Mamadmusa mamadazimov


galaktikalar  soni  esa  5,4- 10л —  ga  teng


Download 320.92 Kb.
Pdf ko'rish
bet26/26
Sana20.07.2017
Hajmi320.92 Kb.
#11685
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   26

galaktikalar  soni  esa  5,4- 10л —  ga  teng
159-rasm. 
Osmonning 

kv. 
gradus  m aydoniga  to ‘g ‘ri 
keladigan  galaktikalari
265

chiqdi. D unyodagi eng yirik teleskop yordam ida 24 yulduz katta_ligigacha 
obyektlarni (jum ladan,  galaktikalarni ham) k o ‘rish m um kinligiga e’tibor 
qilinsa,  u n d a  butun  sferada  1,4  m illiard  galaktikani  kuzatish  mumkin 
b o ‘ladi.
H abbl shuningek, barcha y o ‘nalishlar uchun Zeyeliger teorem_asi o'rinli 
ekanligini  isbotlab,  galaktikalarning  fazoda  taqsim lanishi  bir  jinsligina 
b o im a y , balki izotrop, y a ’ni barcha yo ‘nalishlarda bir xil ekanligini ham 
aniqladi.
Bu  m a sa la n i  sin c h ik la b   o 'rg a n is h ,  40  k p k   d a n   kich ik   m a s o fa d a  
g alaktikaiar alohida guruh va to ‘daga birlashishlarini k o ‘rsa ta d i.  Bizning 
G a la k tik a m iz ,  A n d ro m ed a   (M 31),  U c h b u rch ak   yulduz  tu rk u m id a g i 
galak tik a  (M 33),  K a tta   va  K ichik  M agellan  b u lutlari  va  b o s h q a   yana 
bir  qancha  yulduz  sistem alari  birgalikda  (jami  35  taga  yaqin  galaktika) 
M ahalliy  galaktik  to ‘dani  hosil  qilishini  m a’lum   qildi.
Ayni  p aytda  shu  xildagi  4000  ga  yaqin  galaktikaiar  to ‘d a s i  m a’lum. 
B unday  to ‘d alarning  o 'rta c h a   diam etri  8  M pk  atrofida.  Y irik   galaktik 
to 'd a la rd a n   biri  V eronika  Sochlari  yulduz  tu rkum ida  proyeksiyalanib, 
salkam   40  000  ga  yaqin  galaktikani  o ‘z  ichiga  oladi.
U   b iz d a n   70  M p k   m a s o f a d a   j o y la s h ib ,  d i a m e tr i   1 2 °   g a c h a  
c h o ‘zilgan.  Bizning  M ah alliy   t o ‘dam izga  eng  y aq in   galaktik:  to ‘da  12 
M p k  m aso fa d a   b o ‘lib,  u S u n b u la   yulduz  tu rk u m ig a  p ro y ek siy alan ad i. 
U n d a   y e t t i t a   g ig a n t   g a l a k t i k a   ( u la r d a n   b i r i   S u n b u l a   A 
rad io g a la k tik a si) va o ‘n ta  g ig an t spiral  g alaktika k u zatilad i.  Bu gigant 
g a la k tik a ia r b ir necha m ah alliy  g a la k tik a iar t o ‘dasi (jum ladam , bizning 
M a h a liy   t o ‘d a m iz n i  h a m )   o ‘z  ic h ig a   o lg a n   o ‘ta   g a la k t ik a n i n g  
q u y u lm a s i  b o ‘lish i  h a m   m u m k in   d eg an  ta x m in   b o r.  B u n d a y   o ‘ta 
g a la k tik a n in g   d ia m e tri  40  M p k   b ila n   b e lg ila n a d i.  B ugurnga  kelib 
a s tro n o m la r qu vv atli  tele sk o p la r yordam id a sh u n g a  o ‘x s h a sh ,  h ar biri 
o ‘n la b   m ah a lliy   g a la k tik   t o ‘d a n i  o ‘z  ichiga  o lg an   50  ga  y a q in   o ‘ta 
g a la k tik a n i  r o ‘y xatga  olg an lar.
266

5-§.  Radiogalaktlkalar  va  kvazarlar
O x irgi  40  yil  ichida  10  m ingdan  o rtiq   diskret  nurlanish  m anb alari 
o c h ilib ,  bu  m an b a larn in g   k a ta lo g la ri  tuzildi.  B ular  ichida  U chinchi 
K em b rid j  k atalogi  (qisqacha  3C)  to ia lig i  bilan  b o sh q alarid an   ajralib 
tu ra d i. Bu m anbalardan bir qanchasi o'zim izning G alaktikam izga tegishli 
b o ‘lib ,  aksariyat  holda  o 'tay an gi  yulduzlarning  chaqnash  m ahsulotlari 
h iso blan ad i.
B iroq, k o ‘p hollarda radionurlanishning m anbalari tashqi galaktikalar 
b o ‘lib ,  ularning  radiodiapazonda  nurlanish  energiyasi,  optik  nurlanish 
energiyasining  atigi  10-6  qism inigina  tashkil  etadi. 
-
S p iral va n o to ‘g‘ri galaktikalar -  kuchsiz radionurlanish m anbalaridan 
b o i i b   chiqdi.  U larn in g   detsim etrli  d ia p a z o n id a   n u rla n ish   energiyasi 
tax m in a n   1032  Vt  ni  tashkil  etadi.  Shu  diap azo nd a  elliptik  galaktikalar 
nurlanishi  100  m artadan  ortiq  b o ‘lib,  1036 Vt  atrofida  chiqadi.
R a d io d ia p a z o n d a   n urlanish  q u vv ati  o p tik   diapazondagi  nurlanish 
q u w a t i   bilan  bir  xil  tartib d a   yoki  un d an   o rtiq   b o ig a n   galaktikalar  -  
ra d io g a la k tik a la r  deb  yuritiladi.  S h u n d ay  k a tta   quvvatli  bizga  yaqin 
joylashgan radiogalaktika «O qqush А» deb ataladi. Qizilga siljishga k o ‘ra 
a n iqlan g an  uning masofasi 330 M pk.  Eng uzoqdagi radiogalaktikalardan 
biri  « T s e n ta v r  А»  b izn in g   G a la k tik a m iz d a n   ta x m in a n   2500  M p k  
m aso fad a  yotadi.  U larning radionurlanishi  noissiqlik xarakter kasb  etib, 
m a g n it  m ay d o n la rid a   rely ativ istik  ( y o r u g iik   tezligiga  yaqin  tezlikli) 
elek tro n lam ing   sinxrotron  nurlanishlari  bilan  tushuntiriladi.
K v azarlar.  R a d io d ia p a z o n d a  ju d a   k a tta   q u v v at  bilan  n u rlan ad ig an  
g a la k tik a m iz   tashqi  o b y e k tla rid a n   biri  kvazarlardix.  Birinchi  k v azar 
1960  yilda  U c h b u rch ak   yulduz  tu rk u m id a   3  С  48  nom li  rad io m an b a  
ravshanligi  16™  yulduzga  o 'x sh a sh   o b y ek t  sifa tid a   q a y d   etildi.  1963- 
y ild a   13-yulduz  k a tta lig ig a   ega  b o i g a n   ra d io o b y e k t  S un bu la  yulduz 
tu rlc u m id a   to p ilib ,  3 -K e m b rid j  k a ta lo g id a   3C 273  n o m   b ila n   q a y d  
e tild i.  U zo q  v aq tg a   q a d a r  bu  o b y e k tla rn in g   sp e k trla rin i  tahlil  qilish 
q iy iii b o i d i.  Va  n ihoyat,  sp ek trid ag i ch iziq lar qaysi  ato m larg a  tegishli 
e k a n lig i  a n iq la n g a c h   u la rn in g   q izilg a  siljish  k a tta lik la r i  belgilandi. 
S o‘n g r a   H a b b l  q o n u n i  aso sid a   u la rn in g   m a s o fa la ri  va  y o rq in lik la ri 
h is a b la n d i.  A y ni  p a y td a   b ir  n e c h a   y u z la b   k v a z a r la r   k a s h f  e tilg a n  
b o id b , u la rd a n  OQ172 n o m lan g an ig a q a d a r b o i g a n  m aso fa  10 m illiard 
y o r u g ii k   yilidan   ham   k o ‘p.
267

K vazarlarning  nurlanish  energiyasi ju d a   yuqori  b o ‘lib,  yorqinliklari 
1040- 1041 V t ni tashkil etadi.  Bu kvazarlar yuz m illiardlab yulduzi b o ig a n  
eng quvvatli galaktikalarning yorqinligidan  100ч-1000 m arta k o ‘p quvvat 
bilan  n urlan ad i  deganidir.  T axm in  qilinishicha,  kvazarlar  g a la k tik a iar 
evolyutsiyasining  uncha  uzoq  davom   etm aydigan  bir  bosqichidir.
Savol  va  topshiriqlar
1.  G alaktikaiar  qanday  sinflarga  b o ‘linadi?  Elliptik,  spiral  va
noto‘g‘ri galaktikalarga misol keltiring.
2. Tashqi galaktikalargacha m asofalar qanday topiladi?
3. Habbl qonunining matematik ifodasini yozing.
4.  Radiogalaktikalar haqida  nimalar bilasiz?
5. K vazarlar koinotning qanday obyektlari?
268

FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR
1.  Бакулин  П.,  Кононович  Э.,  Мороз  В.  Курс общей  астрономии.  -М.:  «На­
ука», 2001.
2. Дагаев М. и др.  Астрономия. -М .:  «Просвещение»,  1995.
3.  Mursalimova  G.,  Raximov  A.  Umumiy  astronomiya  kursi.  -Т.:  « 0 ‘qituvchi», 
1976.
4 .  Mamadazimov  M.M.  Sferik  va  amaliy  astronomiyadan  masalalar.  -Т.: 
«O'qituvchi», 1977.
5.  Polyak I.  Umumiy astronomiya  kursi. -Т.:  « 0 ‘qituvchi»,  1965.
6. Куликов К.  Купе сферической астрономии. -М .: «Наука»,  1969.
7.  Гибсон Э.  Спокойное Солнце. -М .:  «Мир»,  1977.
8.  Мортынов Д.Я.  Курс общей астрономии.  «Наука»,  1988.
9. Агекян Т.А. Звезды, галактики, метагалактики. -М.: «Наука»,  1982.
10. Миннарт М.  Практическая астрономия. -М.:  «Мир»,  1971.
11. Михайлов А. Атлас звёздного неба. —
Л.: «Наука»,  1978.
12.  Практические  работы  по  звёздной  астрономии  (под.  Ред.  Куликовского 
К .)—М.:  1971.
13.  Mamadazimov М.  Astronomiyadan o'qish kitobi. -Т.:  «O'qituvchi»,  1992
14.  Mamadazimov  M.  Astronomiya,  AL  va  KHKlari  uchun  darslik.  -Т.: 
«O'qituvchi», 2004.
15.  Mamadazimov M.  Astronomiya.  0 ‘rta  umumta’lim maktablari uchun  o'quv 
qo'llanma. -Т.: «O'qituvchi», 2004.
269

M UNDARIJA
SO‘ZB O SH I...........................................................................................................3
K IR IS H ................................................................................................................. 4
1-§. Astronomiya fanining predmeti va uning vazifalari................................. 4
2-§. Astronomiya fanining b o 'lim la ri.................................................................5
3-§. Astronomiya fani shakllanishining qisqacha t a r ix i.................................. 6
I BOB.  SFER IK   ASTRONOM IYA  A SO SLA R I.......................................... 9
1-§. Yoritgichlarning ko‘rinma holatlari. Yulduz tu rk u m la ri.........................9
2-§. Quyosh, Oy, sayyoralar va yulduzlarning ko‘rinma harakatlari  ..........10
3-§. Osmon sferasi, uning asosiy nuqta, chiziq va aylanalari........................ 12
4-§. Quyoshning yillik ko'rinm a harakati. Ekliptika......................................14
5-§. Gorizontal koordinatalar sistemasi........................................................... 16
6-§. Ekvatorial koordinatalar sistem asi........................................................... 17
7-§. Ekliptikal koordinatalar sistem asi............................................................ 19
8-§. Olam qutbining balandligi va joyning geografik kenglamasi 
orasidagi b o g 'lan ish ......................................................................................19
9-§. Turli geografik kenglamalarda osmon sferasining sutkalik
ko'rinm a aylanishi........................................................................................20
10-§. Vaqtni o'lchash aso sla ri............................................................................24
11-§. Quyosh vaqtlari.......................................................................................... 25
12-§. Vaqt tenglam asi.........................................................................................27
13-§. Vaqt hisobi tizim lari.................................................................................. 28
14-§.  K alendarlar................................................................................................ 31
15-§.  U m ar Hayyom kalendari..........................................................................34
16-§. Parallaktik uchburchak va koordinatalarni alm ashtirish.....................36
17-§. Astronomik refraksiya............................................................................... 39
19-§. Sutkalik p a ra lla k s......................................................................................40
20-§. Yoritgichlarning chiqish va botish momentlarini h isoblash.................42

II BOB. SAYYORALARNING K O 'R IN M A  VA HAQIQIY
HARAKATLARI, OSMON M EXANIKASINING ASOSLARI........ 46
1-§.  Sayyoralarning yulduzlar fonidagi h a ra k a ti............................................46
2-§.  Olam tuzilishining geosentrik tizim i................................................ - ......47
3-§.  Olam tuzilishining geliosentrik sistemasi.
Sayyoralarning sirtmoqsimon harakatini tushuntirish.............................50
4-§.  Geliosentrik ta ’limot uchun k u ra sh ................................................ - ........ 52
5-§.  Sayyoralar konfiguratsiyalari va ularning
k o ‘rin ishsh artlari............................... .......................... .............. ............... 54
6-§.  Sayyoralarning siderik va sinodik d av rlari.............................................. 55
7-§.  Sayyoralarning orbita elementlari.
Nazariy  astronomiyaning asosiy  vazifalari.............................. ................56
8-§.  Mexanikaning asosiy qonunlari.
Butun olam tortishish q o n u n i...................................................................... 58
9-§.  Keplerning umumlashgan q o n u n lari........................................................ 59
10-§. Keplerning III qonunini Nyuton tomonidan
umumlashtirilgan ko'rinishi........................................................................ 61
11-§.  Quyosh sistemasi jismlari massalarini hisoblash.................................. 63
12-§. Uch jism masalasi. Chetlantiruvchi kuch va chetlantirilgan
harakat haqida tu shuncha........................................................................... 65
13-§.  K o‘tarilishlar va  pasayishlar........................................................... ....... 67
III BOB. QUYOSH SISTEMASI JISM LA RIN IN G  0 ‘LCHAMLARI. 
ULARG ACHA BO‘LG AN M ASOFALARNI A N IQ LA SH ................ 70
1-§.  Yeming о ‘lchamlarini a n iq la sh ................................................................. .70
2-§.  Triangulyatsiya metodi. Yerning o ‘lchami va form asi...........................71
3-§.  Quyosh sistemasiga kiruvchi osmon jismlarigacha bo‘lgan 
masofalarni aniqlash.................................................................................... 73
4-§. Yoritgichlarning sutkalik gorizontal parallakslarini topish  .................. 75
5-§. Quyoshning sutkalik gorizontal paralaksini va unga ko ‘ra Yerdan  i 
Quyoshgacha bo ‘lgan o‘rtacha masofani aniqlash................................... 77
6-§. Asosiy astronomik uzunlik o ich ov  birliklari........................................... 78
7-§. Quyosh sistemasi jismlarining o ‘lchamlarini hisoblash..........................79
IV BOB. YER VA OYNING H A R A K A T I.................................................... 81
1-§. Y er Quyosh atrofida aylanishining isbotlari. A berratsiya......................81
2-§.  Y il fasllarining  almashinishi.......................................................................84
3-§. Yerning o ‘z o ‘qi atrofida aylanishi. Pretsessiya va n u tatsiy a ................ 85
4-§. U lu g ‘bek nomidagi Xalqaro Kitob kenglik stansiyasi............................87

5-§. Oyning harakati va fazalari........................................................................90
6-§. Quyosh tutilishi va uning sh a rtla ri............................................................. 92
7-§. Oy tutilishi va uning s h a rtla ri.....................................................................96
V BOB. ASTROFIZIKA ASO SLA RI.............................................................. 99
1-§. Astrofizikaning asosiy tushunchalari va vazifalari.................................. 99
2-§. Astrofizikada q o ‘llaniladigan elektromagnit to iq in  nurlanishlari..... 100
3-§. Yoritgichlarning ko'rinm a yulduz k a tta lik la ri...................................... 102
4-§. Absolyut qora jismning nurlanishi. Nurlanish q o n u n la ri..................... 105
5-§. Spektral analiz asoslari. Astrofizik obyektlarning spektrlari
va ularda  kuzatiladigan chiziqlar............................................................. 107
6-§.  Astrofizik jarayonlarning nuriy tezliklarini aniqlash.
Doppler effekti............................................................................................. 109
7-§. Magnit maydonida kechadigan astrofizik jarayonlar.
Zeyeman effek ti........................................................................................... 111
8-§. Yoritgichlarning temperaturalarini aniqlash usullari........................... 112
9-§. Astrofizik instrumentlar. Teleskoplar va ularning vazifalari...............117
10-§. Reflektorning asosiy tu rla ri.................................................................... 119
11-§.  Ko'zguli-linzali teleskoplar................................................................ — 120
12-§.  Teleskoplarning asosiy xarakteristikalari.............................................121
13-§. R adioteleskoplar......................................................................................125
14-§. Teleskoplarning o'rnatilishi (montirovkasi)..........................................128
15-§. A strofotografiya....................................................................................... 131
16-§. Spektral a p p a ra tla r..................................................................................133
17-§. O'zbekistonda astronom iya.....................................................................136
VI BOB. QUYOSH SISTEMASI JISM LARIN IN G  FIZIK TA B IA TI  ....  139
1-§. Quyoshning fizik ta b ia ti............................................................................ 139
2-§. Fotosfera spektri. Uning kimyoviy tark ibi..............................................143
3-§. Fotosfera obyektlari...................................................................................144
4-^Q uyosh d o g ia r i.......................................................................................... 146
5-§..Quyoshning tem p eratu rasi........................................................................ 151
I  6-§. .Quyosh ichki qatlamlarining tuzilishi..................................................... 153
7-§. Xromosfera va uning o b y e k tla ri.............................................................. 157
8-§. Protuberanetslarning sinflari. Xromosfera chaqnashlari...................... 160
9-§.vQuyosh t o j i .................................................................................................. 161
10-§..Quyoshning radionurlanishi....................................................................163
11 -§.  Quyosh yadro energiyasining m a n b a la ri.............................................. 164
272

12-§. Quyosh aktivligi va uning Yer atmosferasi hamda biosferasiga
t a ’s i r i ............................................................................................................165
VII BOB. SAYYORALARNING FIZIK  TABI A T I.................................. 168
1-§. M e rk u riy ....................................................................................................168
2-§. Venera (Z u h ro )..........................................................................................170
3-§. Yer say y o rasi.............................................................................................174
4-§. O y - Y e r  yo‘ld o s h i....................................................................................177
5-§.  M ars (M irrix).............................................................................................181
6-§. Yupiter(M ushtariy)  .................................................................................. 189
7-§. Saturn (Z u h a l)............................................................................................193
8-§.  U r a n ............................................................................................................ 197
9-§. N e p tu n .................................................................................................. -.....200
VIII BOB. QUYOSH SISTEM ASINING MAYDA JIS M L A R I..............203
1-§.  Mayda sayyoralar (astroidlar).................................................................203
2-§.  Kometalar («dumli yulduzlar»)...............................................................206
3-§.  Meteorlar («uchar yulduzlar») va meteor «yomg‘irlari» .......A— ...... 208
4-§.  M eteoritlar................................................................................................ 210
IX.BOB.  Y U LD U ZLA R ................................................................................. 213
1 -§.  Yulduzlarning asosiy xarakteristikasi..................................................... 213
2-§.  Yillik parallaks va yulduzlargacha masofani aniqlash.........................213
3-§.  Yulduzlarning spektri va spektral sinflari.............................................. 214
4-§.  Spektr-yorqinlik diagram m asi................................................................. 217
5-§.  Yulduzlar o ‘lchamlarini (radiuslarini) aniqlash u su lla ri..................... 220
6-§.  Yulduzlarning massalarini a n iq la sh ....................................................... 222
7-§.  Radius -  yorqinlik-massa diagram m asi.................................................. 224
8-§.  Yulduzlarning  ichki sharoiti va tuzilishi................................................225
9-§.  Fizik q o ‘shaloq y u ld uzlar......................................................................... 230
10-§. Fizik o'zgaruvchi yulduzlar....................................................................238
11-§. Eruptiv o'zgaruvchan y u ld u zla r................................................... ........241
X BOB. GALAKTIKAM IZ, U N IN G  TU ZILISH I VA T A R K IB I..........246
1-§.  Bizning Galaktikamiz va uning obyektlari............................................ 246
2-§.  Galaktikada yulduzlarning taqsimlanishi  ..............................................248
3-§. Yulduzlarning sharsimon va tarqoq to ‘d a la r i........................................ 251
4-§.  Yulduzlarning fazoviy harakati. Quyoshning xususiy harakati.
Quyosh a p e k s i..............................................................................................253
273

5-§. Yulduzlararo chang va g a z ...................................................................... 256
6-§. Neytral vodorodning Galaktika bo‘ylab taqsim lanishi........................ 259
XI BOB. GA LAK TIKA DAN TASHQI A STR O N O M IY A ......................261
1-§.  Tashqi galaktikalar va ularning sin flari.............................. .................. 261
2-§. G alaktikalar sp e k tri.................................................................................. 264
3-§.  Galaktikalargacha  masofalarni  hisoblash........................................... 264
4-§. Galaktikalarning Koinotda taqsim lanishi............................................. 265
5-§.  Radiogalaktikalar va  k v a z a rla r..............................................................267

Download 320.92 Kb.


Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   26




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling