Mamadmusa mamadazimov
galaktikalar soni esa 5,4- 10л — ga teng
Download 48 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. Mursalimova G., Raximov A. Umumiy astronomiya kursi. -Т.: « 0 ‘qituvchi», 1976. 4 . Mamadazimov M.M. Sferik va amaliy astronomiyadan masalalar. -Т.
- 7. Гибсон Э. Спокойное Солнце. -М .: «Мир», 1977. 8. Мортынов Д.Я. Курс общей астрономии. «Наука», 1988.
- Л.: «Наука», 1978. 12. Практические работы по звёздной астрономии (под. Ред. Куликовского К .)—М.: 1971.
- 15. Mamadazimov M. Astronomiya. 0 ‘rta umumta’lim maktablari uchun oquv qollanma. -Т.: «Oqituvchi», 2004. 269
galaktikalar soni esa 5,4- 10л — ga teng 159-rasm. Osmonning 1 kv. gradus m aydoniga to ‘g ‘ri keladigan galaktikalari 265 chiqdi. D unyodagi eng yirik teleskop yordam ida 24 yulduz katta_ligigacha obyektlarni (jum ladan, galaktikalarni ham) k o ‘rish m um kinligiga e’tibor qilinsa, u n d a butun sferada 1,4 m illiard galaktikani kuzatish mumkin b o ‘ladi. H abbl shuningek, barcha y o ‘nalishlar uchun Zeyeliger teorem_asi o'rinli ekanligini isbotlab, galaktikalarning fazoda taqsim lanishi bir jinsligina b o im a y , balki izotrop, y a ’ni barcha yo ‘nalishlarda bir xil ekanligini ham aniqladi. Bu m a sa la n i sin c h ik la b o 'rg a n is h , 40 k p k d a n kich ik m a s o fa d a g alaktikaiar alohida guruh va to ‘daga birlashishlarini k o ‘rsa ta d i. Bizning G a la k tik a m iz , A n d ro m ed a (M 31), U c h b u rch ak yulduz tu rk u m id a g i galak tik a (M 33), K a tta va K ichik M agellan b u lutlari va b o s h q a yana bir qancha yulduz sistem alari birgalikda (jami 35 taga yaqin galaktika) M ahalliy galaktik to ‘dani hosil qilishini m a’lum qildi. Ayni p aytda shu xildagi 4000 ga yaqin galaktikaiar to ‘d a s i m a’lum. B unday to ‘d alarning o 'rta c h a diam etri 8 M pk atrofida. Y irik galaktik to 'd a la rd a n biri V eronika Sochlari yulduz tu rkum ida proyeksiyalanib, salkam 40 000 ga yaqin galaktikani o ‘z ichiga oladi. U b iz d a n 70 M p k m a s o f a d a j o y la s h ib , d i a m e tr i 1 2 ° g a c h a c h o ‘zilgan. Bizning M ah alliy t o ‘dam izga eng y aq in galaktik: to ‘da 12 M p k m aso fa d a b o ‘lib, u S u n b u la yulduz tu rk u m ig a p ro y ek siy alan ad i. U n d a y e t t i t a g ig a n t g a l a k t i k a ( u la r d a n b i r i S u n b u l a A rad io g a la k tik a si) va o ‘n ta g ig an t spiral g alaktika k u zatilad i. Bu gigant g a la k tik a ia r b ir necha m ah alliy g a la k tik a iar t o ‘dasi (jum ladam , bizning M a h a liy t o ‘d a m iz n i h a m ) o ‘z ic h ig a o lg a n o ‘ta g a la k t ik a n i n g q u y u lm a s i b o ‘lish i h a m m u m k in d eg an ta x m in b o r. B u n d a y o ‘ta g a la k tik a n in g d ia m e tri 40 M p k b ila n b e lg ila n a d i. B ugurnga kelib a s tro n o m la r qu vv atli tele sk o p la r yordam id a sh u n g a o ‘x s h a sh , h ar biri o ‘n la b m ah a lliy g a la k tik t o ‘d a n i o ‘z ichiga o lg an 50 ga y a q in o ‘ta g a la k tik a n i r o ‘y xatga olg an lar. 266 5-§. Radiogalaktlkalar va kvazarlar O x irgi 40 yil ichida 10 m ingdan o rtiq diskret nurlanish m anb alari o c h ilib , bu m an b a larn in g k a ta lo g la ri tuzildi. B ular ichida U chinchi K em b rid j k atalogi (qisqacha 3C) to ia lig i bilan b o sh q alarid an ajralib tu ra d i. Bu m anbalardan bir qanchasi o'zim izning G alaktikam izga tegishli b o ‘lib , aksariyat holda o 'tay an gi yulduzlarning chaqnash m ahsulotlari h iso blan ad i. B iroq, k o ‘p hollarda radionurlanishning m anbalari tashqi galaktikalar b o ‘lib , ularning radiodiapazonda nurlanish energiyasi, optik nurlanish energiyasining atigi 10-6 qism inigina tashkil etadi. - S p iral va n o to ‘g‘ri galaktikalar - kuchsiz radionurlanish m anbalaridan b o i i b chiqdi. U larn in g detsim etrli d ia p a z o n id a n u rla n ish energiyasi tax m in a n 1032 Vt ni tashkil etadi. Shu diap azo nd a elliptik galaktikalar nurlanishi 100 m artadan ortiq b o ‘lib, 1036 Vt atrofida chiqadi. R a d io d ia p a z o n d a n urlanish q u vv ati o p tik diapazondagi nurlanish q u w a t i bilan bir xil tartib d a yoki un d an o rtiq b o ig a n galaktikalar - ra d io g a la k tik a la r deb yuritiladi. S h u n d ay k a tta quvvatli bizga yaqin joylashgan radiogalaktika «O qqush А» deb ataladi. Qizilga siljishga k o ‘ra a n iqlan g an uning masofasi 330 M pk. Eng uzoqdagi radiogalaktikalardan biri « T s e n ta v r А» b izn in g G a la k tik a m iz d a n ta x m in a n 2500 M p k m aso fad a yotadi. U larning radionurlanishi noissiqlik xarakter kasb etib, m a g n it m ay d o n la rid a rely ativ istik ( y o r u g iik tezligiga yaqin tezlikli) elek tro n lam ing sinxrotron nurlanishlari bilan tushuntiriladi. K v azarlar. R a d io d ia p a z o n d a ju d a k a tta q u v v at bilan n u rlan ad ig an g a la k tik a m iz tashqi o b y e k tla rid a n biri kvazarlardix. Birinchi k v azar 1960 yilda U c h b u rch ak yulduz tu rk u m id a 3 С 48 nom li rad io m an b a ravshanligi 16™ yulduzga o 'x sh a sh o b y ek t sifa tid a q a y d etildi. 1963- y ild a 13-yulduz k a tta lig ig a ega b o i g a n ra d io o b y e k t S un bu la yulduz tu rlc u m id a to p ilib , 3 -K e m b rid j k a ta lo g id a 3C 273 n o m b ila n q a y d e tild i. U zo q v aq tg a q a d a r bu o b y e k tla rn in g sp e k trla rin i tahlil qilish q iy iii b o i d i. Va n ihoyat, sp ek trid ag i ch iziq lar qaysi ato m larg a tegishli e k a n lig i a n iq la n g a c h u la rn in g q izilg a siljish k a tta lik la r i belgilandi. S o‘n g r a H a b b l q o n u n i aso sid a u la rn in g m a s o fa la ri va y o rq in lik la ri h is a b la n d i. A y ni p a y td a b ir n e c h a y u z la b k v a z a r la r k a s h f e tilg a n b o id b , u la rd a n OQ172 n o m lan g an ig a q a d a r b o i g a n m aso fa 10 m illiard y o r u g ii k yilidan ham k o ‘p. 267 K vazarlarning nurlanish energiyasi ju d a yuqori b o ‘lib, yorqinliklari 1040- 1041 V t ni tashkil etadi. Bu kvazarlar yuz m illiardlab yulduzi b o ig a n eng quvvatli galaktikalarning yorqinligidan 100ч-1000 m arta k o ‘p quvvat bilan n urlan ad i deganidir. T axm in qilinishicha, kvazarlar g a la k tik a iar evolyutsiyasining uncha uzoq davom etm aydigan bir bosqichidir. Savol va topshiriqlar 1. G alaktikaiar qanday sinflarga b o ‘linadi? Elliptik, spiral va noto‘g‘ri galaktikalarga misol keltiring. 2. Tashqi galaktikalargacha m asofalar qanday topiladi? 3. Habbl qonunining matematik ifodasini yozing. 4. Radiogalaktikalar haqida nimalar bilasiz? 5. K vazarlar koinotning qanday obyektlari? 268 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Бакулин П., Кононович Э., Мороз В. Курс общей астрономии. -М.: «На ука», 2001. 2. Дагаев М. и др. Астрономия. -М .: «Просвещение», 1995. 3. Mursalimova G., Raximov A. Umumiy astronomiya kursi. -Т.: « 0 ‘qituvchi», 1976. 4 . Mamadazimov M.M. Sferik va amaliy astronomiyadan masalalar. -Т.: «O'qituvchi», 1977. 5. Polyak I. Umumiy astronomiya kursi. -Т.: « 0 ‘qituvchi», 1965. 6. Куликов К. Купе сферической астрономии. -М .: «Наука», 1969. 7. Гибсон Э. Спокойное Солнце. -М .: «Мир», 1977. 8. Мортынов Д.Я. Курс общей астрономии. «Наука», 1988. 9. Агекян Т.А. Звезды, галактики, метагалактики. -М.: «Наука», 1982. 10. Миннарт М. Практическая астрономия. -М.: «Мир», 1971. 11. Михайлов А. Атлас звёздного неба. — Л.: «Наука», 1978. 12. Практические работы по звёздной астрономии (под. Ред. Куликовского К .)—М.: 1971. 13. Mamadazimov М. Astronomiyadan o'qish kitobi. -Т.: «O'qituvchi», 1992 14. Mamadazimov M. Astronomiya, AL va KHKlari uchun darslik. -Т.: «O'qituvchi», 2004. 15. Mamadazimov M. Astronomiya. 0 ‘rta umumta’lim maktablari uchun o'quv qo'llanma. -Т.: «O'qituvchi», 2004. 269 M UNDARIJA SO‘ZB O SH I...........................................................................................................3 K IR IS H ................................................................................................................. 4 1-§. Astronomiya fanining predmeti va uning vazifalari................................. 4 2-§. Astronomiya fanining b o 'lim la ri.................................................................5 3-§. Astronomiya fani shakllanishining qisqacha t a r ix i.................................. 6 I BOB. SFER IK ASTRONOM IYA A SO SLA R I.......................................... 9 1-§. Yoritgichlarning ko‘rinma holatlari. Yulduz tu rk u m la ri.........................9 2-§. Quyosh, Oy, sayyoralar va yulduzlarning ko‘rinma harakatlari ..........10 3-§. Osmon sferasi, uning asosiy nuqta, chiziq va aylanalari........................ 12 4-§. Quyoshning yillik ko'rinm a harakati. Ekliptika......................................14 5-§. Gorizontal koordinatalar sistemasi........................................................... 16 6-§. Ekvatorial koordinatalar sistem asi........................................................... 17 7-§. Ekliptikal koordinatalar sistem asi............................................................ 19 8-§. Olam qutbining balandligi va joyning geografik kenglamasi orasidagi b o g 'lan ish ......................................................................................19 9-§. Turli geografik kenglamalarda osmon sferasining sutkalik ko'rinm a aylanishi........................................................................................20 10-§. Vaqtni o'lchash aso sla ri............................................................................24 11-§. Quyosh vaqtlari.......................................................................................... 25 12-§. Vaqt tenglam asi.........................................................................................27 13-§. Vaqt hisobi tizim lari.................................................................................. 28 14-§. K alendarlar................................................................................................ 31 15-§. U m ar Hayyom kalendari..........................................................................34 16-§. Parallaktik uchburchak va koordinatalarni alm ashtirish.....................36 17-§. Astronomik refraksiya............................................................................... 39 19-§. Sutkalik p a ra lla k s......................................................................................40 20-§. Yoritgichlarning chiqish va botish momentlarini h isoblash.................42 II BOB. SAYYORALARNING K O 'R IN M A VA HAQIQIY HARAKATLARI, OSMON M EXANIKASINING ASOSLARI........ 46 1-§. Sayyoralarning yulduzlar fonidagi h a ra k a ti............................................46 2-§. Olam tuzilishining geosentrik tizim i................................................ - ......47 3-§. Olam tuzilishining geliosentrik sistemasi. Sayyoralarning sirtmoqsimon harakatini tushuntirish.............................50 4-§. Geliosentrik ta ’limot uchun k u ra sh ................................................ - ........ 52 5-§. Sayyoralar konfiguratsiyalari va ularning k o ‘rin ishsh artlari............................... .......................... .............. ............... 54 6-§. Sayyoralarning siderik va sinodik d av rlari.............................................. 55 7-§. Sayyoralarning orbita elementlari. Nazariy astronomiyaning asosiy vazifalari.............................. ................56 8-§. Mexanikaning asosiy qonunlari. Butun olam tortishish q o n u n i...................................................................... 58 9-§. Keplerning umumlashgan q o n u n lari........................................................ 59 10-§. Keplerning III qonunini Nyuton tomonidan umumlashtirilgan ko'rinishi........................................................................ 61 11-§. Quyosh sistemasi jismlari massalarini hisoblash.................................. 63 12-§. Uch jism masalasi. Chetlantiruvchi kuch va chetlantirilgan harakat haqida tu shuncha........................................................................... 65 13-§. K o‘tarilishlar va pasayishlar........................................................... ....... 67 III BOB. QUYOSH SISTEMASI JISM LA RIN IN G 0 ‘LCHAMLARI. ULARG ACHA BO‘LG AN M ASOFALARNI A N IQ LA SH ................ 70 1-§. Yeming о ‘lchamlarini a n iq la sh ................................................................. .70 2-§. Triangulyatsiya metodi. Yerning o ‘lchami va form asi...........................71 3-§. Quyosh sistemasiga kiruvchi osmon jismlarigacha bo‘lgan masofalarni aniqlash.................................................................................... 73 4-§. Yoritgichlarning sutkalik gorizontal parallakslarini topish .................. 75 5-§. Quyoshning sutkalik gorizontal paralaksini va unga ko ‘ra Yerdan i Quyoshgacha bo ‘lgan o‘rtacha masofani aniqlash................................... 77 6-§. Asosiy astronomik uzunlik o ich ov birliklari........................................... 78 7-§. Quyosh sistemasi jismlarining o ‘lchamlarini hisoblash..........................79 IV BOB. YER VA OYNING H A R A K A T I.................................................... 81 1-§. Y er Quyosh atrofida aylanishining isbotlari. A berratsiya......................81 2-§. Y il fasllarining almashinishi.......................................................................84 3-§. Yerning o ‘z o ‘qi atrofida aylanishi. Pretsessiya va n u tatsiy a ................ 85 4-§. U lu g ‘bek nomidagi Xalqaro Kitob kenglik stansiyasi............................87 5-§. Oyning harakati va fazalari........................................................................90 6-§. Quyosh tutilishi va uning sh a rtla ri............................................................. 92 7-§. Oy tutilishi va uning s h a rtla ri.....................................................................96 V BOB. ASTROFIZIKA ASO SLA RI.............................................................. 99 1-§. Astrofizikaning asosiy tushunchalari va vazifalari.................................. 99 2-§. Astrofizikada q o ‘llaniladigan elektromagnit to iq in nurlanishlari..... 100 3-§. Yoritgichlarning ko'rinm a yulduz k a tta lik la ri...................................... 102 4-§. Absolyut qora jismning nurlanishi. Nurlanish q o n u n la ri..................... 105 5-§. Spektral analiz asoslari. Astrofizik obyektlarning spektrlari va ularda kuzatiladigan chiziqlar............................................................. 107 6-§. Astrofizik jarayonlarning nuriy tezliklarini aniqlash. Doppler effekti............................................................................................. 109 7-§. Magnit maydonida kechadigan astrofizik jarayonlar. Zeyeman effek ti........................................................................................... 111 8-§. Yoritgichlarning temperaturalarini aniqlash usullari........................... 112 9-§. Astrofizik instrumentlar. Teleskoplar va ularning vazifalari...............117 10-§. Reflektorning asosiy tu rla ri.................................................................... 119 11-§. Ko'zguli-linzali teleskoplar................................................................ — 120 12-§. Teleskoplarning asosiy xarakteristikalari.............................................121 13-§. R adioteleskoplar......................................................................................125 14-§. Teleskoplarning o'rnatilishi (montirovkasi)..........................................128 15-§. A strofotografiya....................................................................................... 131 16-§. Spektral a p p a ra tla r..................................................................................133 17-§. O'zbekistonda astronom iya.....................................................................136 VI BOB. QUYOSH SISTEMASI JISM LARIN IN G FIZIK TA B IA TI .... 139 1-§. Quyoshning fizik ta b ia ti............................................................................ 139 2-§. Fotosfera spektri. Uning kimyoviy tark ibi..............................................143 3-§. Fotosfera obyektlari...................................................................................144 4-^Q uyosh d o g ia r i.......................................................................................... 146 5-§..Quyoshning tem p eratu rasi........................................................................ 151 I 6-§. .Quyosh ichki qatlamlarining tuzilishi..................................................... 153 7-§. Xromosfera va uning o b y e k tla ri.............................................................. 157 8-§. Protuberanetslarning sinflari. Xromosfera chaqnashlari...................... 160 9-§.vQuyosh t o j i .................................................................................................. 161 10-§..Quyoshning radionurlanishi....................................................................163 11 -§. Quyosh yadro energiyasining m a n b a la ri.............................................. 164 272 12-§. Quyosh aktivligi va uning Yer atmosferasi hamda biosferasiga t a ’s i r i ............................................................................................................165 VII BOB. SAYYORALARNING FIZIK TABI A T I.................................. 168 1-§. M e rk u riy ....................................................................................................168 2-§. Venera (Z u h ro )..........................................................................................170 3-§. Yer say y o rasi.............................................................................................174 4-§. O y - Y e r yo‘ld o s h i....................................................................................177 5-§. M ars (M irrix).............................................................................................181 6-§. Yupiter(M ushtariy) .................................................................................. 189 7-§. Saturn (Z u h a l)............................................................................................193 8-§. U r a n ............................................................................................................ 197 9-§. N e p tu n .................................................................................................. -.....200 VIII BOB. QUYOSH SISTEM ASINING MAYDA JIS M L A R I..............203 1-§. Mayda sayyoralar (astroidlar).................................................................203 2-§. Kometalar («dumli yulduzlar»)...............................................................206 3-§. Meteorlar («uchar yulduzlar») va meteor «yomg‘irlari» .......A— ...... 208 4-§. M eteoritlar................................................................................................ 210 IX.BOB. Y U LD U ZLA R ................................................................................. 213 1 -§. Yulduzlarning asosiy xarakteristikasi..................................................... 213 2-§. Yillik parallaks va yulduzlargacha masofani aniqlash.........................213 3-§. Yulduzlarning spektri va spektral sinflari.............................................. 214 4-§. Spektr-yorqinlik diagram m asi................................................................. 217 5-§. Yulduzlar o ‘lchamlarini (radiuslarini) aniqlash u su lla ri..................... 220 6-§. Yulduzlarning massalarini a n iq la sh ....................................................... 222 7-§. Radius - yorqinlik-massa diagram m asi.................................................. 224 8-§. Yulduzlarning ichki sharoiti va tuzilishi................................................225 9-§. Fizik q o ‘shaloq y u ld uzlar......................................................................... 230 10-§. Fizik o'zgaruvchi yulduzlar....................................................................238 11-§. Eruptiv o'zgaruvchan y u ld u zla r................................................... ........241 X BOB. GALAKTIKAM IZ, U N IN G TU ZILISH I VA T A R K IB I..........246 1-§. Bizning Galaktikamiz va uning obyektlari............................................ 246 2-§. Galaktikada yulduzlarning taqsimlanishi ..............................................248 3-§. Yulduzlarning sharsimon va tarqoq to ‘d a la r i........................................ 251 4-§. Yulduzlarning fazoviy harakati. Quyoshning xususiy harakati. Quyosh a p e k s i..............................................................................................253 273 5-§. Yulduzlararo chang va g a z ...................................................................... 256 6-§. Neytral vodorodning Galaktika bo‘ylab taqsim lanishi........................ 259 XI BOB. GA LAK TIKA DAN TASHQI A STR O N O M IY A ......................261 1-§. Tashqi galaktikalar va ularning sin flari.............................. .................. 261 2-§. G alaktikalar sp e k tri.................................................................................. 264 3-§. Galaktikalargacha masofalarni hisoblash........................................... 264 4-§. Galaktikalarning Koinotda taqsim lanishi............................................. 265 5-§. Radiogalaktikalar va k v a z a rla r..............................................................267 Download 48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling