Мамлакатда жисмоний тарбия тизимининг ривожланиши

Юрак-томир тизими бошља тизимларга нисбатан олдинрољ фаоллик књрсата бошлайди. Бола туђулишда юрак-томир тизими анча етук бњлади. Болаларда љон-томирлари катталарникига љараганда анча кенгрољ. Шу муносабат билан љон босим камрољ, лекин у юрак љисљариш частотаси билан мослашиб боради. Юрак љисљариш ритми осон бузилади. Юрак кучланиши ишдан тез чарчайди ва тез њзгарувчан фаолиятга бирдан мослаша олмайди. Кичкина болаларда пульс жуда тез даљиљага 140-160 марта уради. Аста-секин у камайиб боради, 7 ёшга тњлганда даљиљасига 95-85 зарбага етади. Буларни ќисобига олган холда юрак мушакларини, шунингдек бутун томирлар, жумладан, мия томирини ќам мустаќкамлашга ќаракат љилиш керак. Юракка љон ољишини кучайтириб, унинг љисљариш ритмини яхшилаш, бирдан њзгариб љолувчи жисмоний юкланишга тезда мослашув љобилятини ривожлантириш зарур.

Нафас олиш тизими. Болаларда юљори нафас олиш йњллари нисбатан тор, унинг шилимшиљ љобиђи лимфатик ва љон томирларига бой, нољулай шароитларда шишиб, нафас олишни кескин бузади. Њпка ќужайралари жуда нозик. Књкрак љафасининг ќаракатчанлиги чекланган. Љовурђаларнинг горизонтал жойлашуви ва нафас олиш мускуллари суст ривожланган (чаљљалољ болалар даљиљасига 40-35 марта, 7 ёшлилалр эса 24-22 марта нафас оладилар). Саёз нафас олишда њпканинг яхши хаво алмаштириб бњлмайдиган љисмида хаво туриб љолиши рњй беради.

Књрсатилган хусусиятларга бођлиљ холда књкрак љафаси чуљур нафас олиши. Нафас олиш ритмини муљаррар этиш, њпканинг ќаётий сиђимини ошириш зарур бњлиб љолади. Ундан ташљари болаларни бурин орљали нафас олишга њргатиш зарур.

Бурун орљали нафас олганда хаво махсус асбоб нуљталарига таъсир этади, натижада нафас олиш маркази љњзђалиши яхшиланади, чуљуррољ нафас олинади. Ођиз орљали нафас олганда совуљ хаво нафас олишнинг шилимшиљ љобиђи (миндалин)га таъсир этиб, унинг касалланиши, натижада организмга ођриљ берувчи бактериялар тушиши мумкин. Агар бола бурин орљали нафас олса, шилимшиљ љобиљдаги килчалар хаводаги чангни ушлаб љолади, шундай љилиб хаво тозаланади.Боаларда, айниљса ёш болаларда овљат хазм љилиш органлари етарлича ривожланган. Мускул љобиђининг кучсизлиги натижасида ичак ќаракат фаолияти кичкина ва тез бузилади. Ичакнинг текис мускул тњљималарини мустаќкамлаш, унинг тњђри ишлашини таъминлаш зарур.

Тери ички органларини ва тњљималарни уларга микроорганизлар киришидан саљлайди, тер чиљариш органи ќисобланади, иссиљни бошљариш ва нафас олишда љатнашади. У сезгир асаб охирига бой бњлиб, улар ташљи мухит таъсирини љабул љилади ва марказий асаб тизимига узатадики, юборилаётган сигналларга жавоб реакцияси бузилади. Болалар териси жуда нозик ва тез яраланади. Шу муносабат билан бола терисини жароќатланишдан саљлаш ва унинг (иссиљ алмашинувчи ва химоячи) функциясини тњђри ривожлантиришга имкон бериш зарур.

Бола туђилишда унинг асаб тизими њзининг бир љанча функцияларини бажаришга тайёр эмас. Вегитатив асаб тизими анча ривожланган. Болалар књзђалиш ва тормозланиш учун текис бњлмаган жараёнлари, кам ќаракатчанлик тормозланиш ишга књра књзђалиш юљорирољ эканлиги хосдир. Шу муносабат билан мактабгача ёшда асаб жараёнини такомиллаштиришга, фаол тормозланишини, шунингдек ќаракат анализаторлари, сезги органларини ривожлантиришга имкон бериш зарур.

Мактабгача ёшдаги ўљувчиларда иссиљни бошљариш кам ривожланган бњлгани учун организмни ташљи муќитни нољулай шароитларга (сув, хавонинг паст ва ќарорати, љуёш нури таъсирига), яъни чиниљишини тавсия этади.

Њзбекистон ўљувчи ёшларни тарбия концепциясида књрсатилганига књра мактабгача тарбия маљсади болани шахс сифатида оёљља турђазишдир, олдиндан тузилган дастурга асосан љайта љриш эмас. Жамоа мактабгача тарбия тизими оилавий тарбия билан бођлиљ холда олиб борилганидагина, уни тњлдирувчи бњлгандагина, оиладан ажратилманган холдагина болаларга ёрдам бериш мумкин.

Мактабгача ёшдаги болаларни тарбиялашда этник ва этнопсихологик хусусиятларни ќисобга олиш зарур. Боланинг психик ва шахсий ривожланишида оиладаги тарбия њзининг аќамияти жиќатидан юљори бњлиши керак. Оилада бола биринчи марта њз халљининг маданияти ва турмуши билан тњљнашади, миллий одатларини њзлаштира боради. Оиладаги тарбия бола химоясини амалга оширади, ва жисмоний ва хиссий љулайликлар яратади. Шу вазифаларни њзи жамоа олдига ќам љњйилиши керак.

Шу нарсани таъкидлаш керакки, умумиттифољ дастури Њзбекистон шароитида ољланмади. Минтаља хусусияти (жугрофияси, йил фаслларининг давомийлиги), жисмоний тарбия тизимига оригинал ёндашишни талаб этади, унинг муваффаљияти бњлишига ўљувчининг психологияси ва сођлиги књп жиќатдан бођлиљ бњлади.Иљлим шароити ўљувчилар фаолиятининг књп љисмини очиљ хавода ташкил этишга имконият яратади (бунга ќамма амалий машђулотлар киради).

Ўљувчилар фаолиятини мумкин љадар табиий шаклларга яљинлаштириш боланинг ќаракатга бњлган талабини ќисобга олишдир.

Ўљувчининг њз кучига љараб ишга жалб этиш ќар доим ќам эмоционал ќиссиётини хосил љилади ќамда фаолликдаги болалар талабини амалга оширади. Тарбия муассасаларида ёшликдан бошлаб сођлиљни саљлашни одатга кирита бориш керак. Болани сођлом, чаљљон, мард, кучли бњлиши кун тартибига риоя љилиш, ќаракатли халљ њйинларини севиб бажариши учун шароит яратиш керакки, унда иродаликни намоён этишга, жисмоний ва психологик ќарактердаги љийинчиликни енгишга интилиш зарур. Бунда љиз ва њђил болаларни жисмоний тарбия асосида келажакдаги љиз ва йигитларнинг сифатларини тарбиялаб, њзига хос хусусиятларни ќисобга олиш зарур.

Жуда кичик ёшдан бошлаб болаларда сољлиљ учун зару књникмаларни шакллантириб бориш даркор. Гигиеник тарбияларда келажакдаги сођлом турмуш кечиши учун љњйилган йњриљларни шакллантириш учун зарур бњлган озоддалик маданияти асосидир.

Гигиеник ва жисмоний саломатлик књп жиќатдан сођлиљни саљлаш ва халљ таълимининг биргаликда олиб бориладигин ишларга бођлиљдир.

Юљорида айтилганларни ќисобга олиб Њзбекистон Давлат жисмоний тарбия олийгоќи илмий-методик лабараторияси “Фарзандингиз сођлом бњлишини истасангиз” деб номланган, 3-6 ёшли болаларга мњлжаланган, оилада њтказиладиган жисмоний машљлар љњшимча машђулотлари ќаљида методик тавсияномалар шунингдек, болаларда жисмоний маданият ва спорт, мустаљилликни тарбиялаш соќасидаги билимларни шакллантириш бњйича њљув љњлланмасини ишлаб чиљдилар.

2. Таълимий вазифалари. Ўљувчиларни жисмоний тарбиялаш жараёнида таълимий вазифаларни: ќаракат малака ва књникмаларини шакллантириш, жисмоний сифатларни ривожлантириш, тњђри љадди-љомат, гигиена љњникмаларини сингдириб бориш, махсус билимларни эгаллаш, мустаљиллик књникмасини сингдириш кабиларни ќам хал этиб бориш зарур.

Асаб тизимининг пастлик туфайли ќаракат малака ва књникмаларини анча енгил шакллана боради. Књпгина ќаракатлар (эмаклаб юриш, юриш, югуриш, велосопед учиш ва бошљалар) оддий хаётда болалар томонидан књп фойдаланади, бу эса атроф-муќит билан алољани енгиллаштиради ва уни билиш имконини беради. Эмаклай бошлаган боланинг њзи уни љизиљтираётган буюм олдига келиб кузата бошлайди. Велосипедда учувчи бола хавонинг, сузишни билувчи бола эса сув хоссаларини яхши билиб оладилар.

Мустаќкам ќаракат књникма ва малакалари жисмоний кучни тежашга имкон беради. Чунки у осон, кучланиш катта бњлмаган ќолда бажаради ќамда машљ бажаришга асаб-мушак энергиясини кам сарфлайди.

Мустаќкам шаклланган ќаракат малака ва књникмаларидан фойдаланиш ќаракат жараёнида, айниљса њйин фаолиятида књникмаган холатларда вужудга келадиган вазифаларни тушуниб олишга имкон беради. Масалан: югуриб келиб узунликка сакрашни њрганиб олган бола “Ђовурдаги Бњри” њйинида чуљур устида љандай сакраш хаљида њйламасдан, балки “Бњридан” љандай љутилиш кераклигини њйлайди.

7 ёшгача болаларда шаклланиб олинган ќаракат малака ва књникмалари мактабда уни такомиллиштириб бориш учун фундамент бњлади, мураккаброљ ќаракатларни эгаллашни енгиллаштиради ва келажакда спорт соќасида юљорирољ натижага эришишга имкон беради.

Ўљувчиларда шакллантириб бориш зарур бњлган ќаракат малака ува књникмаларни ќажми “Барча жисмоний тарбия дастури”да берилган, лекин у тарбия муассаларида шароит болалар тайёргарлигига, тарбиячилар тажрибалари ва билимларини хисобга олиб кенгайтирилиши мумкин.

Эрта ёшдан бошлаб болаларда жимоний сифатларни ( чаљљонлик, тезкорлик, эгидувчанлик, куч, чидамлилик, ќаракат координацияси, књз билан чамалаш ва шу каби) ривожлантириб бориш зарур. Агар болада у ёки бу асосий жисмоний сифатлар у ёки бу даражада ривожланмаган бњлса, у хатто оддий машљлар ќам бажара олмас эди.

Ўљувчиларда њтирган, турган ва югурган ваљтда танани тњђри шакллантириб бориш жуда муќимдир. Тњђри љадди-љомат бутун ички органлар ва ўљувчи организми тизимининг бир меъёрдаги фаолияти учун катта аќамиятга эга.

Муассаса ва оилада шахсий ва жамоа гигиенаси малака ва одатларини (љњлларни ювиш, жисмоний машљларни бажаришдан олдин зарур хонага бориш, тана, кийим, оёљ кийим, њйинчољ, жиќозлар, хона ва ќ.к. тозалиги ќаљида ђамќњрлик љилиш) сингдириб боришга катта эътибор бериш зарур. Ёшларнинг сођлиги књп жиќатдан шуларга ќам бођлиљ.

Ўљувчилар учун љулай тилда жисмоний тарбия билан бођлиљ билимларни (машђулотлар фойдаси, моќиятини, жисмоний шакллар ва жисмоний тарбия сифатларини аќамияти ва ќ.к.) бериш ва сингдириб бориш муќимдир. Ўљувчи тана љисмларининг номларини, ќаракат йњналишларини (юљори, пастга, олдинга, њнгга, чапга), жиќозлариннг номларини билишлари зарур.

3.