararo materiyaning fazoda taqsimlanishi va harakatlarini, ularning fizik xususiyatlarini hisobga olgan holda tadqiq etadi. 5. Kosmogoniya osmon jism lari va ular sistemalarining paydo bo'lishi va evolyutsiyasi qonuniyatlarini o ‘rganadi. 6. Kosmologiya esa K oinotning tuzilishi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini o'rganish bilan shug'ullanadi. 5 3-§. Astronomiya fani shakllanishining qisqacha tarixi Astronomiya ham boshqa barcha fanlar singari jam iyatning amaliy ehtiyojlari asosida vujudga kelgan. Astronomiya fani kurtaklari Bobil, Misr, Xitoy, Hindiston va boshqa mamlakatlarda bundan bir necha ming yil avval mavjud b o ‘lgan. M asalan, Misr kohinlari m iloddan 3 ming y ilcha avval N il d ary o si to s h q in in in g b o sh lan ish in i a s tro n o m ik kuzatishlar asosida oldindan aytib berganlar. Bunda osmon shimoliy yarim sharining eng yorug* yulduzi Siriusning sharqda, ertalabki Quyosh shafaqlari bilan birinchi ko‘rinadigan vaqtda va Nil daryosi toshqinining boshlanishi orasida bog ianish borligi aniqlangan. K o‘p yillik bunday kuzatishlar tropik yilning uzunligini aniqlash imkonini berdi. Qadimda yunon astronom lari izchil kuzatishlar asosida, kuzatilgan astro no m ik ho d isalarn in g kelib chiqish sabablarini a n iq la sh g a va tushuntirishga ham harakat qilganlar. Xususan, Pifagor (mil.a'vv.VI asr) birinchilardan b o iib Yerning sharsimon shaklda ekanligi haqida fikr berdi, Aristotel (mil.avv. IV asr) esa Olam markazida harakatsiz Yer joylashgan degan geosentrik sistem aga asos soldi. A leksandriyalik Eratosfen (mil.avv.III asr) birinchilardan b o iib Yer meridiani yoyini va keyinchalik, shu asosda sayyoram izning radiusini o ic h ad i. M ashhur yunon olimi va faylasufi Gipparx (mil.avv. II asr) yuzlab yulduzlarning koordinatalarini o ‘zida aks ettirgan birinchi yulduzlar katalogini tuzdi va pretsessiya hodisasini kashf qildi. Milodning II asrida m ashhur yunon astronomi Klavdiy Ptolemey «Megale sintaksis» («Buyuk tuzilish») nomli asarida yunon astronomiyasi yutuqlarini umumlashtirib, sayyoralarning k o 'rinm a sirtm oqsim on h arak atlarin i tushuntira oladigan v a asosida A ristotel-G ipparxlarning geosentrik nazariyasi yotgan, O lam tuzilishi haqidagi yangi ta iim o tn i yaratdi. Bu taiim o tg a k o ‘ra, o ‘sh a paytda m a iu m b o ig a n beshta sayyora (M erkuriy, Venera, M ars, Y upiter va Saturn) epitsikl deyiluvchi ay lanalar bo'ylab, mazkur epitsikllarning m arkazi esa, Yer atrofida deferent deyiluvchi katta aylanala.r bo'ylab ay lan a d i. G arch i g eo sen trik n a z a riy a Olam tu z ilish in in g haqiqiy m anzarasini aks ettirm agan b o is a -d a , biroq u salkam o ‘n besh asr davomida tan olib kelindi. U muman olganda, III-V asrlargacha astronomlar erishgan yutuqlar shulardan iborat b o iib , keyinchalik VI-XII asrlarda Yevropa.da feodal tuzumning yemirilishi, o ‘zining qoloq agrar xo‘jaligini va savdo a.loqalarini 6 yo‘lga qo‘yishda, astronomiyadan amaliy bilimlarga k atta ehtiyoj seza boshladi. Bu davrda mavjud barcha dinlar uchun Yer Olam markazida jo y lash gan degan teologik q arash h u k m ro n edi. Shu bois bunday qarashga shak keltiradigan har qanday boshqa qarashlam ing mualliflari din 'vakillari tomonidan qattiq jazoga mustabid edi. A yni davrda sharqda vujudga kelgan yirik teo k ratik davlat islom xalifaligida fan va madaniyat taraqqiyoti uchun qulay sharoit vujudga keldi. Ayniqsa, IX-XV asrlarda, Yaqin va O lrta sharq ham da Markaziy Osiyo mamlakatlarida yirik astronom ik rasadxonalar barpo etildi. Ularda A l-Battoniy, A l-F arg‘oniy, A l-X orazm iy, A bul-V afo Buzjoniy, Abu M ahm ud Hamid al-Xo‘jandiy, A bdurahm on as-So‘fiy va ibn Yunus k a b i m a sh h u r o lim lar ijo d q ild i. X u su sa n , A l-B a tto n iy yu n on astronomiyasi erishgan yutuqlarni umum lashtirib, Oy harakatiga doir b a ’zi m a ’lum otlarlarni aniqladi. Buyuk vatandoshim iz A l-F arg‘oniy yozgan «Astronomiya asoslari» nomli asar o ‘sha davr astronomiyasining o‘ziga xos qomusiy kitobi xizm atini o ‘tadi. Oy va uning harakatlari to ‘g ‘risidagi kashfiyotlari, Yer meridiani uzunligini o ic h a sh b o ‘yicha ishlari bilan Abu-al-Vafo dunyoga tanildi. X-XI asrda yashab ijod etgan ulug‘ o ‘zbek allomasi Abu Rayhon Beruniyning astronom iyaga oid 40 dan ortiq asarlari bizgacha yetib kelgan. Uning «Xronologiya» asarida Yevropa va Osiyodagi deyarli barcha xalqlarning turli davrlarga tegishli taqvim tizimlari batafsil yoritilgan b o iib , ularda bu taqvimlarning asoslari va biridan ikkinchisiga o‘tish y o ilari to iiq bayon qilinadi. Beruniyning «Geodeziya», «Qonuni M as’udiy» va «Yulduzlar ilmi» asarlari toialigicha astronomiyaga bag‘ishlangan b o iib , ularda Quyosh, Oy va Sayyoralarning h arak atlarig a doir k o 'p la b m a iu m o tla r, Yer radiusini oichashning o‘sha zamonda m a iu m b o ig a n bir necha usullari keltirilgan. Beruniynng izdoshi U m ar Hayyom ham koinot haqida bir qator falsafiy fikrlar bildirib, nihoyatda katta aniqlikka ega b o ig an , ayni paytdagi quyosh-hijriy taqvimining asosi b o ig a n Quyosh kalendarini ishlab chiqdi. X V asrda sharq astronom iyasining yana b ir buyuk nam oyandasi U lug'bek Sam arqandda dunyoda eng yirik astro no m ik rasadxonani b arp o etdi. R asadxonaning bir necha o ‘n yillik faoliy ati davom ida Qozizoda Rumiy, G iyosiddin Jam shid Koshiy va Ali Qushchi hamda boshqa taniqli olimlardan iborat astronomiya m aktabi shakllandi. Astronomiyaning keyingi ravnaqi Yevropada bir q ato r olimlarning astronom iya sohasidagi fundam ental kashfiyotlari bilan b o g iiq . Bu borada polshalik astronom N .Kopernik (1473-1543), italiyalik J.Bruno (1548-1600) va Galiley (1564-1642), nemis Iogann Kepler (1572-1630) va ingliz Isaak N y u to n (1643-1727) larning ijodiy faoliyatlari ayniqsa barakali b o id i. XVI asrdan XX asrning boshlarigacha tabiatshunoslik yo‘nalishida qilingan asosiy kashfiyotlar va qonuniyatlarning aksariyati yuqoridagi olim larning nomlari bilan bogiiq. Shuningdek, b u davrda taniqli olim lardan О. K. Remer, E. Galley, J. Bradley, I. G. Galle, V. Y a. S tru v e, F . V. Bessel va b o sh q alarn in g astro n o m iy a fan in in g rivojlantirishda xizmatlari katta b o id i. XX asr o ‘rtalarida spektral analizning kashf etilishi va astronomiyada fotografiyaning qo ilan ilishi natijasida astronom iyaning yangi ufqlari ochildi. Bu osmon jismlarining fizik tabiatlarini o ‘rganish borasida katta im k o n iy atlarn i vujudga keltirdi. O q ibatd a osm on jism lari va ular sistemalarining fizik tabiatlarini o ‘rganish bilan shug‘ullanadigan yangi fan - astrofizikaga asos solindi. Ayni p ay td a m am lakatim izda ham yirik astronom ik m arkazlar - 0 ‘z b e k isto n R e s p u b lik a s i F A A stro n o m iy a I n s titu ti v a u n ing Qashqadaryo viloyati Kitob tum anida Ulug‘bek nomli X alqaro kenglik stansiyasi va Qamashi tumanida M aydanak Balandtog* observatoriyalar kompleksi filiallari hozirga qadar faoliyat ko‘rsatmoqda. M azkur ilmiy dargohlarda bir qator taniqli o ‘zbek olimlari astronomiya va astrofizika m uam m olari bo'yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishmoqda. Savol va topshiriqlar 1. Astronomiya fani nimani o‘rganadi? 2. Astronomiya boiimlari va ularning predmeti haqida gapirib bering. 3. Astronomiyaning fan sifatida shakllanishida O 'rta Osiyo va Yevropa olimlarining hissasi haqida gapirib bering. 8 I BOB. SFERIK ASTRONOMIYA ASOSLARI l-§. Yoritgichlarning ko‘rinma holatlari. Yulduz turkumlari K u z a tu v c h i Y er sirtin in g q aysi n u q ta s id a n tu rib q a ra m a s in , yorltkichlar (Quyosh, Oy, sayyoralar va yulduzlar) go‘yo undan bir xil masofada, m a’lum sferaning ichki qismida joy olgandek tuyuladi. Odatda bunday sfera osmon deb yuritiladi. Bulutsiz tunda osmonda yulduzlar b ila n birga biz Oyni, sayyoralarni, ayrim tu m anlik larn i va b a ’zan kometalarni ko‘ramiz. G archi bir qarashda, yulduzlarning son-sanog‘i yo'qdek tuyulsa-da, aslida oddiy k o ‘z bilan qaraganda ularning soni, osmonning m a ’lum yarim sferasida uch mingdan ortmaydi. Yulduzlarning o ‘zaro joylashishi juda sekinlik bilan o ‘zgaradi, maxsus o'lchashlarsiz, oddiy kuzatishlar asosida bunday o ‘zgarishlarni bir necha o ‘n , hatto yuz yillardan keyin ham sezib bo'lm aydi. Bunday hoi Yer sirtida yulduzlarga qarab oriyentir (m o‘ljal) olish uchun ju d a qo‘l keladi va shu bois, ju d a q ad im z a m o n la rd a y o q sa y y o h la r «yulduz kompas»lardan keng foydalanganlar. Qadim gi sharqda oriyentir olish uchun osmonning yorug* yulduzlari alohida to ‘dalarga ajratilib, ularga yulduz turkum lari deb nom berilgan. Y ulduz turkum lari, hayvonlar (K atta Ayiq, Oqqush, Arslon, Ajdaho, K it va hokazo), yunon afso n alarin in g q a h ra m o n la ri (K assiopeya, A ndrom eda, Pegas va boshqalar) va b a ’zan ularning yorug1 yulduzlari birgalikda qaralganda eslatadigan geometrik shakl yoki predmetlarning (U chburchak, Tarozi) nom lari bilan yuritiladi. 3CVII asrda h ar bir yulduz tu rk u m ig a kiruvchi bir necha yorug* yulduzlar yunon alifbosining harflari ( a , P, y, 5, va hokazo) bilan belgilandi. Shuningdek, 130 ga yaqin yorug* yulduzga xususiy nom berildi. Jum ladan, K atta Itning a si - Sirius, A ravakashning a si - Kapella, Liraning a si - Vega, Orionning a si - Betelgeyze, Perseyning a si - A lgol va hokazo nomlar bilan yuritila boshlandi. Keyinchalik xiraroq yulduzlarni tartib raqami bilan belgilash qabul qilindi va u hozirgi paytda aso san xira yulduzlar uchungina ishlatiladi. 1922-yiIda yulduz turkum larini chegaralovchi egri chiziqlar to ‘g ‘ri chiziqlar bilan almashtirilib, ayrim k atta maydonli yulduz turkum lari 9 bir necha yulduz turkum lariga ajratildi. Hozirgi kunda osmon sferasi 88 uchastkaga, ya’ni yulduz turkumiga boiingan. M a ’lum yulduz turkum iga kiruvchi bir necha yorug* yulduzlar shu tu rk u m ig a (yoki b a ’zan q o ‘shni yulduz tu rk u m ig a) k iru v ch i xira yulduzlarni topishda yaxshi oriyentir bo'lib xizmat qiladi. Osmonda m a’lum yulduz turkumi yoki yulduzni topish uchun dastlab yulduz xaritalari va atlaslari bilan yaxshilab tanishmoq va so‘a g ra k o ‘p m a rta m ashq qilm oq zarur. Ayniqsa osm onning surilm a x aritasid an foydalanishni o'rgangan kishi uchun osmonda m a’lum yulduz yoki yulduz turkum ini topish ortiqcha qiyinchilik tug‘dirmaydi. 2-§. Quyosh, Oy, sayyoralar va yulduzlarning ko‘rinma harakatlari Agar tunda m a’lum bir joydan turib, bir necha soat davom ida tinimsiz yulduzlar kuzatilsa, butun osmon sferasining yulduzlari kuzatuvchidan o'tuvchi faraziy o‘q atrofida aylanishini ko‘rish mumkin. Bunday aylanish davom ida ixtiyoriy yoritgich o ‘z vaziyatini gorizont (ufq) tom onlariga nisbatan o'zgartiradi va ularning aylanish davri bir sutkani tashkil qiladi. Shuning uchun yoritgichlarn ing bunday h arak a ti ularning sutkalik k o ‘rinm a h a ra k a ti deyiladi, boshqacha aytg an d a, bunday aylanish Yerning o ‘z o ‘qi atrofida aylanishi tufayli sodir b o iad i. Agar yoritgichlarning sutkalik harakatlari Yerning shimoliy qutbiga juda yaqin b o im ag an - o ‘rta geografik kengliklardan turib kuzatilsa, janub tomonga qarab turgan kuzatuvchiga yoritgichlar chapdan o'ngga, y a ’ni soat strelkasi yo‘nalishida harakatlanayotgandek k o ‘rinadi. B unda m a iu m yoritgich, sharq tomonda, har doim m a’lum bir nuqtadan ko'tarilib, g'arbda esa aniq bir nuqtada botadi. Uning gorizontdan maksimal balandligi ham (janub tomon yo'nalishida) kunlar o ‘tishi bilan o'zgarmaydi. A gar kuzatuvchi shimol tomonga qarasa, bir qism yulduzlar sharqdan chiqib g‘arbga botayotgani holda, boshqa bir qismi m a iu m qo‘ zg‘almas nu qta atrofida konsentrik aylanalar chizishini ko‘rish mumkin Olamning shimoliy qutbi, Kichik Ayiq yulduz turkumining (K atta Ayiq - Yetti qaroqchiga q o ‘shni yulduz turkumi) eng yorug* yulduz:i - a si yaqinidan (orasi tax m inan Г) joy olgan b o iib , Kichik A yiqning bu yulduzi Q utb yulduzi deb ataladi. 10 Q uyosh va Oyning sutkalik k o 'rin m a harakatlari ham sharqdan g'arb g a tom on k u z a tilib , y u ld u z lard a n fa rq li o 'la r o q , ularning chiqish va botish nuqtalari ham da m aksim al balandliklari (janub tom onda) kun sayin o'zgarib boradi. Xususan, Quyosh N a v ro 'z d a , y a ’ni 21 m artda, aniq sharq nuqtasidan ko'tarilib, aniq g 'arbda botgani holda bundan keyin uning chiqish va botish nuqtalari shimol tomonga siljib boradi va bu hoi 22 iyungacha davom etadi. So'ngra bu nuqtalar, aksincha, gorizontning janub tom oniga siljiy boshlaydi. Shuningdek, bu davrda, Quyoshning tush paytdagi baland ligi ham pasaya borib, kunduzi qisqarishga, tun esa aksincha, uzayishga boshlaydi. Sayyoram izning y o 'ld o sh i - Oy ham sutkalik ko'rinm a harakatda ishtirok qilib, sharqdan g'arbga yulduzlar bilan birga siljib b o rad i. Biroq k o 'p vaqt ta la b etm aydigan k u zatish lard an o q , Oyni yulduzlarga nisbatan osm onning sutkalik h arak atig a qaram a-qarshi yo' nalishda ham siljib borishini sezish m um kin. Bu u n in g haqiqiy h arak a ti bo'lib, Oy yulduzlarni oralab g 'a rb d a n sharqqa tom on har sutkada taxminan 13 gradusdan siljib boradi va 27,32 sutkada Yer atrofmi bir m arta to'liq aylanib chiqadi. Quyoshning bir necha oy davom ida sistemali kuzatilishi oqibatida, Oy kabi Quyosh ham, yulduzlarga n isbatan g 'a rb d a n sharqqa siljib borishi m a’lum b o iad i. Quyoshning bunday ko'rinma harakati tufayli sutkalik siljishi, Oynikiga nisbatan ju da kichik bo'lib, atigi 1 gradusga yaqin yoyni tashkil qiladi va bir yilda bir m arta t o i a aylanib chiqadi. Q uyosh va Oyning osm onni bir t o i a aylanib chiqadigan yo'llari bir-biriga ju d a yaqin b o 'lib , ular kesib o 'ta d ig a n yulduz turkum lari Z o d iak yulduz turkum lari (y u n o n ch a «zoo» - h ay v o n lar) deyiladi. M azkur yulduz turkum lari 12 ta b o'lib, ular H ut, H am al, Savr, Javzo, Saraton, Asad, Sunbula, M ezon, A qrab, Qavs, Jaddi va Dalv degan n o m la r b ilan atalad i. B u la rd a n b irin ch i u c h ta sin i Q uyosh b a h o r oylarida, navbatdagi uchtasini yozgi oylarda, qolganlarini esa, mos Download 320.92 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|