Mamlakat oziq ovqat xavfsizligini baholash mezonlari, tamoyillari va darajalari
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
12-mavzu. Mamlakat oziq ovqat xavfsizligini baholash mezonlari,
|
129 MAMLAKAT OZIQ OVQAT XAVFSIZLIGINI BAHOLASh MEZONLARI, TAMOYILLARI VA DARAJALARI. 1. Oziq ovqat xavfsizligini baholash mezonlari. 2. Oziq-ovqat xavfsizligini baholash tamoyillari va darajalari. 3. Oziq-ovqat xavfsizligini baholash ko’rsatkichlari. 4. Oziq-ovqat xavfsizligining makroiqtisodiy, siyosiy, institusional, qishloq xo’jalik , ijtimoiy va farovonlik jihatlari. Asosiy tayanch tushunchalar: Oziq-ovqat xavfsizligini baholash tamoyillari va darajalari, oziq-ovqat xavfsizligini baholash ko’rsatkichlari va koeffisiyentlari, aholi jon boshiga daromad, iste’mol savati, yashash minimumi, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashning jihatlari. 1. Oziq-ovqat xavfsizligini baholash mezonlari. Oziq-ovqat xavfsizligi deganda mamlakat iqtisodiyotining shunday holatini tushunish lozimki, bunda jahon bozorlari kon’yunkturasidan har bir aholiga davlat tomonidan ilmiy asoslangan me’yorlarga muvofiq keladigan maqsadlarda oziq-ovqat bilan barqaror ta’minlash kafolatlanadi, ya’ni masalaning bir tomonida taklif turadi, ikkinchi tomonida talab va iste’molni tibbiy me’yorlar darajasida saqlash uchun shart- sharoit yaratiladi. Makrodarajada oziq-ovqat xavfsizligi mezonlari tarkibining quyidagi guruhlari farqlanadi: 1. Natural – asosiy oziq-ovqat mahsulotlari va ozuqaviy moddalar bo’yicha ishlab chiqarish, iste’mol, zahira ulush ko’rsatkichlari. 2. Nisbiy –umumiy va alohida mahsulotlar bo’yicha optimal bazaviy darajadagi ishlab chiqarish (iste’mol) ko’rsatkichlari . 3.Texnik-iqtisodiy – ASM va uning moddiy bazasi iqtisodiy holatini tavsiflovchi ko’rsatkichlar. 4. Ijtimoiy-demografik qishloq joylarida mehnat resurslari dinamikasi va aholini takror ishlab chiqarish ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlari 5. Ekologik-geografik- ASM absolyut va nisbiy samaradorligi tabiiy chegaralarini aniqlovchi ko’rsatkichlar. Oziq-ovqat xavfsizligi milliy xavfsizlikning muhim tarkibiy qismidir, chunki u asosiy oziq-ovqat mahsulotlarining barqaror ishlab chiqarilishi va aholining undan foydalana olishini ta’minlaydi. 2. Oziq-ovqat xavfsizligini baholash tamoyillari va darajalari. Aholining oziq-ovqat xavfsizligi holatini baholash quyidagi ko’rsatkichlar yordamida amalga oshiriladi: mamlakatning barcha hududida to’lovga qobil talabga mos keladigan miqdorda va assortimentda oziq-ovqat mahsulotlarining doimiy ravishda mavjudligi; barcha iste’molchilar uchun uning ijtimoiy maqomi va yashash joyidan qat’iy nazar oziq-ovqat mahsulotlarini minimal darajada iste’mol qilish imkoniyatining mavjudligi; “1-maqsad: Og’ir qashshoqlik va ochlikni tugatish”. BMTning Mingyillik Rivojlanish Maqsadlari [112] 130 oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizligi –inson uchun ushbu mahsulotni yaroqsiz holga keltiruvchi yoki xavfli bo’lgan moddalarning mavjud emasligi; oziq-ovqat mahsulotlarining sifati, ya’ni har kuni inson tomonidan unga zarur bo’lgan miqdordagi kaloriya va ozuqaviy komponentlarning uning yoshi va faoliyat sohasiga bog’liq ravishda iste’mol qilinishi. Bunda ovqatlanish sifati ovqatda mutasaddi organlar tomonidan tavsiya qilingan rasional me’yorlarga muvofiq keladigan oqsil, yog’, uglevodlar, vitaminlar, makro va mikroelementlarni uyg’unlashtirish orqali ta’minlanadi. Yuqorida ko’rsatilgan aholi ehtiyojlarini ta’minlash uchun mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini umumlashtiruvchi mezoni belgilanadi. Aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanishini baholashda muayyan belgilari asosida ham miqdori, ham sifati bo’yicha bo’sag’aviy qiymat butun dunyoda mamlakatning oziq-ovqat mahsulotlari bilan o’z-o’zini ta’minlashi va o’tkinchi zahiralarning darajasi hisoblanadiki, bu zahiralarning 15-20 %ini tashkil qilishi kerak. MDH ning a’zolari bo’lmish davlatlarning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash darajasining majmuaviy bahosi sifatida ishlab chiqarilayotgan qishloq xo’jaligi va baliq mahsulotlari, xomashyo hamda oziq-ovqat mahsulotlarining ichki bozordagi tovar resurslarining umumiy hajmiga bo’lgan nisbatining foizdagi ifodasidan foydalaniladi. MDH a’zolari bo’lgan davlat uchun o’rta muddatli istiqbolda quyidagi bo’sag’aviy qiymat tavsiya etilgan (1.-jadval) 1.-jadval MDH mamlakatlarining asosiy turdagi oziq-ovqat mahsulotlari bilan o’z-o’zini ta’minlash darajasining tavsiya etilayotgan bo’sag’aviy qiymati Mahsulot nomi O’z-o’zini ta’minlash darajasining tavsiya etilayotgan bo’sag’aviy qiymati, % dan kam bo’lmagan Don 95 Sut va sut mahsulotlari (sutga qayta hisoblangan holda) 90 Go’sht va go’sht mahsulotlari (go’shtga qayta hisoblangan holda) 85 Baliq mahsulotlari, o’simlik yog’i, shakar 80 Oziq-ovqat xavfsizligini baholashning xalqaro tashkilotlarning hujjatlarida taklif etilgan asosiy bo’sag’aviy qiymat va ko’rsatkichlaridan tashqari mamlakatning oziq- ovqat xavfsizligi borasidagi salohiyat darajasini quyidagi yo’nalishi va mezonlar bo’yicha inobatga olish hamda baholash lozim: qishloq xo’jaligining ishlab chiqarish salohiyati, u mavjud ishlab chiqarish quvvatlari, yerlar va mehnat resurslari bo’yicha baholanadi; qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining taraqqiyot va barqarorlik darajasi, bunda mavjud texnika va texnologiyalarning amaldagi sifati, ASM tarmoqlari va tashkilotlarining moliyaviy-iqtisodiy holatini baholash natijalari inobatga olinadi; mamlakatimizdagi ishlab chiqarish resurslari bilan ta’minlanganlik darajasi, bunga byudjetdan moliyalashtirish va boshqa manbalar ham kiritiladi; mamlakatimizdagi tashkilotlar tomonidan ishlab chiqarilayotgan agrar mahsulotlar va oziq-ovqat mahsulotlarining sifati; importning ko’lami, jumladan mamlakatdagi ishlab chiqarish bilan aholining oziq- ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlari bilan taqqoslangan holda; oziq-ovqat mahsulotlarining ochiqlik dvarajasi bilan import intervensiyasiga qarshi ta’sir ko’rsatish mexanizmi; atrof-muhitning ifloslanishi va ta’qiqlangan preparatlar, texnologiyalar, jumladan 131 gen-modifikasiyalashgan organizm (GMO), o’sishni rag’batlantirish vositalari, antibiotiklar va boshqalardan foydalanish nuqtai-nazaridan tarmoqning ekologiyalashganlik darajasi; oziq-ovqat xavfsizligiga qo’yilgan talablarning huquqiy qonunchilikka, me’yoriy hujjatlar tizimiga, davlat agrar siyosatining yo’nalishlariga hamda jahon tendensiyalari va me’yorlariga mosligi; oziq-ovqat xavfsizligiga tahdid va tahlikalar. 3. Oziq-ovqat xavfsizligini baholash ko’rsatkichlari Xalqaro tashkilotlar miqyosida oziq-ovqat xavfsizligini baholash uchun MDH ishtirokchilari bo’lgan davlatlarning oziq-ovqat xavfsizligini oshirish konsepsiyasida taklif etilgan ko’rsatkichlaridan foydalanish mumkin. MDH a’zolari bo’lgan davlatlarning oziq-ovqat xavfsizligini oshirish konsepsiyasi 2010 yil 19 noyabrda MDH hukumat boshliqlari Kengashining Qarori bilan tasdiqlangan bo’lib, unda mamlakatning oziq- ovqat xavfsizligi darajasini baholash quyidagi ko’rsatkichlar majmui keltirilgan: oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish uchun iqtisodiy imkoniyatlarning mavjudligi-oziq-ovqatlarga ketadigan xarajatlarning barcha turdagi tovar va xizmatlarga qilinadigan jami xarajatlarga nisbatidar; ichki bozorning ayrim oziq-ovqat mahsulotlari bo’yicha salohiyatli sig’imi- muayyan oziq-ovqat mahsulotini rasional iste’mol qilishning jon boshiga to’g’ri keladigan miqdorining shu mahsulotni iste’mol qilishning amaldagi miqdoriga ko’paytmasidir; ayrim oziq-ovqat mahsulotlari bo’yicha oziq-ovqat mustaqilligining darajasi- aniq turdagi oziq-ovqat mahsulotini mamlakatning o’zida ishlab chiqarish hajmining shu mahsulotni amalda iste’mol qilish hajmiga nisbatidir; biologik sifat ko’rsatkichi mahsulotning ozuqaviy qimmati bo’lib, 1 gramm oziq- ovqat mahsulotida hayotiy muhim ozuqaviy moddalar va energiyaning miqdori bilan belgilanadi: energetik quvvat (kkal), oqsil (mg),yog’lar (mg), uglevodlar (mg); biologik xavfsizlik ko’rsatkichi oziq-ovqat mahsulotidagi zararli ingridiyentlarning miqdori bilan belgilanadi, u yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan me’yoriy darajadan oshmasligi kerak; inson rasionining sutkalik ozuqaviy va energetik qimmati; har bir alohida oziq-ovqat mahsulotini iste’mol qilishning yetarlilik darajasi; davlat resurslarida don zahiralarining yetarlilik darajasi; toza ichimlik suvi zahiralarining yetarlilik darajasi; aholining har xil toifalari uchun oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish imkoniyatlarining mavjudlik darajasi; mamlakat oziq-ovqat ta’minoti hamda agrosanoat majmualari resurs ta’minotining importga qaramligi darajasi; strategik, operativ va o’tkinchi oziq-ovqat zahiralarining ularning me’yoriy darajaliga taqqoslangan hajmlari; mamlakatimizda ishlab chiqariladigan qishloq xo’jaligi va baliq mahsulotlari hamda oziq-ovqat mahsulotlarining ularni umumiy iste’mol qilish hajmidagi va tovar resurslaridagi ulushi (solishtirma hissasi); oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan fiziologik ehtiyojlarning ularning xavfsizligi, ozuqaviy energetik qimmatini hisobga olgan holda qondirilish darajasi; ishlab chiqarilayotgan qishloq xo’jaligi va baliq mahsulotlari, xomashyo va oziq- ovqkat mahsulotlarining ichki bozordagi tovar resurslari umumiy hajmidagi solishtirma hissasini foizdagi ifodasi. Ma’lum bir davrda qishloq xo’jaligining rivojlanishi nuqtai nazaridan oziq-ovqat 132 xavfsizligining erishilgan darajasini quyidagi ko’rsatkichlar nuqtai-nazaridan baholash mumkin: 1. Asosiy qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishning jon boshiga to’g’ri keladigan miqdori. Ushbu ko’rsatkich yordamida iqtisodiyotning mazkur sektoridagi takror ishlab chiqarish jarayonining dinamikasini ko’rib chiqilayotgan davrda aholi sonining o’zgarishini inobatga olgan holda baholash mumkin. 2. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining O’zbekiston Respublikasining Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan tavsiya etilgan standartlariga va xalqaro standartlarga mosligi. Shu standartlarga muvofiq holda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishning ularni jon boshiga iste’mol qilishining yetarli darajasini ta’minlash uchun miqdor va sifat tarkibini tavsiya etish mumkin. 3. Asosiy moliyaviy –iqtisodiy ko’rsatkichlar. Davlat yoki hududlar darajasida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining moliyaviy- iqtisodiy holatini tezkor baholash uchun quyidagi ko’rsatkichlardan foydalanish mumkin: qishloq xo’jaligi korxonalarining butun faoliyatidan olingan qoldiq natija (foyda minus zarar); foyda olib yoki zarar ko’rib ishlayotgan korxonalar soni; umuman qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining va jumladan o’simlikchilik hamda chorvachilikning rentabellik darajasi. Aloxida uy xo’jaliklarining oziq-ovqat xavfsizligiga asosan aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad ta’sir ko’rsatadi, chunki har bir kishining amalda oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilishlari daromadlarning darajasiga bog’liq. Daromadlar o’z navbatida oiladagi ishlovchi a’zolarning ish haqi miqdoriga, nogironlar, pensionerlar va aholining kam ta’minlangan qatlamlarining pensiyalari va ijtimoiy nafaqalariga; individual faoliyatdan keladigan daromadlarga bog’liq bo’ladi. Bunda oziq-ovqat mahsulotlariga ketadigan xarajatlarning real pul daromadlari bilan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining, ASMning oziq-ovqat va qayta ishlash sanoati mahsulotlari narxlarining o’zgarishlari bilan korrelyasiyalashuvi yuz beradi. Aholi ovqatlanishining miqdor va sifat ko’rsakichlari bo’yicha quyi chegarasi tarkibiga ma’lum bir tovar va xizmatlar to’plami kiritiladigan minimal iste’mol savati sifatida qarash mumkin. Oziq-ovqat xavfsizligining muhim natijaviy ko’rsatkichi bo’lgan oziq-ovqatlar savatining qiymati aynan o’sha iste’mol savatidagi mahsulot to’plamiga bog’liqdir. Uning miqdori aholining muayyan guruhlari uchun ularning jinsi va yoshini inobatga olgan holda minimal iste’mol me’yorlarini tovar ishlab chiqariladigan tarmoqda: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish -qishloq xo’jaligi-qayta ishlash-mahsulotni pirovard iste’molchiga sotish sohasida qaror topgan o’rtacha narxlarga ko’paytirish yo’li bilan hisoblab chiqiladi. Bunda shuni nazarda tutish lozimki, turli mamlakatlarda minimal iste’mol savatining me’yorlari ilmiy asoslangan ovqatlanish me’yorlaridan ahamiyatli darajada farqlanishi mumkin. Minimal iste’mol savatining tovar va xizmatlar to’plamidan kelib chiqqan holda yashash minimumi aniqlanadi, u bir kishi uchun insonning minimal bioijtimoiy ehtiyojlarining qondirilishini ta’minlaydigan minimal iste’mol savatining qiymatiga teng bo’lgan minimal daromaddan iborat. Shuni inobatga olgan holda yashash minimumi quyidagilar uchun mo’ljallangan: turmush darajasini baholash; kambag’allik darajasini aniqlash; ijtimoiy siyosatning yo’nalishlarini asoslash; aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash bo’yicha tadbirlarni amalga oshirish; ish haqi, pensiya, nafaqa va boshqa ijtimoiy to’lovlarning eng kam miqdorlarini asoslash. Ko’rsatib o’tilgan omillarning oziq-ovqat xavfsizligiga ta’sirini oziq-ovqat 133 mahsulotlarini iste’mol qilishning quyidagi ko’rsatkichlari asosida baholash mumkin: aholi daromadlarining xarid qobiliyatini baholash: minimal va o’rtacha oylik ish haqining, minimal pensiyaning yashash minimumiga nisbati: agar ushbu nisbatning qiymati 1 ga teng bo’lsa, oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish darajasi minimal iste’mol savatiga mos bo’ladi. agar nisbatning qiymati 1 dan katta bo’lsa,oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish darajasi minimal iste’mol savatidan kattaroq bo’ladi. asosiy oziq-ovqat mahsulotlarini amalda jon boshiga iste’mol qilinishi miqdori. 4. Oziq-ovqat xavfsizligining makroiqtisodiy, siyosiy, institusional, qishloq xo’jalik , ijtimoiy va farovonlik jihatlari. Oziq-ovqat xavfsizligining makroiqtisodiy, siyosiy, qishloq xo’jaligi, ijtimoiy- farovonlik jihatlari farqlanadi. Ko’plab mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, kambag’allikni qisqartirishning asosiy oziq -ovqat xavfsizligi sharti va omili bu adolatlilikka asoslangan iqtisodiy o’sishdir. U turmush darajasini oshiradi hamda oziq-ovqat mahsulotlarining iste’mol qilinishini yaxshilaydi. Erkinlashtirish va xalqaro savdo hajmlarini oshirish oziq- ovqat mahsulotlarining xilma-xilligini hamda iqtisodiy ta’minotini yaxshilaydi. Oziq-ovqat mahsulotlarining erkin xalqaro savdosi qishloq xo’jaligidagi nomutanosibliklarni bartaraf etadi va ishlab chiqarishni maqbullashtirishga ko’maklashadi. Oziq-ovqat mahsulotlarining importi ichki bozorda oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanganlik darajasini oshirish, narxlarni pasaytirish va mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun raqobat muhitini yaratish imkonini beradi va buning natijasida ularni samaradorlikni oshirishga majbur qiladi. Oziq-ovqat mahsulotlari eksporti mahalliy ishlab chiqaruvchilarga tashqi bozorlarda raqobatlashish imkonini beradi hamda shu bilan birga sarf-harajatlarni kamaytirish va yanada samarali ishlashga majbur qiladi. Xalqaro savdo iqtisodiy o’sishga turtki beradi va turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi, bu esa oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanganlik, oziq-ovqat mahsulotlarining iqtisodiy ommabopligi va iste’mol qilinishini oshiradi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni diversifikasiyalash oziq-ovqat mahsulotlari yetkazilishida ichki bozorni zarur mahsulotlar bilan to’ldirish va tashqi bozorlarda raqobatbardoshlik salohiyatini ro’yobga chiqarish imkonini beradi va o’z navbatida aholining ovqatlanish rasionida xilma-xillikni ta’minlaydi. Oziq-ovqat mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlash har qanday davlat turli favqulodda vaziyatlarda oziq-ovqat mahsulotlarining yetarlicha bo’lmagan hajmini qoplashi uchun oziq-ovqat mahsulotlari zahirasiga ega bo’lishi kerakligini anglatadi. Oziq-ovqat mahsulotlari zahirasini yaratish ayniqsa hosil nobud bo’lishi tavakkalchiligi yuqori bo’lgan va bevosita dengizga chiqish imkoniyati bo’lmagan mamlakatlar uchun zarur. Maqsadli yo’nalishiga ko’ra oziq-ovqat mahsulotlari zahirasi bozor bufer zahira yoki favqulodda zahira shaklida to’planishi mumkin.Bozor bufer zahira ta’minot bozorida kutilmaganda ro’y bergan taqchillikni bartaraf etish va oddiy vaziyatda oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlangan aholi guruhlari o’rtasida oziq-ovqat xavfsizligining qisqa muddat davomida mavjud bo’lmasligini yumshatish uchun mo’ljallangan. Favqulodda zahira — bu favqulodda vaziyat holatida yordam berishni ta’minlash uchun zarur bo’lgan zahiradir.Oziq-ovqat mahsulotlari zahirasidan tashqari oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olish uchun zahiradagi erkin almashtiriluvchi valyutadagi pul-kredit zaxiralari zarur bo’ladi. Mazkur rezervlar oziq-ovqat mahsulotlari zahirasiga qo’shimcha bo’lib, oziq- ovqat mahsulotlarining keskin taqchilligi holatida tezkor tarzda oziq-ovqat mahsulotlarining tijorat hajmlarini import qilish imkonini beradi. Har bir davlat farovonligi, ilmiy-texnik rivojlanishi va mustaqilligi asosini tashkil etadigan oziq-ovqat havfsizligi, XXI asrda ham o’z dolzarbligini yo’qotmagan jahon 134 miqyosidagi muammolardan biri hisoblanadi. Ushbu muammoning o’ziga xosligi shundaki, uning yechimi jahon rivojlanishining turli jihatlari bilan belgilanadi – iqtisodiy va siyosiydan tortib, to ijtimoiy-madaniy va etnoijtimoiygacha, bunda ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlarining umumiy rivojlanishiga bosh rol ajratiladi. Dastlab, oziq-ovqat havfsizligi tushunchasining ma’nosi faqatgina qishloq xo’jaligi faoliyati va oziq-ovqat mustaqilligi masalalariga borib taqalar edi. Ammo, bugungi kunda ravshanki, muammo nafaqat agrar-ishlab chiqarish, balki ko’proq ijtimoiy -iqtisodiy tus olgan bo’lib, uning tahlili faqatgina turli fanlar ishtirokida amalga oshirilishi mumkin, bu esa iqtisodiy, tarixiy va ijtimoiy jarayonlarni anglash va umumlashtirishning yangi darajasiga chiqish imkonini beradi. Oziq-ovqat havfsizligi, muhim ishlab chiqarish kategoriyasi bo’la turib, ishchi kuchini qayta ishlab chiqarishning asosiy sharti ham hisoblanadi. Faqatgina o’z oziq- ovqat havfsizligini ta’minlagandan so’ng “biologik inson” “ijtimoiy inson”ga aylanadi, u axborotni qabul qilish va qayta ishlash, butun jamiyat esa – mustahkam rivojlanish trayektoriyasiga chiqish qobiliyatini qo’lga kiritadi. Oziq-ovqat havfsizligi subyektlari sifatida quyidagilarni sanab o’tish mumkin: hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlari vositasida oziq-ovqat sohasida o’z funksiyalarini bajaradigan davlat; xo’jalik yuritish subyektlari (birinchi navbatda, agrosanoat majmuasi korxonalari); oziq-ovqat asosiy iste’molchilari sifatida butun aholi va alohida shaxs. Oziq-ovqat havfsizligi obyekti sifatida esa, hayot darajasi nisbatlari tizimida minimal standartlarni shakllantirish asosi bo’lmish oziq-ovqat qayta ishlab chiqarish sohasi xizmat qiladi. Bundan tashqari, havfsizlikning asosiy obyektlari uchligi ham oziq- ovqat havfsizligi kategoriyasiga nisbatan qo’llanilishi mumkin: shaxs, jamiyat, davlatning hayotiy muhim manfaatlari. “Oziq-ovqat havfsizligi” kategoriyasining turli ta’riflari tahlili asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, uni ko’rib chiqish mamlakatni oziq-ovqat bilan o’zini-o’zi ta’minlaganligi, aholi oziqlanishining muvozanatlashganligi va to’liqligi, oziq-ovqat sifati, unga ega bo’lish imkoniyatlari, davlatning oziq-ovqat ta’minoti uchun mas’uliyati kabi masalalarni o’z ichiga oladi. Ko’rib chiqilayotgan hodisa mohiyatining tahlili natijasida milliy oziq-ovqat havfsizligi, qayta ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarini, shu jumladan oziq- ovqatni ishlab chiqarish, ayirboshlash va taqsimotni, hamda oziq-ovqat zaxirasini yaratish va tashqi iqtisodiy aloqalar tizimini o’z ichiga oladi. Oziq-ovqat havfsizligining bosh maqsadi sifatida, aholi sog’ligini yaxshilash va hayoti sifatini oshirish xizmat qiladi, bunga esa aholi uchun sifatli va arzon oziq-ovqatlarni yetarli darajada ishlab chiqarish va iste’mol qilish yo’li bilan erishiladi. Oziq-ovqat havfsizligi darajalarini tadqiq etishda, ularni: butun insoniyat (jahon yoki global daraja); ayrim mamlakatlar (milliy daraja); ma’muriy birliklar (mintaqaviy daraja); ijtimoiy guruhlar (guruh darajasi); oila (uy xo’jaligi darajasi); ayrim inson (individual daraja)ga nisbatan ko’rib chiqish mumkin. Zamonaviy sharoitlarda oziq-ovqat havfsizligi mustaqil ilmiy-amaliy yo’nalishga aylandi va lokal, milliy va jahon miqyosida shakllanish va tezda rivojlanish ehtiyojini sezmoqda. Iqtisodiy hodisalarni o’rganishga bo’lgan yondashuvni o’zgartirgan, XX asrdagi butun jahon tuzilmasida ro’y bergan to’ntarish natijasida, ushbu sohadagi urg’ular inson va inson salohiyatini qayta ishlab chiqarish havfsizligi tomon siljigan. Shunday qilib, oziq-ovqat havfsizligi aholining barcha qatlamlarini sifatli, asosan o’zimizda ishlab chiqarilgan, fiziologik me’yorlarga javob beradigan oziq-ovqat mahsulotlari bilan ishonchli va uzluksiz ta’minlashni bildiradi, hamda oziq-ovqatga ega bo’lishning iqtisodiy va jismoniy nuqtai nazardan osonligini va mazkur qoidalar kelajakda ham amal qilishi kafolatini nazarda tutadi. Oziq-ovqat havfsizligining eng umumiy va universal mazmuni, har qanday milliy 135 oziq-ovqat tizimining o’zini ideal (me’yoriy) holati tomon harakatlanishi vektori sifatida shakllanadi. Agarda tibbiyotga taqqoslaydigan bo’lsak, oziq-ovqat havfsizligi absolyut sog’lom inson holatiga o’xshatilgan bo’lishi mumkin, har qanday mamlakat uchun o’ziga xos bo’lgan havfsizlik xatarlari esa, davolashning o’zgacha uslublarini talab qiladigan, “kasallik”ning o’ziga xos alomatlarini shakllantiradi. Oziq-ovqat havfsizligini ta’minlash, davlat siyosatining muhim tarkibiy qismi bo’lgan holda, inson, oila, qishloq, shahar, viloyat va butun davlat hayotiy faoliyatining turli jihatlarini qamrab oladi. Bu yerda makroiqtisodiy o’sish va rivojlanish muammolari mamlakat, mintaqa, shahar iqtisodiyotini rivojlantirish masalalari bilan o’zaro kesishadi. Oziq-ovqat havfsizligini ta’minlash jamiyatda mustahkam ijtimoiy iqlim hukm surishiga yordamlashadi, chunki mintaqalarda oziq-ovqat bo’lmaganda aholi noroziliklari ro’y berishi mumkin, bu esa oziq-ovqat muammosini, mamlakat iqtisodiy va umuman milliy havfsizligini ta’minlovchi, muhim tuzilmaviy element sifatida hisoblash imkonini beradi. Oziq-ovqat havfsizligining, milliy havfsizlikning tarkibiy qismi sifatidagi, mohiyati milliy havfsizlikning boshqa tarkibiy qismlari bilan o’zaro aloqada namoyon bo’ladi. Oziq-ovqat havfsizligining milliy havfsizlik tizimidagi o’rnini ko’rib chiqib, uning barcha tarkibiy qismlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik va bir-biridan kelib chiqishni alohida ta’kidlash lozim. Oziq-ovqat havfsizligi davlat suvereniteti, uning ichki siyosati barqarorligi, fuqarolari sog’ligining muhim sharti hisoblanadi. Oziq-ovqat havfsizligi sohasidagi davlatning milliy manfaatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: - oziq-ovqatlarni o’zida ishlab chiqarishning zaruriy darajasini ta’minlash (obyektiv mumkin bo’lgan chegaralarda), uni bir tomondan ichki oziq-ovqat bozorini sifatsiz mahsulot kirib kelishidan himoyalash, ikkinchi tomondan esa, qishloq aholisi daromadlarini ta’minlash, qayta ishlash sanoati quvvatlaridan oqilona foydalanishning zaruriy sharti sifatida ko’rish mumkin; - tashqi va ichki negativ omillar ta’siridan qat’iy nazar davlat oziq-ovqat zaxirasini doimiy tarzda yangilash va to’ldirib borish; - mamlakatda ishlab chiqariladigan va chetdan olib kelinadigan oziq-ovqatlarni davlat standartlari va havfsizlik sifatlariga javob berishini doimiy tarzda nazorat qilish; - barcha darajalarda agrar sektorini boshqarishning samarali tizimini yaratish, erishilgan hajmlarni saqlash va eksportga yo’naltirilgan raqobatdosh mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish, hamda oziq-ovqat majmuasida yagona ilmiy-texnologik siyosatni amalga oshirish. Oziq-ovqat havfsizligini ta’minlashning iqtisodiy mexanizmi, oziq-ovqat havfsizligiga erishishning maqsad va natijalarini o’zida qamrab olgan holda, 3-rasmda blok-sxema ko’rinishida tasvirlangan. Oziq-ovqat havfsizligi mezonlari va parametrlarini aniqlash masalalarini ko’rib chiqishda, oziq-ovqat havfsizligi chegaraviy qiymatlarini absolyutlashtirish kerak emasligiga e’tiborni qaratish lozim. Chunki ko’pgina hollarda iqtisodiy va oziq-ovqat havfsizligini o’rganish faqatgina havfsizlik miqdoriy indikatorlarining chegaraviy qiymatlarini belgilashga qaratilgan bo’ladi, chegaraviy qiymatlar esa faqatgina yuzaga kelgan vaziyat to’g’risida xulosa chiqarish imkonini beradi. Shu bilan birga, ta’kidlab o’tish joizki, bunday yondashuv natijalari yetarlicha jiddiy cheklashlarga ega. Rivojlangan mamlakatlarda oziq-ovqat havfsizligining yagona mezonlari, shu jumladan o’zini-o’zi ta’minlashning istalgan darajasi, mavjud emas, ularning asoslanishi mamlakat iqtisodiy salohiyati, tabiiy-iqlim sharoitlari, fan va texnika rivojlanganligi darajasi, ovqatlanishdagi an’analarga bog’liq bo’ladi. Oqibatda, haqiqiy va prognoz parametlarni chegaraviy darajalar bilan taqqoslash oziq-ovqat havfsizligi majmuaviy tadqiqotining alohida bosqichi hisoblanadi xolos. 136 Озиқ-овқат ҳавфсизлиги Озиқ-овқатга жисмоний эга бўлиш Қишлоқ хўжалиги ва қайта ишлаш саноатининг самарали фаолияти Хом-ашё ва озиқ- овқат бозорларини Савдо тармоғини ривожлантириш Янги иш жойларини ташкил этиш Аҳоли бандлигини қўллаб-қувватлаш Озиқ-овқатга иқтисодий эга бўлиш Аҳоли даромадларининг мустаҳкам Мамлакатда иқтисодий барқарорликни Нархлар даражасини тартибга солиш Ер участкаларини харид қилиш учун шароит яратиш Бюджет тўловларини ошириш Овқатланиш ф Хом-ашё ва маҳсулотлар Сифатни бошқариш тизимларини яратиш ва Аҳоли соғлигини яхшилаш Аҳоли соғлигини яхшилаш Иқтисодий ва миллий ҳавфсизликни ошириш, фаровонлик ўсиши, сифатли иқтисодий ўсиш учун дастлабки шартларни яратиш 3.Oziq-ovqat havfsizligini ta’minlashning iqtisodiy mexanizmi Shunday qilib, oziq-ovqat havfsizligining iqtisodiy va milliy havfsizlik tizimidagi rolini ko’rib chiqish agrar oziq-ovqat sohasining o’sib borayotgan ahamiyati to’g’risida dalolat beradi. Oziq-ovqat muammosini yechmasdan turib aholi hayoti sifatining mustahkam tarzda oshib borishi mumkin emas. Download 0.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|