Ma’ruza materiallari 1-mavzu: Leksikologiyaning obyekti, maqsadi va vazifalari. So’zning leksik birlik sifatidagi mohiyati

9-MAVZU: Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot


Frazeologiya Frazeologiya tilshunoslikning bir bo'limi bo'lib, u tilning lug'at tarkibidagi frazemalar haqida ma’lumot beradi. Frazema ko'chma ma’noli tuig'un konstruksiyadir. Masalan, zo'raymoq (leksema) — avj olmoq (frazema), qiynalmoq (leksema) — azob chekmoq (frazema) kabi. Demak, frazema ham leksema kabi lug'aviy birlik sanaladi, ammo o'zining ifoda va mazmun planlaridagi qator belgilari bilan leksemadan farqlanadi. 151-§. Frazemaning ifoda plani Frazemaning ifoda plani deganda uning tovush tomoni, leksik tarkibi, birikmaga yoki gapga teng konstruksiyasi nazarda tutiladi. Masalan: ko'nglini olmoq (birikmaga teng), ko'zlari qinidan chiqib ketdi (gapga teng), boshi qotdi (gapga teng), ensasi qotdi (gapga teng) kabi. Frazemalar orasida qo'shma gapga teng qurilishli turg'un konstruksiyalar ham uchraydi: «qor yog'ib, izlar bosildi» kabi. Frazemalar tarkibidagi so'zlarning bog'lanishi erkin birikma yoki gap tarkibidagi so'zlarning bog'lanishidan farq qilmaydi: ularning barchasida so'zlar tobelanish asosida bog'lanadi, biroq: a) erkin birikmadagi yoki gapdagi bog'lanish nutq jarayonida, nutq bilan bir paytda sodir bo'ladi; frazemadagi bog'lanish esa nutq paytidan ancha awal yuzaga kelib, turg'unlashib qoladi, inson xotirasida va tilda yaxlitligicha saqlanadi; b) erkin birikmadagi yoki gapdagi so'zlarni so'zlovchi o'z ixtiyori bilan almashtira oladi: «kengko'cha» 216 birikmasi o'rnida «tor ko‘cha» birikmasini, «men o'qiyman» gapi o'rnida «men ishlayman» gapini qo'llashi mumkin, ammo «yulduzni benarvon urmoq» birikmasi o'rnida «yulduzni narvonsiz urmoq», «yulduzni shotisiz urmoq»y «yulduzni beshoti urmoq» birikmalari qo'Ilanmaydi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, har qanday turg'un birikma frazema bo'lavermaydi. Masalan, Birlashgan Milllatlar Tashkiloti birikmasi turg'un konstruksiyadir, ammo to'g'ri ma’noli turg'un konstruksiya bo'lganligidan frazema hisoblanmaydi. Frazema yaxlit holda ko'chma ma’no ifodalashi shart. Frazemalaming ifoda planida leksemalardan tashqari, yordamchi so'zlar (ko'makchilar) va turli forma yasovchi morfemalar qatnashishi mumkin. Masalan, ochiq yuz bilan (bu frazemaning ifoda planida «bilan» ko'makchisi qatnashgan), dam olmoq (bu frazemaning ifoda planida «-moq» morfemasi ishtirok etgan). Keltirilgan misollarda ko'makchi va affiksal morfema frazemalaming doimiy belgilari hisoblanadi, chunki ular shu frazemalaming ichki grammatik qurilishiga mansubdir, ammo dam oldim, dam olginy dam olsin kabi bog'lanishlarda qo'llangan «-di+т», «-gin», «-sin» morfemalari (zamon, shaxs-son, mayl ko'rsatkichlari) shu frazemalaming ifoda planiga kirmaydi, chunki bu morfemalar nutq talabiga ko'ra qo'shiladi. 152- §. Frazemaning mazmun plani Frazemaning mazmun plani uning nimanidir nomlashi, ifodalashi, anglatishidir. Masalan, og‘zi-qulog‘ida frazemasining mazmun planida «xursand» ma’nosi ifodalangan. Frazemaning mazmun plani albatta ko'chma ma’noga asoslanadi, aks holda uning to'g'ri m a’noli turg'un birikmalardan (elektron hisoblash mashinasi, kvadrat uyalab ekish kabi sostavli terminlardan) farqi qolmaydi. Frazemaning mazmun planidagi ma’no frazeologik т а!no hisoblanadi. Qiyos qiling: leksemaning mazmun planida - «leksik ma’no»; frazemaning mazmun planida — «frazeologik ma’no». Frazeologik ma’no leksik ma’nodan murakkabroqdir, chunki u frazema tarkibidagi so'zlar bog'lanishidan kelib chiqadi va umumlashgan bo'ladi. Frazemaning semantik tarkibida frazeologik ma’nodan tashqari, uslubiy bo'yoq ham mavjud bo'ladi. Masalan, to‘nini teskarikiymoqfrazemasining semantik tarkibida «o'chakishmoq» (frazeologik m a’no) bilan birga «qaysarlik» semasi (uslubiy bo'yoq) ham bor. To'rt tomoni qibla frazemasida «qayoqqa xohlasa ketaversin» ma’nosi bilan birga salbiy baho (uslubiy bo'yoq) ham ifodalangan. Chehrasi ochiq frazemasining semantik tarkibida esa «xushtabiat» ma’nosi ijobiy baho (uslubiy bo'yoq) semasi bilan qoplangan. Salbiy yoki ijobiy baho semalari, odatda, frazemalaming mazmun planida bo‘rtib turadi, bu omil frazemalardan nutqiy ta’sirchanlikni ta’minlovchi uslubiy vosita sifatida foydalanish imkonini beradi, ayniqsa, badiiy asar tilida bunday birliklarning roli katta. Misollar: Bir umr qulingiz bo'lmasam, kalomullo ursin, ko'zim ochildi, aka! (T.M.) Rangi quv o ‘chib, yupqa labiari titrab, ko farm ing paxtasi chiqib ketdi. (H.N) Ba’zi frazenialarda qonun hujjatlari tiliga ixtisoslashish, terminlashish ham uchraydi. Bunday paytlarda frazema ma’nosida neytrallashish yuz beradi, uslubiy bokvoq sustlashib, oxiri tushib qoladi. Buni jinoyat-protsessual kodeksida qo’llanadigan aybini bo'yniga qo'ymoq, aybiga iqror bo'lmoq kabi termin «frazemalar»da ko'rish mumkin. 153- §. Frazemalaming semantik tarkibidagi turkum semalari Bu semalar frazeologik ma’noga tayanadi. Masalan: aravani quruq olib qochmoq (fe’l frazema), arpasini xom o'rmoq (fe’l frazema), ammamning buzog'iday (sifat frazema), bag 'ri qattiq (sifat frazema), bir og'iz (ravish frazema), bir og'izdan (ravish frazema), to'rt ko'z bilan (ravish frazema), tomdan tarasha tushganday (ravish frazema) kabi.