Ma’ruza – 12 Mavzu: Atom tuzilishi. Mikrozarralarning korpuskulyar-to‘lqin dualizmi

Korpuskulalar 
To’lqinlar 
Energiyasi:
m
P
hv
E
2
2


Chastotasi:
h
mc
h
E
v
2


Impuls:

k
c
hv
P


To’lqin uzunligi: 
P
v
c



2


Massa:
2
2
c
c
hv
m




To’lqin soni:

2
2
mc
T
k



Yorug‘likning dualistik xususiyatlari, ya’ni uning to‘lqin va korpuskulyar 
xususiyatlari to‘g‘risidagi fikrni rivojlantirib 1924 yilda de-Broyl yangi gepotezani 
ilgari surdi. Tabiat simmetriyaga moyil bo‘lganligi tufayli modda zarralarining 
faqat korpuskulyar xususiyatlari emas, balki to‘lqin xususiyatlari ham sodir 
bo‘lishi kerak. Boshqacha aytganda, de-Broyl gipotezasiga asosan, korpuskulyar 
to‘lqin dualizm elektromagnit nurlanish uchun ham, modda zarralari uchun ham 
tegishlidir. U holda elektromagnit nurlanish fotoni uchun o‘rinli bo‘lgan quyidagi
(6) 
munosabatni modda zarralari uchun ham qo‘llash mumkin. Shuning uchun massasi 
m, tezligi 

(ya’ni impulsi 
) bo‘lgan zarraning harakatlanish jarayonida 
uzunligi 
(7) 
Bo‘lgan to‘lqinning xususiyatlari namoyon bo‘lishi kerak, degan xulosaga 
kelinadi. (2) ifoda de-Broyl formulasi deb, 
ni esa de-Broyl to‘lqin uzunligi deb 
ataladi. 
de-Broyl gipotezasi bilan tanishgan Eynshteyn quyidagi fikrni aytdi: agar bu 
gipoteza to‘g‘ri bo‘lsa, elektronlar uchun difraksiya xodisasi kuzatilishi lozim.
Haqiqatan, 1927 yilda Jermer va Devisson tajribasida bu fikr tasdiqlandi. 
Jermer va Devisson (1927y.) nikelning tabiiy kristallidan sochilgan elektronlarning 
difraksiyasini kuzatishga muvofiq bo’ldilar. Monoenergetik elektronlar oqimi 
strukturasi oldindan yaxshi o’rganilgan nikel kristalliga tushadi. (6 rasm) Har xil 
burchak ostida difraksiyalangan elektronlar maxsus sezgir galvanometr orqali qayd 
qilinadi. 

---

6 rasm 
Energiyasi eU-bo’lgan maydonda tezlatilgan elektronlar uchun de-Boyl to’lqin 
uzunligi
U
meU
U
U
m
e
m
h
m
h
D
25
.
12
2
2












A
0 
(8) 
Potensiallar ayirmasi 54 V bo’lganda de-Boyl to’lqin uzunligi 
Д

, difraksion 
max shartiga ko’ra, Vulf-Breg formulasidan olingan natijalar bilan mos tushib, de-
Boyl gepotezasini nixoyatda to’g’ri ekanligini tajribada tasdiqlanadi.
Djermer va Devisson so’ng, Tartakovskiy , Tomson elektronlarning 
qalinligi 10
-5
sm bo’lgan har xil metallardan sochilishini Debay-Sherrer usuli bilan 
kuzatdilar. (7 rasm.) 
Rentgen nurlarini alyuminiy plastinka (7 a rasm)dan, elektronlarning oltin 
(7b rasm) va mis (7v rasm) plastinkalardan o’tganda difraksion manzara 
tasvirlangan.
a) b) v) 
7 rasm 
1948 
yilda 
Fabrikant, 
Biverman 
va 
Sushkinlar 
nihoyatda 
zaif
intensivlikdagi elektronlar oqimi bilan tajriba o‘tkazdilar, ya’ni qurilma orqali 
birin-ketin o’tgan elektronlarning difraksiya hodisasini kuzatdilar. Uzoq 
ekspozisiya davomida olingan difraksion manzara boshqa yo’llar bilan olingan 
(fotonlar, elektronlar oqimi va hokazolar) difraksion manzaralardan mutlaqo farq 
qilmaydi (8 rasm). 
8 rasm 
Bu esa to’lqin xususiyat har bir elektronga xos ekanligidan darak beradi. 
SHperin va uning safdoshlari atom-molekulalar ham difraksiya hodisasini vujudga 

---

keltirishini aniqladilar. Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilgandaimizda 
moddalarni tashkil etgan zarrachalar, qarama-qarshi (korpuskulyar to’lqin) 
jihatlarning umumlashtirgan dialiktik birlik degan to’xtamga kelamiz.
Umuman (2) ifoda barcha zarralar uchun o‘rinli. U holda nima uchun 
kundalik turmushda modda bo‘laklarining yoki otilgan toshning harakati tufayli 
difraksion manzara kuzatilmaydi? – degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Bu savolga 
javob berish maqsadida og‘irlik kuchi tufayli Yer sirti tomon harakatlanayotgan 
chang zarrasi ( m=10
-9
kg, v = 10
-3
m/s) ning de-Broyl to‘lqin uzunligini 
hisoblaylik: 
Fizikaning optika qismidan ma’lumki, optik xodisalarni aniqlovchi 
xarakterli o‘lchamlarni (masalan, tirqish yoki to‘siqning dchamlarini) 
yorug‘likning to‘lqin uzunligi bilan taqqoslash mumkin bo‘lgan hollarda 
yorug‘likning to‘lqin tabiati namoyon bo‘ladi. To‘lqin uzunlik xarakterli 
o‘lchamlardan juda kichik bo‘lgan hollarda esa yorug‘likning to‘lqin 
xususiyatlarisezilarli bo‘lmaydi. Yuqoridagi misolda chang zarrasining de-Broyl 
to‘lqin uzunligi ( 10
-22
m) zarraning xususiy o‘lchami (10
-5
m) dan juda kichik. 
Shuning uchun bo‘nday sharoitlarda to‘lqin xususiyatlar oshkor bo‘lmaydi. 
Korpuskulyar to‘lqin dualizm harakatlanayotgan barcha jismlar uchun 
o‘rinli. Lekin makrojismlarning massalari katta bo‘lgani tufayli, (2) formulaga 
asosan, ularning de-Broyl to‘lqin uzunliklari juda kichik bo‘ladi. Bu esa 
makrojismlarning to‘lqin xususiyatlarini kuzatib bo‘lmaslikning sababidir. 
Shuning uchun bizning ongimizda makrojism haqida faqat korpuskulyar tasavvur 
mavjud bo‘ladi. 
Xulosa qilib aytganimizda, de-Broyl gipotezasi bir qator tajribalarda 
tasdiqlandi va u to‘lqin mexanikasining yaratilishida muhim rol o‘ynadi.
NAZORAT SAVOLLARI: 
1. Atomning qanday modellarini bilasiz? 
2. Rezerford tajribasini tushintirib bering. 
3. Bor postulatlari qanday ta’riflanadi? 
4.Mikrozarrachalar deb qanday zarrachalarga aytiladi ? 
5.de-Boyl to’lqinlari deb qanday to’lqinlarga aytiladi ? 
6.de-Boyl to’lqin uzunligi nimaga teng. formulasini yozing.